Sporazum Ribentrop—Molotov

Sporazum o nenapadanju između Nemačke i Saveza Sovjetskih Socijalističkih Republika
Prva stranica sporazuma
Potpisan	23. avgust 1939.
Istek	23. avgust 1949. (planiran) 22. jun 1941. (prekinut) 30. jul 1941. (zvanično proglašen ništavnim)
Potpisnici	V. Molotov J. fon Ribentrop
Strane	Sovjetski Savez Treći rajh
Jezici	nemački ruski

Molotov potpisuje sporazum, iza njega su Ribentrop i Staljin

Sporazum Ribentrop—Molotov (službeni naziv: Sporazum o nenapadanju između Nemačke i Saveza Sovjetskih Socijalističkih Republika) je bio sporazum o nenapadanju između Nemačke i Sovjetskog Saveza. Potpisan je 23. avgusta 1939. godine u Moskvi od strane sovjetskog ministra spoljnih poslova Vjačeslava Molotova i nemačkog ministra spoljnih poslova Joahima fon Ribentropa. Međusobni sporazum o nenapadanju bio je na snazi do početka Operacije Barbarosa 22. juna 1941. godine kada je Nemačka verolomno napala SSSR.

Iako je zvanično bio označen kao „sporazum o nenapadanju“, ovaj sporazum je obuhvatao i tajni protokol kojim je izvršena podela interesnih sfera u nezavisnim zemljama Finskoj, Estoniji, Letoniji, Litvaniji, Poljskoj i Rumuniji. Tajni protokol je eksplicitno predviđao „političke i teritorijalne promene“ u oblastima navedenih zemalja. Kao posledica ovog sporazuma sve navedene zemlje su napadnute i okupirane bilo od strane Nemačke bilo od strane Sovjetskog Saveza. Jedino je Finska, koja je dva puta vodila rat sa SSSR-om tokom Drugog svetskog rata, uspela da sačuva svoju nezavisnost ali je bila prinuđena da ustupi određene teritorije.

Uvodni događaji

Mirom u Brest-Litovsku koji je potpisan sa Nemačkom 1918. godine. Boljševička Rusija prihvatila je gubitak suvereniteta i uticaja nad Finskom, Estonijom, Letonijom, Litvanijom, Poljskom, Belorusijom i Ukrajinom (kao i delovima Jermenije i Gruzije) kao ustupak Centralnim silama. U skladu sa nemačkom politikom Mitteleuropa ove zemlje postale bi satelitske države ili delovi nemačkog carstva kojima bi upravljale vojvode i kraljevi koji su u srodstvu sa nemačkim carom. Kao posledica nemačkog poraza u Prvom svetskom ratu, većina ovih država su uz svesrdnu pomoć pobedničkih sila, ponovo uspostavile svoju samostalnost i postale saveznici Francuske i Ujedinjenog Kraljevstva u borbi protiv boljševika u Ruskom građanskom ratu. Sa izuzetkom Belorusije i Ukrajine sve ove zemlje su postale nezavisne i suverene - ipak u mnogim slučajevima sticanje nezavisnosti bilo je praćeno građanskim ratovima koji su izazvani idejama ruske revolucije koje su se širile Evropom. Zajednički strah od komunističke Rusije motivisao je ove tzv. granične države da 1920. godine aktiviraju međusobnu političku saradnju i zaključe ugovore o zajedničkoj odbrani.

Balans između evropskih sila, uspostavljen nakon Prvog svetskog rata, postepeno je narušen u periodu od 1935. godine i Abisinske krize pa do 1938. godine i Minhenskog sporazuma. Razbijanje Čehoslovačke kao i obnovljene teritorijalne aspiracije nacističke Nemačke, Sovjetskog Saveza i drugih zemalja (kao što su Mađarska i Bugarska) prema teritorijama izgubljenim tokom Prvog svetskog rata, izazvala je veliku nestabilnost u Evropi.

Zapadne sile, Ujedinjeno Kraljevstvo i Francuska, zvanični garanti nepromenljivosti granica, držale su se po strani sve do uništenja Čehoslovačke 1939. godine, održavajući politiku nemešanja, dok su nacistička vlada Nemačke i fašistička vlada Italije podržale pobedničku desničarsku pobunjeničku frakciju u Španskom građanskom ratu vođenom od 1936—1939. godine.

Za Sovjetski Savez sporazum Ribentrop-Molotov je predstavljao dugo očekivani odgovor na sve lošiju bezbednosnu situaciju u Evropi koja je nastala u drugoj polovini tridesetih godina zbog otvorenih nastojanja Nemačke da promeni nepovoljne uslove mira koji su joj nametnuti Versajskim sporazumom.

Sa svoje strane Sovjetski Savez nije bio za održavanje teritorijalne nepromenljivosti koja je predstavljala smetnju njenim interesima zato što je proizašla iz perioda njegove slabosti nastalog neposredno posle Oktobarske revolucije 1917. godine i građanskog rata koji je usledio. Sovjetski lideri stajali su na stanovištu da je sukob međusobno suprotstavljenih imperijalističkih država ne samo neizbežan već da će stvoriti povoljne uslove za širenje komunizma. Širenje komunizma su komunistički rukovodioci smatrali za osnovni zadatak i svrhu postojanja Sovjetskog Saveza.

Tokom 1938. godine SSSR (kao i Francuska) ponudili su da u slučaju nemačke invazije ispoštuju svoje obaveze iz odbrambenog ugovora zaključenog sa Čehoslovačkom, ali se Čehoslovačka seljačka stranka oštro suprotstavila ideji o ulasku sovjetskih trupa u zemlju pa je čak i zapretila mogućnošću izbijanja građanskog rata. Prema ugovoru između Sovjetskog Saveza, Čehoslovačke i Francuske, zaključenom 1935. godine ruska pomoć je mogla biti upućena Čehoslovačkoj samo pod uslovom da istovremeno bude upućena i francuska pomoć.

Nevoljnost zapadnih demokratija da formiraju antifašistički savez sa SSSR-om kao i Francusko-Britanski sporazum sa Hitlerom potpisan u Minhenu bili su jasni pokazatelji nezainteresovanosti zapada da se suprotstavi sve jačem fašističkom pokretu čije su namere jasno demonstrirane tokom Španskog građanskog rata. Sovjeti nisu pozvani na Minhensku konferenciju održao u septembru 1938. na kojoj su britanski i francuski premijeri Daladije i Čemberlen pristali na rasparčavanje Čehoslovačke. Kako Francuska nije ispoštovala svoj sporazum sa Česima iz 1924. godine Sovjeti su zaključili da je njihov savez sa Francuskom iz 1935. godine bezvredan i da Zapad pokušava da usmeri nemačke osvajačke pretenzije na Istok.

U martu 1939. godine Hitler se odrekao Nemačko-Poljskog sporazuma o nenapadanju zaključenog 1934. godine i na taj način razotkrio Sovjetima svoje agresivne namere. Litvinov je u aprilu iste godine predložio zaključenje vojnog saveza između Rusije, Francuske i Britanije usmerenog protiv sila osovine, ali je Čemberlenova vlada odugovlačila sa njegovim potpisivanjem (uglavnom zbog prevelikih sovjetskih zahteva koji su zahtevali potvrdu ruskog suvereniteta nad baltičkim državama kao i slobodu prolaza ruskih trupa kroz Poljsku). Ipak, premijer Čemberlen, koji je već 24. marta zajedno sa Francuskom preuzeo garancije poljske nezavisnosti, 24. aprila potpisuje sporazum o međusobnoj pomoći sa Poljskom. Potpisivanje ovog sporazuma otklonilo je Staljinova strahovanja da će Zapad ostaviti SSSR da se sam bori protiv nacional-socijalističke Nemačke; zapravo ukoliko bi Zapad i Nemačka zaratili, što je delovalo neizbežno, SSSR je mogao da ostane neutralan i da čeka da se protivnici međusobno unište.

Francusko-britanski pregovori sa Sovjetskim Savezom

Pregovori između Sovjetskog Saveza, Francuske i Britanije o sklapanju vojnog saveza protiv Nemačke su stalno odlagani usled nedostatka međusobnog poverenja. Sovjetski Savez je tražio garancije podrške u slučaju nemačkog napada kao i priznanje prava Sovjetskom Savezu da se interveniše u zemljama duž zapadne sovjetske granice ukoliko u njima dođe do promene politike u korist agresora. Iako ni jedna od ovih zemalja nije zvanično zatražila zaštitu od svog velikog suseda, Sovjetski Savez je sebe proglasio za garanta nezavisnosti Finske, Estonije, Litvanije, Poljske, Rumunije, Turske i Grčke, tzv. „sanitarnog kordona“ podignutog između nacional-socijalističke Nemačke i Sovjetskog Saveza.

Britanci i Francuzi su strahovali da će ovakva situacija omogućiti sovjetsko mešanje u unutrašnje stvari susednih zemalja čak i odsustvu bilo kakve pretnje nacional-socijalističke Nemačke.

U međuvremenu su teritorijalni zahtevi koje je Treći rajh uputio Poljskoj još više povećali opasnost od izbijanja rata. Iako su telegrami između zapadnih sila i Sovjetskog Saveza razmenjeni još početkom aprila 1939. godine vojna misija zapadnih sila, koja je upućena u Rusiju sporim transportnim brodom, stigla je u Moskvu tek 11. avgusta 1941. godine i nije imala ovlašćenje da potpiše bilo kakav sporazum.

Ključna tačka koja je usporila pregovore bilo je pitanje Poljske, koja je ležala između Nemačke i Sovjetskog Saveza; poljska vlada je opravdano strahovala da će sovjetska vlada zahtevati aneksiju spornih teritorija Kresija koje su pripojene Poljskoj 1920. godine po završetku Poljsko-Sovjetskog rata, a koje je Kremlj okarakterisao kao iredentu - „Zapadnu Ukrajinu“ i „Zapadnu Belorusiju“ - zato što su uglavnom bile naseljene Ukrajincima i Belorusima koji su predstavljali etničku većinu.

Zbog toga je poljska vlada odbila da dopusti sovjetskim trupama da uđu na njenu teritoriju i da na njoj uspostave vojne baze, a u cilju priprema za neizbežni rat sa Nemačkom. Poljska vlada se takođe opravdano bojala da će zajedno sa Crvenom armijom u Poljsku ući i jedinice NKVD-a i silom uspostaviti komunizam. Zbog ove odluke poljske vlade nastala je situacija koja je onemogućila Crvenoj armiji da se suprotstavi nemačkom napadu izvan svoje teritorije.

U trećoj nedelji avgusta pregovori su obustavljeni zbog rastućeg nepoverenja među pregovaračima i sumnje Kremlja da zapad pokušava da predstojeći sukob ograniči na rat između Sovjetskog Saveza i Nemačke.

Minhenski sporazum i sovjetska spoljna politika

Zastupnici tadašnje sovjetske spoljne politike smatraju da je Sovjetski Savez sklopio sporazum o nenapadanju sa Nemačkom zato što su zapadne sile potpisivanjem Minhenskog sporazuma 1938. godine demonstrirale pomirljiv odnos prema događajima u Evropi i nespremnost da se pridruže Sovjetskom Savezu u formiranju antifašističkog saveza. Takođe, postojalo je i strahovanje da će zapadne sile, u slučaju nemačkog napada na SSSR, ostati po strani nadajući se da će zaraćene strane međusobno oslabiti jedna drugu.

Staljinovi biografi su u svojim delima izneli podatak da je Staljin bio ubeđen da je Britanija odbila njegov predlog za formiranje antifašističkog saveza zato što je sa Nemačkom kovala planove protiv Sovjetskog Saveza, kao i da se zapadne sile nadaju da će Treći rajh napasti Sovjetski Savez i da će ga uništiti ili da će obe zemlje biti iscrpljene i dovedene do kolapsa. Ove sumnje su dobile na značaju kada se Čemberlen sastao sa Hitlerom i kada je potpisan Minhenski sporazum.

Branioci sovjetske pozicije takođe ističu kako je bilo neophodno da Sovjetski Savez sklopi sporazum o nenapadanju sa Nemačkom kako bi kupio vreme s obzirom na činjenicu da 1939. godine nije bio spreman za rat i da mu je trebalo najmanje tri godine da obavi potrebne pripreme. Ovaj argument poklapa se sa stavovima Staljinovih kritičara koji zastupaju stanovište da je glavni uzrok za nespremnost Sovjetskog Saveza za rat bila Velika čistka koja je po Staljinovom nalogu sprovedena u periodu od 1936. do 1938. godine u kojoj je eliminisan najveći deo iskusnog komandnog kadra Crvene armije. Opšte je poznata činjenica da je Sovjetski Savez potpuno nespremno dočekao nemački napad koji je počeo 22. juna 1941. godine iako su sovjetska i strane obaveštajne službe više puta upozorile na mogućnost nemačke invazije.

Staljinovi kritičari takođe dovode u pitanje njegovu spremnost da se suprotstavi nemačkom agresivnom militarizmu s obzirom na činjenicu da je ekonomska i vojna saradnja između Sovjetskog Saveza i Nemačke, započeta 1936. godine trajala sve do nemačke invazije. Posle Britanske i Francuske objave rata Nemačkoj, ovi ekonomski odnosi sa SSSR omogućili su Nemačkoj da zaobiđe savezničku pomorsku blokadu.

Približavanje Nemačke i Sovjetskog Saveza

Josif Visarionovič Staljin je 3. maja 1939. godine smenio dotadašnjeg ministra spoljnih poslova Maksima Litvinova i na njegovo mesto doveo Molotova čime su stvoreni uslovi za početak pregovora sa nacističkom Nemačkom. Litvinov, koji je prema standardima Kremlja bio prozapadno orijentisan, isuviše je podsećao na dotadašnju spoljnu politiku koja je bila usmerena na stvaranje antifašističke koalicije zbog čega je i uklonjen sa funkcije. Molotov je odmah po stupanju na dužnost jasno stavio do znanja da je otvoren za pregovore o mirnom uređenju spornih pitanja sa Nemačkom.

Tokom poslednje dve nedelje avgusta 1939. godine Sovjetsko-japanski granični rat je dostigao svoj vrhunac.

Na Hitlerovu inicijativu, nemački ministar spoljnih poslova Ribentrop posetio je Moskvu 19. avgusta 1939. godine. Prilikom ove posete potpisan je sedmogodišnji sporazum o ekonomskoj razmeni između dve države kojim je Nemačka odobrila Sovjetskom Savezu kredit od 200 miliona maraka u zamenu za sirovine - benzin, žitarice, pamuk, fosfate i drvnu građu.

Molotov je zatim predložio potpisivanje i dodatnog protokola koji je usaglašavao stavove ugovornih strana u vezi sa spoljnom politikom. Prema nekim izvorima ovom predlogu prethodio je Staljinov govor održan 19. avgusta 1939. godine u kojem je on, navodno, izjavio da je rat između zapadnih sila neophodan kako bi omogućio širenje svetske revolucije.

Desetogodišnji sporazum o nenapadanju je potpisan 24. avgusta sa dodacima koji su regulisali: konsultacije; arbitražu u slučaju neslaganja jedne od strana; neutralnost ukoliko neka od ugovornih strana zarati; nemogućnost učlanjenja u organizacije čiji su ciljevi direktno ili indirektno usmereni protiv jedne od ugovornih strana.

Deo sporazuma činio je i tzv. tajni protokol, koji je objavljen u javnosti nakon nemačkog poraza 1945. godine i koji je regulisao podelu interesnih sfera u severnoj i istočnoj Evropi. Na severu Evrope, Finska, Estonija i Letonija pripale su sovjetskoj interesnoj sferi. Poljska je, u slučaju „političke preraspodele“ trebalo da bude podeljena - oblasti istočno od reka Narev, Visla i San pripale bi Sovjetskom Savezu dok bi Nemačka okupirala zapadni deo zemlje. Litvanija, koja se graničila sa Istočnom Pruskom potpala je pod nemačku interesnu sferu. Na jugu je Nemačka priznala sovjetske interese u Besarabiji koja je pripadala Rumuniji. Nemački diplomata Hans fon Hervart obavestio je svog američkog kolegu Čarlsa Bolena o tajnom protokolu 24. avgusta 1939. godine, ali je ova informacija završila u stolu američkog predsednika Ruzvelta gde je i ostala do kraja rata.

Tekst tajnog protokola

Obaveštajne službe baltičkih zemalja su samo nekoliko dana posle potpisivanja sporazuma izrazile strahovanje o mogućnosti postojanja tajnog protokola. Njihova sumnja je potvrđena tokom pregovora o uspostavljanju vojnih baza kada su se sovjetski pregovarači otvoreno pozivali na njegove odredbe. Nemački original sporazuma je najverovatnije uništen tokom bombardovanja, ali je njegova mikrofilmovana kopija sačuvana u arhivama nemačkog ministarstva spoljnih poslova. Službenik ovog ministarstva Karl fon Loeš je u maju 1945. godine predao kopiju ovog sporazuma britanskom pukovniku Tompsonu. Sovjetski Savez je poricao postojanje tajnog protokola sve do 1988. godine kada je član politbiroa Aleksandar Nikolajevič priznao njegovo postojanje mada je dokument postao dostupan javnosti tek nakon raspada Sovjetskog Saveza 1992. godine.

Staljin, koji se plašio da zapad ohrabruje Hitlera da napadne na istoku, morao je biti svestan da će ovakve tajne klauzule prouzrokovati rat, jer je Nemačka bila siguran da ih Sovjetski Savez neće napasti dok na zapadu vodi rat protiv Francuske i Velike Britanije.

Sporazum je počeo da gubi na značaju u aprilu 1940. godine kada je Nemačka napala Dansku i Norvešku i kada je Sovjetski Savez u junu iste godine izvršio aneksiju ne samo Besarabije, već i Bukovine u Rumuniji. Obe države su očigledno kršile podelu interesnih sfera utvrđenu sporazumom. Ipak, 1947. godine. Staljin je izjavio da bi nastavio i dalje da sarađuje sa Nemačkom da je Hitler bio voljan; Staljin je svakako imao daleko više mogućnosti za ostvarenje političkih i teritorijalnih ustupaka iz saradnje sa Nemačkom nego što je to mogao da ostvari u saradnji sa Velikom Britanijom.

Sovjetska propaganda i njeni predstavnici ulagali su velike napore da umanje značaj činjenice da se Sovjetski Savez na različite načine suprotstavljao nacističkoj Nemačkoj u deceniji koja je prethodila potpisivanju sporazuma. Međutim, u ovim naporima se nikada nije otišlo toliko daleko da se zauzme pronemački stav; sporazum Ribentrop-Molotov je zvanično okarakterisan kao sporazum o nenapadanju, a ne kao sporazum o savezništvu. Ipak, ostalo je zabeleženo da je nakon potpisivanja sporazuma Molotov u pokušaju da ubedi Nemačku u svoje dobre namere izjavio pred novinarima da je "fašizam stvar ukusa".

U kojoj meri su teritorije koje je Sovjetski Savez dobio u skladu sa ovim sporazumom doprinele u sprečavanju njegovog poraza (pa samim tim i pobede nacizma u Drugom svetskom ratu) ostaje značajan faktor u čijem svetlu se mora posmatrati ovaj sporazum. Sovjetski izvori naglašavaju da je nemačko napredovanje zaustavljeno na samo nekoliko kilometara od Moskve i da je značaj anektiranih teritorija u ovakvoj situaciji bio presudan. Druga stanovišta ističu da su Poljska i baltičke države predstavljale tampon zonu između Nemačke i Sovjetskog Saveza i da je sporazum Ribentrop-Molotov stvorio uslove ne samo za nemački napad na zapadnu Evropu već i za napad na sam Sovjetski Savez.

Da Poljska, zahvaljujući ovom sporazumu, nije bila napadnuta, okupirana i podeljena između Nemačke i Sovjetskog Saveza, te dve države ne bi ni imale zajedničku granicu, te samim tim ni iznenadni napad Nemačke na SSSR ne bi bio fizički moguć.

Posledice

Susret savezničkih nemačkih i sovjetskih snaga tokom napada na Poljsku 1939. god.

Nedelju dana nakon potpisivanja sporazuma, 1. septembra 1939. godine Nemačka je napala Poljsku. U skladu sa odredbama tajnog protokola sovjetske snage su 17. septembra ušle u istočnu Poljsku odnosno napale poljsku vojsku sa leđa, pomogle svojim nemačkim saveznicima u slamanju poljskog otpora i okupirale teritoriju koja je prema sporazumu predstavljala sovjetsku interesnu sferu.

Tri baltičke države su 28. septembra 1939. godine bile prinuđene da potpišu Sporazum o odbrani i zajedničkoj pomoći koji je dozvoljavao stacioniranje sovjetskih trupa na teritoriji Litvanije, Letonije i Estonije. Istog dana stupio je na snagu dodatni protokol sporazuma između Nemačke i Sovjetskog Saveza kojim je Litvanija svrstana u sovjetsku interesnu sferu.

Finska koja se suprotstavila sličnim sovjetskim zahtevima napadnuta je od strane Sovjetskog Saveza 30. novembra 1939. godine. Posle više od tri meseca žestokih borbi i velikih gubitaka, Sovjetski Savez odustao je od planirane okupacije Finske u zamenu za 10% teritorije od kojih je najveći deo još uvek bio u finskim rukama.

Kada je Nemačka 15-17. juna 1940. godine okupirala Norvešku i Dansku i porazila Holandiju, Belgiju i Francusku, otpočela je sovjetska okupacija, a zatim i aneksija sve tri baltičke države.

Konačno, 26. jula 1940. godine, samo četiri dana nakon kapitulacije Francuske, Sovjetski Savez je uputio ultimatum Rumuniji u kojem je zahtevao pripajanje oblasti Besarabije, Bukovine i Herca. Zabrinut zbog ovih događaja, Ribentrop je 25. jula, u odgovoru sovjetskim liderima istakao snažan nemački interes u Rumuniji (misleći pritom na izvore nafte i razvijenu poljoprivredu). Ova intervencija sprečila je izbijanje sukoba između Rumunije i Sovjetskog Saveza. Pored toga Ribentrop je nemački interes pravdao i zabrinutošću za sudbinu nemačke manjine u Besarabiji koja je brojala oko 100.000 pripadnika. U septembru iste godine skoro celokupno stanovništvo Besarabije nemačkog porekla raseljeno je u Nemačku u sklopu planirane zamene stanovništva između Nemačke i Sovjetskog Saveza.

Bez Francuske koja više nije bila u mogućnosti da garantuje status quo u istočnoj Evropi i pod pritiskom Trećeg rajha, rumunska vlada je poslušala italijanski savet i pristala na teritorijalne ustupke.

Epilog

Okupirane teritorije dobile su status republika u sastavu Sovjetskog Saveza. Lokalno stanovništvo je očišćeno od antisovjetskih elemenata, a novim pograničnim oblastima sprovedeno je etničko čišćenje. Na desetine hiljada stanovnika ovih oblasti je pogubljeno, dok je na stotine hiljada deportovano u azijski deo Sovjetskog Saveza ili u gulage u kojima su mnogi izgubili život. Kasnije su ove teritorije predstavljale prvu liniju fronta i bile su podvrgnute nacističkom teroru.

Početkom 1941. godine linija razdvajanja između nacističke Nemačke i Sovjetskog Saveza prolazila je kroz Litvaniju i Poljsku. Odnosi između dve strane su se značajno zahladili. Hitler, koji je računao da će napadom na boljševičku Rusiju pridobiti simpatije okupiranih zapadnih zemalja, počeo je pripreme za napad na SSSR. Smatrao je da će mu uloga lidera zapadnih kapitalističkih zemalja u ratu protiv komunističke opasnosti omogućiti zaključenje mira sa Ujedinjenim Kraljevstvom.

Treći rajh prekršio je sporazum o nenapadanju kada je 22. juna 1941. godine započeo Operaciju Barbarosa i napao Sovjetski Savez, što će na kraju dovesti do poraza Nemačke u Drugom svetskom ratu. Teritorije koje je Sovjetski Savez dobio u skladu sa sporazumom Ribentrop-Molotov izgubljene su za samo nekoliko nedelja dok su npr. baltičke države postale nemački protektorati. Odmah po početku nemačke agresije Sovjetski Savez je 25. juna započeo preventivni napad na Finsku što je dovelo do tzv. Produženog (nastavljenog) rata između Finske i Sovjetskog Saveza.

Vidi još

• Minhenski sporazum