Severni ledeni okean

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Mapa Arktičkog okeana, sa granicama koje je odredila Međunarodna hidrografska organizacija (IHO), uključujući zaliv Hadson (deo kojeg je južnije od 57°N latitude, izvan mape)
View of the Earth where all five oceans visible
Zemljinih pet okeana
Svetski okean

Severni ledeni okean je okean koji se nalazi na prostoru oko Severnog pola[1], a predstavlja najmanji i najplići od pet okeana.[1] Obuhvata površinu od 13 miliona i 100 hiljada km².[2] Međunarodna hidrografska organizacija ga prepoznaje kao okean, mada ga neki okeanografi nazivaju Arktičkim mediteranskim morem ili jednostavno Arktičkim morem, klasifikujući ga kao mediteransko more ili estuar Atlantskog okeana.[3][4] Alternativno, Arktički okean se može smatrati najsevernijim delom jedinstvenog Svetskog okeana.

Lociran je uglavnom u arktičkom severnom polarnom regionu u sredini severne hemisfere. Arktički okean je skoro potpuno okružen Evroazijom i Severnom Amerikom. On je delimično pokriven morskim ledom tokom cele godine i skoro potpuno zimi. Površinska temperatura Arktičkog okeana i salinitet sezonski variraju sa topljenjem i zamrzavanjem ledenog pokrivača;[5] njegov salinitet je u proseku najniži među pet glavnih okeana usled neznatne evaporacije, znatnog uliva sveže vode iz reka i potoka, i ograničene veze i izliva u okružujuće okeanske vode sa višim salinitetom. Smatra se da je smanjenje zaleđene površine u toku leta i do 50%.[2] Američki Nacionalni centar za podatke o snegu i ledu (NSIDC) koristi satelitske podatke sakupljanje dnevnih podataka o Arktičkom pokrivaču morskog leda i brzini topljenja, koji se zatim upoređuju sa prosečnim i specifičnim vrednostima za prethodne godine.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Tokom znatnog dela evropske istorije, severni polarni regionii su uglavnom ostali neistraženi i njihova geografija je bila predmet pretpostavki. Pitej iz Marselja je zapisao jedan izveštaj o putovanju na sever iz 325 p. n. e, do zemlje koju je on nazivao "Esket Tule", gde Sunce zalazi za samo tri sata svakog dana i gde je voda bila zamenjena smrznutom supstancom „na kojoj se ne može niti hodati, niti ploviti“. On je verovatno opisivao labavi vodeni led koji je u današnje vreme poznat kao „ledeni bregovi“ ili „bergi bitovi“; njegova „Tula“ je verovatno bila Norveška, mada je moguće da su to bila Farska Ostrva ili Šetlandska ostrva.[6]

Emanuel Bovenova mapa Arktika iz 1780-ih prikazuje „Severni okean“

Rani kartografi nisu bili sigurni da li da prikažu region oko Severnog pola kao kopno (kao u Rujševoj mapi iz 1507, ili Merkatorovoj mapi iz 1595) ili kao vodu (kao u Valdzemilerovoj mapi sveta iz 1507). Strasna želja Evropskih trgovaca za severnim prolazom, putem Severnog mora ili severozapadnim prolazom, do „Kataja“ (Kine) je uzrokovala prevagu vode, i do 1723. godine izrađivači mapa poput Johana Homana su prikazivali ekstenzivni Oceanus Septentrionalis na severnoj ivici svojih mapa.

Nekoliko ekspedicija s ciljem penetriranja izvan Arktičkog kruga iz tog doba je dodalo samo nekoliko malih ostrva, kao što su Nova Zemlja (11. vek) i Svalbard (1596), mada njihove severne granice nisu uvek bile jasne pošto su često bila okružena santama leda. Autori navigacionih mapa, koji su konzervativniji od pomodnih kartografa, su obično ostavljali to područje praznim, sa samo samo fragmentima poznate obale nacrtanim.

Ovakav nedostatak znanja o tome šta se nalazi severno od pomerajuće ledene barijere doveo je do brojnih pretpostavki. U Engleskoj i drugim evropskim zemljama, mit o "Otvorenom polarnom moru" se zadržao. Džon Barou, dugogodišnji drugi sekretar britanskog admiraliteta, promovisao eksploraciju regiona od 1818. do 1845. u potrazi za njim.

U Sjedinjenim Državama tokom 1850-ih i 1860-ih, istraživači Eliša Kejn i Ajzak Izrael Hejs su oboje tvrdili da su videli deo tog nedostižnog vodenog tela. Čak i sasvim kasno u toku tog veka, eminentni autoritet Metju Fontejn Mori je uvrstio opis Otvorenog polarnog mora u svoj udžbenik Fizička geografija mora (1883). Uprkos toga, kao što su svi istraživači koji su putovali sve bliže i bliže polu izvestili, polarna ledena kapa je veoma debela i zadržava se tokom cele godine.

Fritjof Nansen je bio prva osoba koja je nautički prešla preko Arktičkog okeana, 1896. godine. Prvi površinski prolaz okeana je predvodio Voli Herbert 1969. godine, u ekspediciji sa psećim sankama od Aljaske do Svalbarda, uz vazdušnu podršku.[7] Prvi nautički prelaz preko severnog pola je ostvaren 1958. godine podmornicom USS Nautilus, a prvi površinski nautički prelaz je uradio 1977. godine ledolomac NS Arktika.

Godine 1937, stanica na ledu sa sovjetskim i ruskom osobljem je ekstenzivno izučavala Arktički okean. Ovo naučno boravište uspostavljeno na ledu su morske struje nosile hiljadama milja.[8]

U Drugom svetskom ratu, Evropski region Atlantskog okeana je bio predmet spora: namerama saveznika da snabdevaju Sovjetski Savez preko njegovih severnih pristaništa su se suprotstavljale Nemačke pomorske i vazdušne snage.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Batimetrijska/topografska mapa Arktičkog okeana i okružujuće oblasti
Arktički region; južne granice regiona na ovoj mapi su označene crvenom izotermom, pri čemu sve teritorije na severu imaju prosečnu temperaturu manju od 10 °C (50 °F) u julu

Arktički okean zauzima grubo kružni bazen i pokriva površinu od oko 14.056.000 km2 (5.427.000 sq mi), skoro veličine Antarktika.[9][10] Obala je oko 45390 km duga.[9][11] Okean je okružen kopnenim masama Evroazije, Severne Amerike, Grenlanda i severnih ostrva.

Severni ledeni okean obuhvata Bafinov zaliv, Barencovo more, Boforovo more, Čukotsko more, Istočnosibirsko more, Grenlandsko more, Zaliv Hadson, Hadsonov prolaz, Karsko more, Laptevsko more, Belo more i druga pritočna vodena tela. Severni ledeni okean je povezan sa Tihim okeanom putem Beringovog moreuza i sa Atlantskim okeanom putem Grenlandskog i Labradorskog mora.[2]

Zemlje koje se graniče sa Severnim ledenim okeanom su: Rusija, Norveška, Island, Grenland, Kanada i Sjedinjene Države.

Obim i glavne luke[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Granice okeana § Arktički okean

Postoji nekoliko pristaništa i luka oko Arktičkog okeana[12]

Sjedinjene Države[uredi | uredi izvor]

Na Aljaski, glavne luke su Barou (71° 17′ 44″ N 156° 45′ 59″ W / 71.29556° S; 156.76639° Z / 71.29556; -156.76639 (Barrow)) i Prudo Bej (70° 19′ 32″ N 148° 42′ 41″ W / 70.32556° S; 148.71139° Z / 70.32556; -148.71139 (Prudhoe)).

Kanada[uredi | uredi izvor]

U Kanadi, brodovi se mogu usidriti kod Čerčila (Luka Čerčila) (58° 46′ 28″ N 094° 11′ 37″ W / 58.77444° S; 94.19361° Z / 58.77444; -94.19361 (Port of Churchill)) u Manitoba, Nanisivik (Nanisivik vojna baza) (73° 04′ 08″ N 084° 32′ 57″ W / 73.06889° S; 84.54917° Z / 73.06889; -84.54917 (Nanisivik Naval Facility)) u Nunavutu,[13] Taktojaktuk (69° 26′ 34″ N 133° 01′ 52″ W / 69.44278° S; 133.03111° Z / 69.44278; -133.03111 (Tuktoyaktuk)) ili Inuvik (68° 21′ 42″ N 133° 43′ 50″ W / 68.36167° S; 133.73056° Z / 68.36167; -133.73056 (Inuvik)) u Severozapadnoj teritoriji.

Grenland[uredi | uredi izvor]

U Grenlandu, glavna luka je Nuk (Luka Nuk) (64° 10′ 15″ N 051° 43′ 15″ W / 64.17083° S; 51.72083° Z / 64.17083; -51.72083 (Nuuk Port and Harbour)).

Norveška[uredi | uredi izvor]

U Norveškoj, Ćirćenes (69° 43′ 37″ N 030° 02′ 44″ E / 69.72694° S; 30.04556° I / 69.72694; 30.04556 (Kirkenes)) i Vardo (70° 22′ 14″ N 031° 06′ 27″ E / 70.37056° S; 31.10750° I / 70.37056; 31.10750 (Vardø)) su kontinentalne luke. Takođe postoji Longjir (78° 13′ 12″ N 15° 39′ 00″ E / 78.22000° S; 15.65000° I / 78.22000; 15.65000 (Longyearbyen)) na Svalbardu, Norveškom arhipelagu, pored Framovog moreuza.

Rusija[uredi | uredi izvor]

U Rusiji, glavne luke sortirane po različitim morskim područjima su:

Arktički platoi[uredi | uredi izvor]

Okeanski arktčki plato se sastoji od brojnih kontinentalnih pragova, uključujući Kanadski Arktički prag, na kome se nalazi Kanadski Arktički arhipelag i Ruski kontinentalni prag, koji se ponekad jednostavno naziva „Arktičkim pragom“ zato što je veći. Ruski kontinentalni prag se sastoji od tri zasebna, manja praga, Barencov prag, Prag Čukotskog mora i Sibirski prag. Među njima, Sibirski prag je najveći takav prag na svetu. Sibirski prag sadrži velike rezerve nafte i gasa. Čukotski prag formira granicu između Rusije i Sjedinjenih Država, kao što je navedeno u Pomorskom sporazumu SSSR—SAD o granici. Celokupna oblast je predmet međunarodnih teritorijalnih potraživanja.

Podvodna svojstva[uredi | uredi izvor]

Srednjookeanski greben zvani Lomonosov greben, deli duboko more Severnog polarnog basena u dva okeanska basena: Evroazijski basen, koji je između 4.000 and 4.500 m (13.100 and 14.800 ft) dubok, te Amerazijski basen (koji se ponekad naziva Severno Američkim, ili Hiperboreanskim basenom), koji je oko 4000 m dubok. Batimetrija okeanskog dna je obeležena gromadno planinskim grebenima, dubinskim ravnicama, okeanskim rovovima i basenima. Prosečna dubina Arktičkog okeana je 1038 m.[14] Najdublja tačka je Litkeov bezdan u Evroazijskom basenu, sa 5450 m.

Dva glavna basena se dalje dele po grebenima u Kanadski basen (između Aljaske/Kanade i Alfa greben), Makarov basen (između Alva i Lomonosovog grebena), Amundsenov basen (između Lomonosovog i Gakelovog grebena) i Nansenov basen (između Gakelovog grebena i kontinentalnog praga koji obuhvata Zemlju Franje Josifa).

Okeanografija[uredi | uredi izvor]

Vodeni protok[uredi | uredi izvor]

Distribucija glavnine vodene mase u Arktičkom okeanu. Poprečni presek prikazuje razne vodene mase duž vertikalne sekcije od Beringovog moreuza preko geografskog Severnog pola do Framovog moreuza. Stratifikacija je stabilna, te su dublje vodene mase gušće od gornjih slojeva
Struktura gustine gornjih 1200 m Arktičkog okeana. Profili temperature i slanosti za Amundsenov basen, Kanadski basen i Grinlandsko more su prikazani

U velikim delovima Atlantskog okeana, gornji sloj (oko 50 m) ima niži salinitet i nižu temperaturu od ostatka. Taj sloj ostaje relativno stabilan, pošto je uticaj saliniteta na gustinu veći od uticaja temperature. On se napaja svežom vodom sa velikih Sibirskih i Kanadskih vodenih tokova (Ob, Jenisej, Lena, Makenzi), vodom koja kvazi pluta nad slanijom, gušćom, dubljom okeanskom vodom. Između tog sloja sa nižim salinitetom i glavnog dela okeana leži takozvani haloklin, u kojem salinitet i temperatura rastu sa povećanjem dubine.

Copepoda

Usled njegove relativne izolacije od drugih okeana, Arktički okean ima jedinstveno kompleksan sistem protoka vode. On se klasifikuje kao mediteransko more, što je deo svetskog okeana koji ima samo ograničenu komunikaciju sa glavnim okeanskim basenima (što su Pacifik, Atlantik i Indijski okean) i gde je cirkulacija dominirana termohalinskim silama.[15] Arktički okean ima totalnu zapreminu od 18,07×106 km³, što je oko 1,3% Svetskog okeana. Prosečna površinska cirkulacija je predominantno ciklonska na Evroazijskoj strani i anticiklonska u Kanadskom basenu.[16]

Voda ulazi iz Tihog i Atlantskog okeana i može se podeliti u tri jedinstvene vodene mase. Najdublja vodena masa se naziva Arktička donja voda i počinje oko 900 m dubine.[15] Ona se sastoji od najgušće vode u Svetskom okeanu i ima dva glavna izvora: vodu Arktičkog praga i duboku vodu Grenlandskog mora. Voda u regionu praga počinje kao priliv iz Tihog okeana, prolazi kroz uski Beringov moreuz sa prosečnom brzinom od 0,8 sverdrupa i dolazi do Čukotskog mora.[17] Tokom zime, hladni vetrovi sa Aljaske duvaju preko Čukotskog mora, zamrzavajući površinsku vodu i gurajući novoformirani led ka Pacifiku. Brzina pomeranja leda je oko 1–4 cm/s.[16] Taj proces ostavlja gustu, slanu vodu u moru koja potanja nad kontinentalnim pragom u zapadnom Arktičkom okeanu i kreira haloklin.[18]

Kenedijev kanal

Ta voda dolazi u kontakt sa dubokom vodom Grenlandskog mora, koja se formira tokom prolaska zimskih oluja. Sa drastičnim snižavanjem temperature tokom zime, led se formira i intenzivna vertikalna konvekcija omogućava vodi da postane dovoljno gusta da potone ispod tople slane vode.[15] Arktička voda sa dna je kritično važna zbog njenog odliva, koji doprinosi formiranju Atlantske dubinske vode. Povratak ove vode igra ključnu ulogu u globalnoj cirkulaciji i moderaciji klime.

U dubinskom opsegu od 150—900 metres (490—2.950 feet) je vodena masa koja se naziva Atlantskom vodom. Uliv iz Severnoatlantske struje dolazi kroz Framov moreuz, hlađenjem i potanjanjem se formiraju najdublji slojevi haloklina, koji cirkuliše Arktičkim basenom u smeru suprotnom kretanju kazaljki na satu. To je zapreminski najveći uliv u Atlantski okean, koji je po količini deset puta veći od Pacifičkog uliva, a time se formira Arktička okeanska granična struja.[17] Ona teče sporo, brzinom od oko 0,02 m/s.[15] Atlantska voda ima isti salinitet kao i Arktička voda sa dna ali je znatno toplija (do 3 °C). Zapravo, ta vodena masa je toplija od površinske vode i ostaje potopljena samo usled uloge saliniteta na gustinu.[15] Kad voda dosegne basen, jaki vetrovi je guraju u veliku kružnu struju zvanu Boforova struja. Voda u Boforovoj struji je daleko manje slana od one u Čukotskom moru usled uliva iz velikih Kanadskih i Sibirskih reka.[18]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. A-B. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 68. ISBN 86-331-2075-5. 
  2. ^ a b v Pidwirny, Michael (2006). „Introduction to the Oceans”. www.physicalgeography.net. Arhivirano iz originala 09. 12. 2006. g. Pristupljeno 7. 12. 2006. 
  3. ^ Tomczak, Matthias; Godfrey, J. Stuart (2003). Regional Oceanography: an Introduction (2nd izd.). Delhi: Daya Publishing House. ISBN 978-81-7035-306-5. Arhivirano iz originala 30. 06. 2007. g. Pristupljeno 21. 07. 2017. 
  4. ^ „'Arctic Ocean' - Encyclopædia Britannica”. Pristupljeno 2. 7. 2012. „As an approximation, the Arctic Ocean may be regarded as an estuary of the Atlantic Ocean.” 
  5. ^ Some Thoughts on the Freezing and Melting of Sea Ice and Their Effects on the Ocean K. Aagaard and R. A. Woodgate, Polar Science Center, Applied Physics Laboratory University of Washington, January 2001. Retrieved 7 December 2006.
  6. ^ Pytheas Arhivirano 2008-09-18 na sajtu Wayback Machine Andre Engels. Retrieved 16 December 2006.
  7. ^ „Channel 4, "Sir Wally Herbert dies" 13 June 2007”. Arhivirano iz originala 15. 04. 2021. g. Pristupljeno 21. 07. 2017. 
  8. ^ North Pole drifting stations (1930s–1980s)
  9. ^ a b Wright, John W., ur. (2006). The New York Times Almanac (2007 izd.). New York, New York: Penguin Books. str. 455. ISBN 978-0-14-303820-7. 
  10. ^ „Oceans of the World” (PDF). rst2.edu. Arhivirano iz originala (PDF) 19. 7. 2011. g. Pristupljeno 28. 10. 2010. 
  11. ^ „Arctic Ocean Fast Facts”. wwf.pandora.org (World Wildlife Foundation). Arhivirano iz originala 29. 10. 2010. g. Pristupljeno 28. 10. 2010. 
  12. ^ „CIA World Fact Book: Arctic Ocean. Retrieved 11 November 2013.”. Arhivirano iz originala 05. 07. 2018. g. Pristupljeno 21. 07. 2017. 
  13. ^ „Backgrounder – Expanding Canadian Forces Operations in the Arctic”. Arhivirano iz originala 11. 08. 2008. g. Pristupljeno 17. 8. 2007. 
  14. ^ „The Mariana Trench – Oceanography”. www.marianatrench.com. 4. 4. 2003. Arhivirano iz originala 7. 12. 2006. g. Pristupljeno 2. 12. 2006. 
  15. ^ a b v g d [Regional Oceanography: An Introduction. Tomczak, Godfrey. Retrieved 18 November 2013.]
  16. ^ a b [Descriptive Physical Oceanography. Talley, Pickard, Emery, Swift. Retrieved 2 November 2013.]
  17. ^ a b Arctic Ocean Circulation: Going Around at the Top of the World. Retrieved 2 November 2013.
  18. ^ a b Polar Discovery: Arctic Ocean Circulation. Retrieved 2 November 2013.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Северни_ледени_океан&oldid=27680456”