Spomenik Neznanom junaku
| Spomenik Neznanom junaku | |
|---|---|
 Spomenik Neznanom junaku | |
| Opšte informacije | |
| Mesto | Beograd |
| Opština | Voždovac |
| Država |  Srbija |
| Vreme nastanka | 1938. |
| Tip kulturnog dobra | Spomenik kulture od izuzetnog značaja |
| Nadležna ustanova za zaštitu | Zavod za zaštitu spomenika kulture |
| beogradskonasledje | |
Spomenik Neznanom junaku na Avali je monumentalni mauzolej na vrhu planine Avala na jugoistoku Beograda (opština Voždovac). Tvorac ovog spomenika je hrvatski i jugoslovenski vajar Ivan Meštrović. Podignut je 1938. godine.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Prilikom povlačenja 1915, jedan srpski vojnik je poginuo na samom vrhu Avale. Nemci su ga sahranili i na krstači napisali Ein unbekannter serbischer Soldat.
Grob je 1921. bio "na putu da nestane", pa je predstavništvo Narodne skupštine u junu prihvatilo predlog da se podigne "skroman spomenik" u spomen svih palih neznanih junaka,[1] za koju svrhu je zatim formiran i odbor na čelu sa dr. Ivanom Ribarom.[2] Grob je iskopan 23. novembra 1921, kada se na osnovu pronađenih stvari utvrdilo da je to zaista bio srpski vojnik; stvari su odnesene u Beograd a kosti položene u sanduk i ponovo zakopane, u očekivanju gradnje projektovanog spomenika.[3] Odbor je u januaru 1922. uputio proglas građanstvu Beograda da spomenik podigne prestonica,[4] narednih meseci je organizovao predavanja, bioskopske predstave i druge aktivnosti za prikupljanje novca.[5]
U blizini srednjovekovnog utvrđenog grada Žrnova (12-15. vek) na vrhu Avale stanovnici okolnih sela podigli su 1922. godine kameni spomenik na mestu groba nepoznatog palog ratnika iz Prvog svetskog rata, osvećen 1. juna te godine.[6] Sokoli su sledećeg septembra priredili svečani pomen.[7] Kasnije te godine je raspisan konkurs za nacrt spomenika, ali nijedan nije zadovoljavao kriterijume.[8]
Nakon nešto više od jedne decenije, po želji kralja Aleksandra I Karađorđevića, a u skladu sa opštom akcijom podizanja spomenika Neznanom junaku u drugim zemljama saveznicama u tom ratu (od 1920. godine Francuskoj, Engleskoj, Italiji, Belgiji, Kanadi, SAD), porušeni su ostaci grada Žrnova i na tom prostoru izgrađeno monumentalno spomen obeležje – mauzolej Neznanom junaku, najmonumentalniji javni spomenik na najvišoj koti Beograda. To je postalo simbolično mesto odavanja počasti svim palim ratnicima u ratovima 1912-1918. godine.
Ovo je arhitektonsko-skulptorsko delo izvedeno prema nacrtima Ivana Meštrovića, izuzetno angažovanog skulptora u Kraljevini Jugoslaviji. Umetnik je izabran po snazi kojom je trebalo da deluje spomenik takvog značaja. U osmišljavanju programskog koncepta, pored Meštrovića učestvovao je i prelomnu odluku u izboru projekta doneo sam kralj Aleksandar.
Izgradnja[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Neobrađeni blokovi granita, čvrstog sivkasto-crnog kamena (gabro) iz državnog kamenoloma „Jablanica“, kod Mostara u dolini Neretve, dopremani su do železničke stanice u Ripnju kod Beograda. Odatle su uskim kolosekom dovoženi do vrha Avale, gde su izvođeni završni radovi poliranja i glačanja. U tu svrhu su do gradilišta bili dovedeni struja i voda. Nedaleko od starog spomenika bile su podignute barake sa klesarskim radionicama i prostorom za skladištenje materijala. Monumentalne skulpture karijatida stizale su iz Meštrovićeve radionice Splitu u podnožje Avale, a zatim su kao i kameni blokovi podizane izvlačenjem do vrha vagonetima. Zatim su bile postavljane dizalicom na visoku skelu izgrađenu oko postamenta spomenika.
Izgradnja je počela 18. juna 1934. i trajala je pune četiri godine. Temelj kao i jezgro spomenika su izgrađeni od armiranog betona, a zatim su na njega postavljani blokovi od plemenitog tamnog kamena. Prvi granitni blok je položen 19. avgusta 1935.[9][10]. Stručnjaci Tehničke direkcije Uprave kraljevskog dvora vodili su nadzor nad podizanjem spomenika, rukovodilac radova bio je inženjerski pukovnik Stevan Živanović, a u izradi, obradi kamena i montiranju blokova učestvovali su pripadnici jugoslovenske kraljevske vojske i mornarice.
Na Vidovdan 1934. godine kralj Aleksandar I Karađorđević je povelju o podizanju memorijala položio u temelj spomenika, koji je potom osveštan. Pri vrhu sarkofaga uklesan je natpis: „ALEKSANDAR I KRALj JUGOSLAVIJE NEZNANOM JUNAKU“, a na suprotnoj strani godina završetka spomenika „MCMXXXVIII“ (1938).
Meštrović je pripremio dve varijante izgleda spomenika koji treba dostojanstveno da nosi ideju slave i odavanja počasti. Da bi se iskazala takva ideja izabrana je jednostavna forma, ali koja čuva u sebi tradiciju mauzoleja i drugih očuvanih spomenika još iz perioda rane antičke umetnosti. Konačno nije odabrana forma hrama ili svetilišta prema prvobitnoj zamisli, već monumentalni sarkofag (kameni kovčeg) kroz koji se prolazi – grobnica na petostepenom postamentu, simbolu petovekovnog ropstva Srbije pod Turcima. Tako se u ovom spomeniku memorijalnog i grobnog karaktera (mauzoleja) prožimaju oblici i značenja antičkog hrama i žrtvenika, ali i grobnice, a sarkofag ističe kontinuitet česte forme grobnog obeležja, naročito vladarskih ili značajnijih ličnosti, od vremena antike i tokom srednjeg veka. Naročito je kao uzor za ovaj spomenik poslužila ranoantička grobnica persijskog vladara Kira u staroj prestonici Pasargadu, u današnjem Iranu. U postamentu spomenika Neznanom junaku je skrivena kripta, podzemna prostorija, u kojoj se nalazi kovčeg sa posmrtnim ostacima nepoznatog ratnika. Visina spomenika je 14,5 m, dužina 36 m, širina u podnožju iznosi 26 m, dok je stepenište sa prilazne strane dugo 93 m. Prvobitno je deo koncepta bila i kružna fontana, koja je kasnije ipak uklonjena sa prolazne ose spomenika.
Izgled spomenika[uredi | uredi izvor]
Do mauzoleja se stiže kaskadnim stepenišnim prilazima, kojim su postignute izuzetne vizure od podnožja ka vrhu spomenika. Kroz njega se prolazi po podužnoj osi sarkofaga, kroz dve kapije, naglašene udvojenim parovima monumentalnih karijatida (ženskih figura u ulozi stubova) koje su okrenute ka samom prolazu, čime je ukazano na važnost pravca kretanja posetioca. Karijatide visoke 4 metra, isklesane su iz jednog komada kamena od istog materijala kao i kameni blokovi spomenika. To su masivne skulpture na ulazu-kapiji, odevene u različitu narodnu odeću ukrašenu bogatim nakitom. U načinu obrade odeće sprovedena je moderna geometrijska stilizacija, dok su lica realistična, neka karakterizirana, a neka neutralna. Monumentalne bosonoge čuvarice, dostojanstvenog i neemotivnog izraza i stava, smirene i ozbiljne, ali nestatične, stoje u kontrapostu (jednom nogom opušteno oslonjenom), sa rukama prislonjenim uz telo u različitim položajima. One su mladolike, odnosno večno mlade žene, simboli majki svih palih ratnika koje upućuju na ideje večne, vanvremenske slave i ideju jugoslovenstva, ujedinjavanja svih nacionalnosti u Kraljevini Jugoslaviji, sa predstavama „Bosanke, Crnogorke, Dalmatinke, Hrvatice, Slovenke, Vojvođanke, Srbijanke i Južnosrbijanke.“ Završene su na leto 1936, tog avgusta su se mogle videti izložene u Splitu.[11] Meštrović je potpuno odgovorio zahtevima kralja Aleksandra, ostvarivši veličanstveno delo veoma skladnih proporcija, izuzetno precizne i vrhunske umetničke izrade koji odaju utisak divljenja.
Po izgradnji novog monumentalnog spomenika 1938. godine posmrtni ostaci nepoznatog srpskog ratnika su iz starog spomen obeležja, koje je potom porušeno, položeni na Vidovdan u novu kriptu. Ostaci drugih ratnika, koji su tu takođe bili sahranjeni, preneti su u kosturnicu kod crkve Ružice na prostoru Beogradske tvrđave, dok su vojnički predmeti predati Vojnom muzeju u Beogradu.[12] Neznani junak je u jesen 1928. odlikovan Zlatnim Ratnim krstom Čehoslovačke Republike.[13] Na Vidovdan 1939. odlikovan je Karađorđevom zvezdom sa mačevima.[14]
Konzervatorsko-restauratorski radovi na spomeniku su izvođeni 1967. i 1989. godine, a Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda izradio je 1993. godine projekat sanacije i revitalizacije spomenika. Spomenik Neznanom junaku je utvrđen za spomenik kulture 1984. godine, a 1987. za kulturno dobro od izuzetnog značaja.
Galerija[uredi | uredi izvor]
-
Prilaz spomeniku zimi -
Fotografija spomenika iz vazduha -
Spomenik Neznanom junaku na Avali -
Spomenik zimi
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ „Politika”, 17. jun 1921
- ^ „Politika”, 25. jun 1921
- ^ „Politika”, 24. nov. 1921
- ^ "Politika", 18. jan. 1922
- ^ "Politika", 12. apr. 1922, str. 2
- ^ "Politika", 2. jun 1922
- ^ "Politika", 25. sept. 1922, str. 4
- ^ "Politika", 5. okt. 1922, str. 3-4
- ^ "Politika", 20. avgust 1935, str. 5 Arhivirano na sajtu Wayback Machine (28. januar 2016). digitalna.nb.rs (pristup. 22. jan. 2016)
- ^ "Vreme", 20. avg. 1935
- ^ "Politika", 10. avg. 1936
- ^ "Vreme", 27. avg. 1936
- ^ "Politika", 11. nov. 1928
- ^ "Vreme", 29. jun 1939
Literatura[uredi | uredi izvor]
- B. M. Stepanović, Nacionalni testament kralja Aleksandra I, Beograd 2005 (fototipsko izd.izdanja iz 1936)
- S. Živanović, Spomenik neznanom junaku na Avali 1938-1968, Beograd 1968.
- I. Meštrović, Uspomene na političke ljude i događaje, Zagreb 1969.
- O. Manojlović, Tradicije Prvog svetskog rata u beogradskoj javnosti 1918-1941, Filozofski fakultet 1996. (magistarski rad)
- Lj. Dimić, Kulturna politika kraljevine Jugoslavije 1918 – 1941, knj.1, Beograd 1996.
- E. B. Vahtel, Stvaranje nacije, razaranje nacije, književnost i kulturna politika u Jugoslaviji, Beograd 2001.
- O. Manojlović Pintar, Ideološko i političko u spomeničkoj arhitekturi Prvog i Drugog svetskog rata na tlu Srbije, Filozofski fakultet 2004. (doktorski rad)
- A. Ignjatović, Od istorijskog sećanja do zamišljanja nacionalne tradicije: spomenik Neznanom junaku na Avali (1934—38), u zborniku Istorija i sećanje: studije istorijske svesti, Beograd 2006.
- M.Jovanović, Da li je srušen samo Žrnov ?, Glasnik DKS, br. 30, Beograd 2006.
- A. Ignjatović, Jugoslovenstvo u arhitekturi 1904-1941, Beograd 2007.
- S. i D. Vicić, Pozdrav iz Beograda 1895 – 1941, knj. 2, Beograd 2008.
- Spomenik neznanom junaku, dosije spomenika kulture, Dokumentacija Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, katalozi 2008, Spomenik neznanom junaku na Avali, autor Hajna Tucić
- Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, katalog kulturnih dobara, http://beogradskonasledje.rs/kd/zavod/vozdovac/spomenik_neznanom_junaku.html
- SANU, Spomenici kulture u Srbiji, 10.10.2013, http://spomenicikulture.mi.sanu.ac.rs/spomenik.php?id=620
- Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, 10.10.2013, https://web.archive.org/web/20161126010630/http://www.spomenici.heritage.gov.rs/cir/nkd/pregled/neznani_junak
- Večernje novosti,11.10.2013. http://www.novosti.rs/vesti/beograd.74.html:446587-Beogradske-price-Ko-je-Neznani-junak
- Kirova grobnica Neznanog junaka („Večernje novosti”, 9. februar 2017)
- Tajne skromnog groba Neznanog junaka. "Vreme", 23. jan. 1938, str. 13. (digitalna.nb.rs)
- Spomenik Neznanom junaku na Avali
- Ko je sahranjen u grobu Neznanog junaka na Avali („Politika”, 11. maj 2020)
- Velelepni spomenik Neznanog Junaka na vrhu Avale lagano se dovršava ("Politika", 23. avg. 1936), str. 9
_-_Kula_Sibinjanin_Janka.jpg)
