Srpska pismenost

Dodaj veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Miroslavljevo jevanđelje (12. vek)

Srpska pismenost obuhvata sve oblike pismenosti, odnosno upotrebe raznih pisama i pisane reči na srpskom jeziku, od najranijih početaka do savremenog doba. U tom smislu, istorija srpske pismenosti predstavlja sastavni deo kulturne istorije srpskog naroda, sa posebnim značajem za istoriju srpske književnosti i opštu istoriju srpskog jezika.[1]

Predistorija[uredi | uredi izvor]

U vreme doseljavanja Slovena, tokom 6. i 7. veka, na širem prostoru jugoistočne Evrope preovladavala su dva pisma: grčki alfabet i rimska latinica. Uporedo sa propašću vizantijske vlasti, došlo je do postepenog gašenja grčko-rimske pismenosti u oblastima koje su zaposeli Južni Sloveni, a upotreba grčkog i latinskog pisma je najvećim delom svedena na primorske gradove i oblasti. U vreme doseljavanja Srba (prva polovina 7. veka), slovenski narodi su se služili sopstvenim pismom, koje se naziva runica.

Glagoljica i ćirilica[uredi | uredi izvor]

Temnićki natpis iz 11. veka, jedan od najstarijih spomenika ćiriličke pismenosti sa prostora Srbije
Glavni članci: Glagoljica i Ćirilica

Doselivši se na Balkansko poluostrvo, Srbi su bili pod direktnim uticajem moćne Vizantije. Misionarskim radom vizantijskih kaluđera, stanovništvo ovog podneblja primilo je hrišćanstvo, tada još nepodeljeno na rimokatoličko i pravoslavno. Koreni pismenosti kod Južnih Slovena nalaze se u radu Ćirila i Metodija, solunske braće koja su za ciljeve svoje misije u Velikoj Moravskoj stvorili novo pismo prilagođeno slovenskim jezicima i izgovorima, i stvorili glagoljicu. Ovime je olakšano prvenstveno širenje hrišćanstva budući da je pismo stvoreno da bi se na slovenske jezike prevele crkvene knjige. Širenjem vere među paganskim Slovenima počelo je i njihovo opismenjavanje. U ranom srednjem veku kultura je bila okrenuta crkvi i odlikovala se ne samo prvim slovenskim pismom, glagoljicom, nego i jednim književnim jezikom zajedničkim za sve južne Slovene, staroslovenskim.

Rad Ćirila i Metodija u Velikoj Moravskoj naišao je na nepovoljan odjek u Franačkom carstvu budući da je taj isti rad značio širenje vizantijske politike na teritorije koje su spadale u franačku interesnu sferu. To je dovelo do uplitanja pape u sukob ali sa neočekivanim posledicama — blagoslovom da se misija nastavi. Međutim, po Konstantinovoj, odnosno Ćirilovoj smrti, misija praktično gubi na značaju. Učenici koje su Ćirilo i Metodije ostavili za sobom da nastave rad proterani su iz Velike Moravske. Najistaknutiji među njima, Kliment i Naum su svoj rad nastavili na Balkanu, stvorivši novo pismo, lakše za upotrebu, ćirilicu.

Učenici Ćirila i Metodija - Petočislenici stvorio dvije književne škole u Prvoj bugarskoj državi - Preslavskoj književnoj školi i Ohridskoj književnoj školi. U to doba se glagoljska i ćirilska pismenost širi i na srpske zemlje.[2]

Srpska pismenost u srednjem veku[uredi | uredi izvor]

Hilandarska povelja srpskog cara Stefana Dušana

Prva srpska redakcija je zetsko-humska,[3] a najznačajniji spomenik je ćirilično Miroslavljevo jevanđelje iz XII veka, iz 1180 godine. Vremenom su se u staroslovenski jezik unosili elementi narodnog jezika čime je nastala srpska redakcija staroslovenskog, srpskoslovenski kojim se pisalo od početka XII pa sve do XVIII veka.

Uporedo sa zetsko-humskom redakcijom pojavljuje se i raški pravopis. Na osnovu književnojezička reforma Jevtimija Trnovskog nastaje Resavska škola i pravopis. U isto vrijeme u Bosni na osnovu zetsko-humskog redakcije nastaje bosanska škola sa pravopisom - bosančica.[3]

U srednjovekovnoj srpskoj državi, kultura se dalje razvijala pod okriljem velike vladarske dinastije Nemanjića. Veliki značaj u razvoju kulture imao je prosvetiteljski rad najmlađeg sina velikog župana Stefana Nemanje, Rastko Nemanjić, odnosno Sveti Sava. Veliki napredak koji je srpska kultura u to doba ostvarila naglo je sasečen odumiranjem nemanjićke loze 1371. godine i turskim osvajanjima posle Kosovske bitke 1389. godine. Srpska srednjovekovna kultura je u doba Nemanjića razvijana u vladarskim zadužbinama, manastirima, i školama koje su radi obrazovanja kaluđera osnivane pri tim manastirima. Iz ovog perioda potiče višestruko značajan dokument, Dušanov zakonik iz 1349. godine.

Srpska pismenost u ranom novom veku[uredi | uredi izvor]

Posle turskih osvajanja svaki znak o srpskoj državi iščezava. Još pre nego što je konačno zavedena sultanova vlast, ono što je nekad predstavljalo nezavisnu srpsku državu, bila ona kraljevstvo ili carstvo, podeljeno je među oblasnim vladarima. Još za vreme poslednjeg vladara iz loze Nemanjića, Uroša V Nejakog, centralna vlast gotovo da nije ni postojala, a posle njegove smrti, vladari administrativnih jedinica su počeli borbu oko prevlasti i proširenja sopstvenih teritorija. To je državu učinilo slabom i pogodnom za osvajanje tim pre zbog njenog veoma dobrog geo-strateškog položaja.

Viševekovno osmanlijsko ugnjetavanje je ostavilo dubok trag na kulturu koja je uspela da se održi zahvaljujući činjenici da su turske vlasti bile veoma tolerantne prema verskim vođama koje su u narodu negovale kult Svetog Save. Međutim, posle velikih seoba Srba u Austriju, narod se našao pod velikim pritiskom rimokatoličke crkve.

U cilju odbrane od pokatoličavanja, samim tim u cilju očuvanja nacionalnog i verskog identiteta, traži se pomoć od Rusije iz koje će doći učitelji Maksim Suvorov otvorio je Slavjansku školu 1726 godine i posle njega na ove prostore dolazi Emanuel Kozačinski koji će otvoriti Latinsku školu 1733 godine i glavni centar srpske pismenosti seli se u Sremske Karlovce. Zahvaljujući njihovoj aktivnosti, u XVIII veku, književni jezik Srba postaje ruska redakcija staroslovenskog, tj. ruskoslovenski odnosno crkvenoslovenski. Međutim, kako je ovaj jezik bio uglavnom nerazumljiv narodu, dođi će do njegovog stapanja sa narodnim jezikom time stvarajući slavenosrpski jezik kojim pišu srpski prosvetitelji, prvenstveno Dositej Obradović. Ipak, u jeziku je vladao haos jer su pisci proizvoljno koristili i mešali narodni jezik sa drugim redakcijama slovenskih jezika, ubacivali strane reči i stvarali nove reči koje su samo oni mogli razumeti.

Poznati pisci narednog perioda su Gavrilo Stefanović Venclović, Jovan Rajić i Zaharija Orfelin. Svi oni bili su veoma produktivni, uglavnom su pisali na više jezika: narodnom, ruskoslovenskom,a kasnije i na slavenosrpskom. Jovan Rajić pisao je na narodnom jeziku — njegovo čuveno delo Boj zmaja s orlovi  ; ali i na ruskoslovenskom — Istorija razni slavenski narodo. Zaharije Ofelin poznat je po delu Slavjanoserbski magazin iz 1768 godine, to je ujedno i prvo srpsko delo stampano u Veneciji.

Srpska pismenost nakon Vukove reforme[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Vukova reforma

Do kraja XIX veka, kada se pojavio Vuk Stefanović Karadžić jezik, kultura i pismenost su bili na vrlo nezavidnom nivou. Rođen 1787. godine u Tršiću, Vuk Karadžić je bio jedan od retkih koji je uopšte učio a kamoli naučio da čita i piše. Ceo život se zauzimao za uvođenje reda u jezik i to tako što bi jezik naroda postao književni jezik, takoreći, čist srpski jezik. Učestvovao je u Prvom srpskom ustanku, radio kao pisar a kasnije i u Praviteljstvujuščem sovjetu serbskom. 1813. godine posle sloma ustanka je prebegao u Austriju, u Beč gde sreće osobu ključnu za njegov dalji rad, Jerneja Kopitara. On ga uvodi u rad na skupljanju umotvorina i daje mu osnovna znanja za nove i ogromne poduhvate, pisanje prve srpske gramatike i rečnika.

Već 1814. u Beču je izdata Pismenica serbskoga jezika po govoru prostoga naroda napisana. To je prva srpska gramatika pisana po ugledu na „Slavenoserbsku gramatiku“ Avrama Mrazovića iz XVIII veka. U njoj je prvi put korišćen Adelungov princip „piši kao što govoriš, a čitaj kao što je napisano“, tačnije fonetski pravopis i delimično reformisana azbuka Save Mrkalja tzv. mrkaljeva azbuka.

Azbuku je Karadžić reformisao na osnovama ranijih reformi azbuke Save Mrkalja i sveo je na 29 slova. Sam je sastavio slova Lj Nj, Ć preuzima iz starih srpskih knjiga, kasnije će preuzeti Đ, iz latinice umesto Ї uvesti J, kao trideseto slovo će uvesti Dž, a 1836. godine u Narodnim srpskim poslovicama će upotrebiti i slova F i H za koja se smatralo da se u narodu ne izgovaraju. Posle izdavanja gramatike, Karadžić uz veliku pomoć Kopitara radi na velikom rečniku tako da će 1818. godine biti odštampano dopunjeno izdanje gramatike (na nemački prevedeno 1824. godine) i prvo izdanje Srpskog rječnika koje je od posebnog značaja:

  1. To je prvi rečnik srpskog narodnog jezika
  2. Sadrži preko 26.000 reči koje su akcentovane i objašnjene sa etnografskog, istorijskog i geografskog gledišta. Te reči su sve bili iz Istočne Hercegovine, tzv. Bukovskog kraja.
  3. Preveden je na nemački i latinski

Ipak kod nas rečnik nije baš najbolje prihvaćen. Vuku su najviše zamerali zbog:

  1. Pisanja na narodnom jeziku;
  2. Korišćenja prostih narodnih izraza i psovki;
  3. Latiničnog slova j ;

Odmah posle izdavanja ovog rečnika, Karadžić u saradnji sa Đurom Daničićem radi na njegovom drugom izdanju koje će biti završeno 1852. godine, ovaj put sa preko 47 000 reči i to ne samo iz Srbije, Srema i drugih delova Vojvodine, već i iz Crne Gore, Dalmacije, Hrvatske i Stare Srbije. (Postoji i treće izdanje rečnika koje su 1898. godine u Beogradu priredili Pera Đorđević i Ljubomir Stojanović.). 1827. godine izdat je u Beču prvi srpski bukvar.

U svojoj borbi da jezik naroda dobije glavnu ulogu u književnom jeziku, Karadžić je naišao na ogroman otpor ne samo u književnim krugovima već i u državnom vrhu. Naime, njegovi oštri protivnici bili su i mitropolit Stefan Stratimirović, kao i nepismeni knez Miloš Obrenović. U književnim krugovima njegovi protivnici (Milovan Vidaković, Sava Tekelija, Joakim Vujić, Pavle Kenđelac i Jovan Hadžić) tvrde da je narodni jezik jezik neprosvećenih masa, prostački i seljački i da zato ne zavređuje da se njime piše lepa književnost. Između njih i Karadžića se razvijaju žustre polemike i prepirke koje prerastaju u lična vređanja. Mitropolit Stratimirović svojim protivljenjem u stvari teži da očuva svoj i autoritet crkve koji bi bio poljuljan obezvređivanjem crkvenog jezika, tim pre što su svi oni u tome videli uticaj Nemačke i Ugarske, pogotovo posle Vukovog uvođenja slova J iz latinice. Tek će 1845. godine doći do kompromisa:

  • Karadžić se slaže da se osim srpskih, mogu (ali ne često) koristiti reči slovenskog porekla ako tih reči nema u narodnom jeziku.
  • Dogovoreno je da se kao književno usvaja južno narečje jer njime govori veći deo naroda.

U svojoj borbi, Karadžić je istrajavao sam na udaru moćnika. Istomišljenike stiče tek pred kraj svojih borbi. 1847. godine su izdata narodna dela.

  1. Vukov prevod Novog zavjeta
  2. Đuro Daničić Rat za srpski jezik i pravopis — naučno obrazloženje Vukovih ideja i reformi
  3. Branko Radičević Pesme — čime je narodni jezik i Vukova reformisana azbuka uvedena u lepu književnost
  4. Petar II Petrović Njegoš Gorski vijenac

Već od sledeće godine, 1848, javlja se prvi list sa novim pravopisom, „Napredak“. Veoma bitna godina za pobedu Vukovih reformi jeste 1850. godina kada je postignut „Bečki književni dogovor“ između Vuka Karadžića, Đure Daničića, Franja Miklošića, Ivana Kukuljevića Sakcinskog, Dimitrija Demetera i Ivana Mažuranića. Njime je utvrđeno.

  • Da Srbi i Hrvati govore jednim jezikom
  • Da je pravopis fonetički
  • Da se za književno uzima južno hercegovačko narečje
  • Da je Vuk Karadžić taj koji će pisati pravila tog jezika.

Osim što je načinio ogroman pomak u srpskoj pismenosti koji mnogi njegovi savremenici nisu mogli da shvate, Vuk Karadžić je takođe Evropi predstavio srpski narod. On je i usmeno i pismeno dao materijal nemačkom istoričaru, Leopoldu Rankeu za njegovo delo Srpska revolucija. Napisao je vredna istorijska, sociološka i etnografska dela o srpskom narodu bez pristrasnosti, sakupio pregršt narodnih umotvorina (bajki, basni, pesama, zagonetki, poslovica), pisao o velikim ljudima Prvog srpskog ustanka i svojim prepiskama sa moćnim ljudima svog vremena (Grim, Gete, Engels...) Evropi pokazao pravo lice naroda, sa njegovim svetlim i tamnim obrazom. 1850 godine dešava se Bečki književni dogovor gde se za osnovicu srpskog i hrvatskog jezika uzima štokavsko narečje ekavskog i ijekavskog izgovora. Vuk je bio predstavnik Srba i zastupnik srpskih interesa, Ljudevit Gaj zastupao je Hrvate. Tek 1868, četiri godine nakon Vukove smrti, ozvaničeni su Vukova ćirilica i pravopis. Kao takav, Vuk Karadžić, doktor filozofije Univerziteta u Jeni, pravi je predstavnik srpske revolucije.

Savremena pismenost[uredi | uredi izvor]

Za više informacija pogledajte: Funkcionalna pismenost

Tokom 19. veka, uporedo sa širenjem opšteg obrazovanja, srpska pismenost je poprimila nove, savremene oblike, koji su došli do punog izražaja tokom 20. veka, kada je došlo do ubrzanog iskorenjivanja nepismenosti.[4]

Nakon uspostavljanja komunističke vlasti u Jugoslaviji (1945), nastupio je period postepenog potiskivanja ćirilične pismenosti među Srbima, putem sve šire upotrebe latiničnog pisma, što je krajem 20. i početkom 21. veka dovelo do pokretanja stručnih i širih javnih rasprava o redefinisanju kulturne politike u cilju očuvanja srpske ćirilične pismenosti.[traži se izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Bubalo 2009.
  2. ^ Izsledvaniя po kirilometodievistika, izd. „Nauka i izkustvo“, Sofiя, 1985, str. 192.
  3. ^ a b Izsledvaniя po kirilometodievistika, izd. „Nauka i izkustvo“, Sofiя, 1985, str. 199.
  4. ^ Isić 2001.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Српска_писменост&oldid=27551696”