Srpska kultura

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Ovaj članak je deo serije o Srbima
Srpska kultura
Život i običaji
Umetnost
Obrazovanje i nauka
Izdavaštvo i mediji
Spomenici
Povezano

Srpska kultura odnosi se na kulturu koju stvaraju i baštine Srbi, narod koji pretežno živi u Srbiji i ostalim državama Jugoistočne Evrope kao i širom sveta.

Na srpsku kulturu značajan uticaj imali su Istočnorimsko i Osmansko carstvo kao i ruski i germanski kulturni uticaji.[1] Odlika srpske kulture je široka teritorijalna rasprostranjenost, što je dovodilo do dodira i uticaja od i ka raznim kulturama susednih naroda, sa izuzetkom Albanaca.[2] Srpska kultura je imala uticaj na ostale zemlje Balkana, a u nekim slučajevima i na ceo svet. Ona se ispoljavala na brojnim područjima ljudske delatnosti, a uključuje muziku, književnost, film, fotografiju, likovnu i primenjenu umetnost, performans, kao i dizajn i savremene medije.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Potret najvećeg zadužbinara srpskog srednjeg veka, kralja Stefana Milutina, iz Kraljeve crkve u Studenici

Istočnorimsko carstvo je imalo veliki uticaj na srpsku kulturu. Srbi su u 7. veku formirali nezavisnu državu. Pravoslavni misionari su tokom 9. veka izvršili svoj uticaj na Sebe, reformisano je ćirilično pismo, sa latiničnim i katoličkim uticajima u južnim etničkim krajevima. Mletačka republika je u srednjem veku uticala na pomorske krajeve srpske države.

Srpska pravoslavna crkva je dobila autokefalnost od Carigrada 1219. godine. Papa je Stefana Prvovenčanog priznao za kralja, čime je započeo značajni srednjovekovni period srpske kulture. Osmansko carstvo je 1459. godine pokorilo Srpsku despotovinu, čime je okončana kulturna i politička renesansa srpske države. Osmanlije su vladale teritorijom i uticale na srpsku kulturu, posebno u južnim krajevima.

U međuvremenu, u severnim krajevima, Habzburška monarhija se proširila na srpsku teritoriju počev od kraja 17. veka, kulturološki vezujući ovaj deo nacije za srednju Evropu, i Sveto rimsko carstvo.

Religija[uredi | uredi izvor]

Freska Bogorodice u Crkvi Bogorodice Ljeviške, devastirana tokom albanskog kulturocida 2004. godine

Prelazak Južnih Slovena iz slovenskog paganstva u hrišćanstvo počeo je početkom 7. stoleća, mnogo pre Velikog raskola, rascepa između grčkog pravoslavnog istoka i rimokatoličkog Zapada.[3] Srbi su, u značajnom broju hristijanizovani za vreme vladavine cara Iraklija (610–641). Najveći uticaj su izvršili pravoslavni misionari Sveti Ćirilo i Metodije 869. godine za vreme Vasilija I, koji ih je poslao nakon što je knez Mutimir priznao prevlast Istočnorimskog carstva.[4]

Nakon raskola, oni koji su živeli pod vizantijskom sferom uticaja postali su pravoslavni; oni koji su živeli pod rimskom sferom uticaja postali su katolici. Za vreme vladavine Stefana Nemanjića (1169–1196) srpske kneževine su ujedinjene u Kraljevinu Srbiju i podignute su mnoge crkve i manastiri širom teritorija, uključujući i manastir Studenicu. Najmlađi sin velikog župana, Sveti Sava (rođen kao Rastko) postao je 1219. prvi samostalni srpski arhiepiskop od Carigradske vaseljenske patrijaršije.[5]

Kasnije, okupacijom Osmanskog carstva, jedna grupa Srba je prešla na islam. Njihovi savremeni potomci smatraju se pripadnicima goranske i bošnjačke etničke grupe. Srpska pravoslavna crkva bila je najzapadniji bastion istočnog pravoslavnog hrišćanstva u Evropi.[6]

Tokom Drugog svetskog rata Srbe, koji su živeli na širokom prostoru, proganjali su razni narodi i nacističke organizacije. Hrvati katolici unutar NDH priznavali su Srbe samo kao „Hrvate istočne grčke vere“. Oni su bili ideološkog stava, da jednu trećinu Srba treba pobiti, trećinu preobratiti, a poslednju trećinu proterati.[7] Ovo gledište dovelo je do smrti najmanje 700.000 Srba, Jevreja i Roma,, verskog preobraćenja 250.000, kao i masovnog proterivanja.[8]

Prema popisu stanovništva Srbije iz 2011. godine, 6.079.396 ljudi (84,6%) izjasnilo se kao pravoslavci, pet odsto rimokatolici, tri odsto muslimani i jedan odsto protestanti.[9]

Imena i prezimena[uredi | uredi izvor]

Kao i kod većine zapadnih kultura, detetu se daje ime koje uglavnom biraju roditelji.

Narodna imena su uglavnom srpskog (slovenskog), hrišćanskog (biblijskog), grčkog i latinskog porekla. Neki primeri su:

Većina srpskih prezimena sadrži nastavak -ić.[10] Sufiks -ić, sa varijantama "-ović"/"-ević", izvorno je slovenski deminutiv i njegovo značenje je prošireno na stvaranje patronimika. Tako prezime Petr(ov)ić označava "mali Petar", kao i, na primer, "-sen"/"-sin" u skandinavskim i u manjoj meri nemačkim i engleskim imenima ili uobičajeni prefiks Mac ("sin" ) na škotskom i irskom, i O' (unuk od) u irskim imenima. Procenjuje se da se oko dve trećine svih srpskih prezimena završava na -ić, ali da oko 80% Srba nosi prezimena koja se završavaju na ić. Drugi uobičajeni sufiksi prezimena su -ov ili -u kojem je sadržan slovenski prisvojni padežni nastavak, tako da Nikolin sin postaje Nikolin, Petrov sin Petrov, a Jovanov sin Jovanov . To su tipičnije za vojvođanske Srbe. Ova dva sufiksa se često kombinuju. Najčešća prezimena su Marković, Nikolić, Petrović, Jovanović.[11]

Kuhinja[uredi | uredi izvor]

Većina ljudi u Srbiji ima tri obroka dnevno, doručak, ručak i večeru, pri čemu je ručak najveći i najvažniji obrok. Međutim, tradicionalno se jeo samo ručak i večera, a doručak je uveden u drugoj polovini 19. veka.[12]

Pita servirana uz nacionalno piće, rakiju[13]

Tradicionalna srpska kuhinja je raznovrsna i može se reći da je mešavina evropskih, mediteranskih i bliskoistočnih jela.[14][15] Ćevapi koji se sastoje od jako začinjenih mešanih pljeskavica od mlevenog mesa na žaru smatraju se nacionalnim jelom. Druga značajna jela su koljivo koje se koristi u verskim obredima, srpska salata, sarma (punjeni vinski list), pilav (pilav, bliskoistočno jelo slično rizotu), musaka i supa od pasulja ( prebranac ). Česnica je tradicionalna pogača za Badnji dan.

Veliki broj namirnica koje su lako dostupne u zapadnim supermarketima, u Srbiji se često prave kod kuće. Tu spadaju rakija (voćna rakija), slatko, džem, žele i kisela hrana (posebno kiseli kupus, ajvar i kobasica). Iza ovih izbora hrane mogu biti ekonomski ili kulturni razlozi. Priprema hrane je snažan deo srpske porodične tradicije.

Srpski deserti su mešavina drugih balkanskih poslastica i poslastica poreklom iz centralne Srbije. Među poslasticama koje se obično služe su uštipci, tulumbe, krofne i palačinke. Slatko je tradicionalna srpska poslastica popularna širom Srbije i može se naći u većini srpskih restorana na Balkanu i u dijaspori.

Pivo se dosta konzumira u Srbiji. Najpopularniji brendovi su Jelen i Lav Pivo. Rasprostranjena je i konzumacija rakije. Najpopularnije su rakija od šljive (šljivovica, simbol Šumadije) i loza (južna Srbija). Ovo je nacionalno piće Srbije i uobičajeno je u drugim mediteranskim zemljama. Domaće vino je takođe popularno. Mnogo se konzumira i turska kafa (zvana domaća ili srpska kafa).

Jezik[uredi | uredi izvor]

Srbi govore srpskim jezikom, koji pripada grupi južnoslovenskih jezika, posebno u jugozapadnoj slovenskoj podgrupi zajedno sa drugim srpsko-hrvatskim varijantama i slovenačkim.

Srpski je jedini evropski jezik sa aktivnom digrafijom, koristeći i ćirilično i latinično pismo. Na slici: Srpske narodne pesme Vuka Stefanovića Karadžića, 1841. g.

Srpski jezik ima više dijalekata, standardni jezik je zasnovan na štokavskom dijalektu.[16]

Službeni je jezik u Srbiji, Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori. U Mađarskoj, Slovačkoj, Hrvatskoj, Severnoj Makedoniji i Rumuniji, to je regionalno priznat manjinski jezik.

Postoje i istorijske varijante srpskog jezika, odnosno starosrpski i slavenosrpski, spoj crkvenoslovenskog, ruskog i srpskog.

Jovan Sterija Popović, dramski pisac, pesnik, dramaturg i osnivač više institucija kulture, poput Narodnog muzeja Srbije

Srpski je jedini evropski jezik sa aktivnom digrafijom, koristeći i ćirilično i latinično pismo. Srpsku ćirilicu je 1814. godine osmislio Vuk Karadžić, koji je stvorio pismo na fonemskim principima. Latinica koja se koristi za srpski je verzija Ljudevita Gaja koju dele svi jugozapadni slovenski jezici.

Pozajmljenice u srpskom jeziku su uglavnom iz turskog, nemačkog i italijanskog; reči mađarskog porekla prisutne su uglavnom na severu a grčke reči su uglavnom vezane za crkvu.

Dve srpske reči koje se koriste u mnogim svetskim jezicima su vampir i paprika. Šljivovica i ćevapčići su srpske reči koje su se proširile zajedno sa srpskom hranom/pićem na koju se odnose. Vampir je ušao u većinu zapadnoevropskih jezika kroz tekstove na nemačkom početkom 18 veka i od tada se proširio širom sveta.

Književnost[uredi | uredi izvor]

Većina srednjovekovne srpske literature bila je o religioznim temama. Pisana su razna jevanđelja, psaltiri, mesecoslovi, hagiografije, eseji i besede osnivača Srpske pravoslavne crkve. Krajem 12  veka nastala su dva najznačajnija dela srpske srednjovekovne književnosti — Miroslavljevo jevanđelje (zaštićen od strane Unesko) i Vukanovo jevanđelje, koje kombinuje rukom pisane biblijske tekstove sa slikanim inicijalima i malim slikama.[17] Srpska epska poezija bila je centralni deo srednjovekovne srpske književnosti zasnovane na istorijskim događajima kao što je Kosovska bitka.

Značajni barokni autori su Andrija Zmajević, Gavril Stefanović Venclović, Jovan Rajić i Zaharije Orfelin. Dositej Obradović je najistaknutija književna ličnost doba prosvećenosti, dok je najistaknutiji klasicistički pisac Jovan Sterija Popović, iako njegova dela sadrže i elemente romantizma.

Savremena srpska književnost počinje zbirkama narodnih pesama Vuka Karadžića u 19. veka, i spisi pesnika Njegoša i Branka Radičevića. Prvi istaknutiji predstavnik srpske književnosti u 20. veka je Jovan Skerlić, on je pomogao da se srpski pisci upoznaju sa književnim modernizmom i bio je najistaknutiji književni kritičar svog perioda.

U 20. veku srpska književnost cveta i javlja se bezbroj mladih i talentovanih pisaca. Najpoznatiji autori su Ivo Andrić, Miloš Crnjanski, Meša Selimović, Borislav Pekić, Danilo Kiš, Milorad Pavić, David Albahari, Miodrag Bulatović, Dobrica Ćosić, Zoran Živković između ostalih. Jelena Dimitrijević i Isidora Sekulić su dve početkom 20 veka književnice; Svetlana Velmar Janković je bila najpoznatija romanopisac sredinom 20. i početkom 21. veka. Ivo Andrić dobio je Nobelovu nagradu za književnost 1961. godine.

Milorad Pavić je jedan od najpriznatijih srpskih pisaca, posebno po svom Hazarskom rečniku, koji je preveden na 38 jezika.[18]

Tradicija i običaji[uredi | uredi izvor]

Kod Slovena i pravoslavnih hrišćana samo Srbi imaju običaj krsne slave.[19] Svaka porodica ima jednog sveca zaštitnika koga poštuju na svoj praznik.[19] Za razliku od većine običaja koji su zajednički za sve, svaka porodica slavi svoju krsnu slavu koja se smatra zaštitnikom porodice i moliteljem pred Bogom. Slava se prenosi uglavnom, ali ne isključivo, sa oca na sina. (Ako porodica nema sina, a ćerka ostane u roditeljskom domu, a muž useli, slavi se njena slava, a ne njegova). Svako domaćinstvo slavi samo jednog svetitelja, pa se ova prilika okuplja i cela porodica.

Srbi su veoma porodično orijentisano društvo, što jasno pokazuje pogled na srpski rečnik i bogatstvo njihove terminologije vezane za srodstvo.

Tradicionalna igra je kolo, koje je uobičajeno kod Srba, Crnogoraca i Makedonaca. To je grupni ples, u kojem se grupa ljudi (obično nekoliko desetina, najmanje troje) drže jedni druge za ruke ili oko struka plešući, formirajući krug (otuda i naziv), polukrug ili spiralu. U Crnoj Gori se zove Oro.

Srpska pravoslavna crkva koristi tradicionalni julijanski kalendar, pa Božić (decembar  25) pada na 7. januar. Srbi imaju svoje običaje povodom Božića.[20] Rano ujutru na Badnje veče, glava porodice odlazio bi u šumu da poseče badnjak, mladi hrast, hrast bi potom unosio u crkvu da ga sveštenik blagoslovi. Potom bi se skidalo sa granja i spajalo sa pšenicom i drugim žitaricama bi se spaljivalo u ognjištu. Paljenje badnjaka je ritual koji dataira iz paganskog doba i smatra se žrtvom Bogu kako bi naredna godina donela obilje hrane, sreće, ljubavi, sreće i bogatstva. Danas, s obzirom da većina Srba živi u gradovima, oni idu na svoju crkvenu službu da im daju komadić hrasta, pšenice i drugih grana vezanih zajedno da ih odnesu kući i zapale. Pod kuće i crkva prekriveni su senom, podsećajući vernike na štalu u Vitlejemu u kojoj je Isus Hrist rođen.

Badnjak je deo tradicija vezanih za proslavu Božića

Sam Badnji dan se proslavlja gozbom, na kojoj se kao glavni obrok obavezno nalazi pečeno prase. Najvažnija božićna trpeza je česnica, poseban hleb. Sadrži novčić; za vreme ručka porodica lomi hleb i za onoga ko nađe novčić kaže se da će biti posebno srećna godina.[21]

Za razliku od običaja na Zapadu, Božić se ne vezuje za darivanje poklona. Većina srpskih porodica poklanja poklone na Novu godinu. Srbi slave i Staru (ili srpsku) Novu godinu.

Na pravoslavni Uskrs Srbi imaju tradiciju ukrašavanja jaja.

Druga srodna karakteristika, na koju se često žale sami Srbi, je nejedinstvo i nesloga. Nejedinstvo se često navodi kao izvor srpskih istorijskih tragedija, od Kosovske bitke 1389. do ratova za jugoslovensko nasleđe 1990-ih.[22] Čak i savremeni pojam „dve Srbije“ — jedne navodno liberalne, proevropske, evrocentrične i prozapadne — i druge konzervativne, nacionalističke, rusofilske i evroskeptične deluje kao produžetak razdora.[23] Narodne poslovice „dva Srbina, tri političke stranke“ i „Bože sačuvaj nas Srba koji se ujedine!“, pa čak i nezvanična srpska krilatica Samo sloga Srbina spasava ilustruju nacionalnu frustraciju nemogućnošću da se ujediniti oko važnih pitanja.

Srpska narodna nošnja varira, najviše zbog veoma raznolike geografije i klime teritorije koju naseljavaju Srbi. Neki njegovi delovi su, međutim, uobičajeni:

  • Tradicionalna obuća zove se opanak. Prepoznatljiva je po karakterističnim vrhovima koji se spiralno viju unazad. Svaki region Srbije ima različite vrste opanaka.
  • Tradicionalna kapa se zove šajkača. Lako se prepoznaje po gornjem delu koji liči na slovo V ili kao dno čamca (gledano odozgo), po kome je i dobio ime. Široku popularnost je stekao početkom 20 veka kao što je bila kapa srpske vojske u Prvom svetskom ratu. Neki seljani ga i danas nose svaki dan, a bila je uobičajena kapa za glavu oficira Vojske Republike Srpske tokom rata u Bosni i Hercegovini 1990-ih. Međutim, šajkača je uobičajena uglavnom za srpsko stanovništvo koje živi u regionu Centralne Srbije (Šumadija), dok su Srbi koji žive u Vojvodini, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj imali različite tipove tradicionalnih kapa, koje nisu slične šajkači. U istočnim i južnim delovima Centralne Srbije mogli su se naći i različiti tipovi tradicionalnih šešira.

Humor[uredi | uredi izvor]

Srpski ima dugu tradiciju humora i popularnih šala. Najčešći tip humora je crni humor, a srpske šale često oponašaju i drugi narodi sa Balkana, često sa zaokretom.

Kao i kod mnogih drugih naroda, i na lokalnom nivou postoje popularni stereotipi: u popularnim šalama i pričama, severni vojvođanski Srbi (Lale)[24] se doživljavaju kao flegmani i spori; Crnogorci su lenji, Piroćani su škrti,[25] Bosanci su sirovi i priglupi, Šumadinci se često prikazuju kao prevrtljivi i zlonamerni itd.[traži se izvor]

Umetnost[uredi | uredi izvor]

Likovna umetnost[uredi | uredi izvor]

Beli anđeo - detalj freske Moronosnice na Hristovom grobu

Najbogatija likovna umetnost srednjovekovne Srbije bila je vezana za freskopis i ikonopis. Najlepše freske sačuvane su u manastirima i crkavama Srbije, i odavno su na listi UNESKO-ve svjetske baštine. Najpoznatija je „Beli anđeo” freska iz crkve Vaznesenja Hristovog manastira Mileševe iz 13. veka. To je segment kompozicije „Mironosnice na Hristovom grobu”.

Najznačajnija ikona srpskog naroda, je „Ikona Bogorodice Trojeručice” koja se čuva u manastiru Hilandaru, najvećoj srpskoj svetinji, Predanje kaže da je njen autor apostol Luka, koji se smatra najstarijim hrišćanskim slikarom. Posebno je značajna činjenica da ju je u Srbiju doneo Sveti Sava.

Do izvesnog oživljavanja umetničkih poduhvata došlo je posle obnove srpske patrijaršije 1557. godine. Georgije Mitrofanović je bio vodeći slikar ranog 17. veka svojim radom na crkvi u manastiru Morači smatra se među njegovim najboljim.[26]

Barokna crkva „Gospa od Škrpjela“ na ostrvu u Boki Kotorskoj, u Crnoj Gori, jedno je od najznačajnijih arhitektonskih dela iz ranog modernog perioda; mnogi naočiti primerci srebrnog posuđa datiraju iz 17 veka sadržani su u njegovim zidovima. Tradicionalna srpska umetnost počinje da pokazuje barokne uticaje krajem 18. veka kako je prikazano u delima Nikole Neškovića, Teodora Kračuna i Jakova Orfelina.[27]

Šid pod snegom (1935) Save Šumanovića

U 19. došlo je do izvesnog preporoda u srpskoj umetnosti, kako je Srbija postepeno vraćala svoju autonomiju. Knez Aleksandar je 1848. godine na Vračaru naručio izgradnju Spomenika ustanicima u Karađorđevom parku. Srpsko slikarstvo pokazalo je uticaj neoklasicizma i romantizma tokom 19 veka. Anastas Jovanović je bio pionirski fotograf u Srbiji, fotografisao je mnoge vodeće građane.

Kirilo Kutlik osnovao je prvu umetničku školu u Srbiji 1895. godine. Mnogi od njegovih učenika otišli su da studiraju u Zapadnoj Evropi, posebno u Francuskoj i Nemačkoj, i vratili su avangardne stilove. Fovizam je uticao na Nadeždu Petrović, dok je Sava Šumanović radio u kubizmu.

Posle Drugog svetskog rata, Beogradska slikarska škola se razvila u prestonici sa nekim članovima kao što je Milan Konjović koji su radili u fovističkom maniru, dok su drugi kao Marko Čelebonović radili u stilu zvanom Intimizam zasnovan na upotrebi boja.

Najpoznatiji srpski slikari bili su Paja Jovanović i Uroš Predić. Oni su stvarali u realističkom stilu.[28] Njihove monumentalne slike istorijskih događaja inspirisale su generacije srpskih umetnika.

Muzika[uredi | uredi izvor]

Filip Višnjić gusla, spomenik kosovskim junacima, rad vajara Sretena Stojanovića

Srpska muzika datira iz srednjeg veka sa snažnom crkvenom i narodnom tradicijom. Crkvena muzika u tadašnjoj Srbiji zasnivala se na osmoglasniku, ciklusu verskih pesama o vaskrsenju, koji je trajao osam nedelja. Za vreme dinastije Nemanjića i pod drugim vladarima poput Stefana Dušana, muzičari su uživali kraljevsko pokroviteljstvo. Od tog vremena u Srbiji je postojala jaka narodna tradicija izvođenja i stvaranja muzike.

Za vreme osmanske vladavine Srbima je bilo zabranjeno da poseduju imovinu, da nauče da čitaju i pišu, a zabranjivano je korišćenje muzičkih instrumenata. Crkvena muzika se morala izvoditi nasamo. Gusle, jednožični instrument, koristili su srpski seljaci u to vreme u nastojanju da pronađu rupu u strogim osmanskim zakonima. Filip Višnjić je bio posebno zapažen guslar. U 18 veka osnivaju se ruska i grčka škola pojanja i Srpska pravoslavna crkva prihvata crkvenoslovenski u svoju liturgiju.

Narodna muzika je doživela preporod tokom 19. veka. Stevan Mokranjac, kompozitor i muzikolog, sakupljao je narodne pesme kao i izvođenje sopstvenih dela. Kornelije Stanković je napisao prva dela na srpskom jeziku za horove.

Tradicionalna srpska narodna muzika i danas je popularna, posebno u ruralnim sredinama. Zapadna rok i pop muzika postaju sve popularnije, uglavnom u gradovima u kojima rok izvođači kao što su Riblja Čorba i Đorđe Balašević uključuju političke stavove svoju muziku. Turbo-folk je nastao osamdesetih i devedesetih. Srpski emigranti su svoju muzičku tradiciju preneli u nacije kao što su SAD i Kanada.

Marija Šerifović osvojila je prvo mesto na Pesmi Evrovizije 2007. godine, a Srbija je bila domaćin takmičenja 2008. godine.[29]

Pozorište i film[uredi | uredi izvor]

Kadar iz filma Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa, prvi dugometražni film objavljen na Balkanu.

Srbija ima dobro uspostavljenu pozorišnu tradiciju sa mnogo pozorišta. Srpsko narodno pozorište je osnovano 1861. godine [30] Društvo je počelo sa izvođenjem opere krajem 19 veka, a stalna opera osnovana je 1947. godine. Osnovala je baletsku družinu.

Bitef, Beogradski međunarodni pozorišni festival, jedan je od najstarijih pozorišnih festivala na svetu. Nove pozorišne tendencije je stalni podnaslov Festivala. Osnovan 1967. godine, Bitef kontinuirano prati i podržava najnovije pozorišne trendove. Postao je jedan od pet najznačajnijih i najvećih evropskih festivala i jedna od najznačajnijih institucija kulture Srbije.

U Srbiji su bioskopi osnovani relativno rano, sa 12 dugometražnih filmova koji su snimljeni pre početka Drugog svetskog rata. Najznačajniji od predratnih filmova je Kosovski boj iz 1939. godine, reditelja Mihaila Popovića.

Kinematografija je napredovala posle Drugog svetskog rata . Najznačajniji posleratni reditelj je Dušan Makavejev, koji je međunarodno priznat za film Ljubavni slučaj ili tragedija službenice PTT iz 1969. godine.[31] Zoran Radmilović, Pavle Vuisić, Danilo Stojković bili su među najzapaženijim glumcima posleratnog perioda.

Srpska kinematografija nastavila je da napreduje tokom 1990-ih i danas, uprkos previranjima iz 1990-ih. Emir Kusturica je osvojio dve Zlatne palme za najbolji igrani film na Kanskom festivalu, prvu za film Otac na službenom putu iz 1985. godine, a zatim ponovo za Podzemlje 1995. godine. Godine 1998. Kusturica je dobio Srebrnog lava za režiju filma Crna mačka, Beli mačor.[32]

Rukotvorine[uredi | uredi izvor]

Srbija ima dugu tradiciju pravljenja rukotvorina. Đakovica na Kosovu bila je poznata po crnoj grnčariji. Pirot u južnoj Srbiji postao je poznat po keramici pod Osmanlijama, a grnčari po uzoru na vizantijske uzore.[33] Takođe je postao centar za proizvodnju ćilima ili ćilima.

Sloveni su u Srbiju pravili nakit od 6. veka nove ere. Obrada metala je počela da se razvija u značajnom obimu nakon razvoja srpske države. Po varošima, velikim posedima i manastirima osnivane su radionice. Manastir Studenica je bio poznat po kvalitetu zlatarstva. Novčiće su kovali ne samo kraljevi, već i neko od bogatijeg plemstva. Plemstvo je bilo pod uticajem bogatstva vizantijskog dvora. Obrada metala, kao i mnoge druge umetnosti i zanati, opala je nakon osmanske okupacije. Međutim, u kasnijim vekovima došlo je do delimičnog oživljavanja sa snažnim baroknim uticajem, naročito u 17. veka srebrno posuđe kod Gospe od Škrpjela u Boki Kotorskoj.

Mediji[uredi | uredi izvor]

Staro izdanje Politike, najstarijeg aktivnog dnevnog lista na Balkanu

Politika, osnovana 1904. godine, najstariji je dnevni list na Balkanu.[34] U Srbiji je izlazio i 491 periodični časopis[35] među kojima su Nedeljne informativne novine (NIN) i Vreme. Država vrši uticaj na neka dnevna izdanja kao što su Večernje novosti i Politika.[36]

Televizijsko emitovanje počelo je 1958. godine, tako da je svaka država bivše Jugoslavije imala svoju stanicu. U Srbiji je državna televizija bila poznata kao RTB, a nakon raspada Jugoslavije postala je poznata kao RTS (Radio televizija Srbije). Od vremena Jugoslavije do Buldožer revolucije 2000. godine, vladajuća partija je kontrolisala državno emitovanje. NATO je bombardovao sedište RTS stanice tokom vazdušnih napada na Jugoslaviju 1999. godine, tvrdeći da se koristi u propagandne svrhe.

Sport[uredi | uredi izvor]

Srbija i Srbi su veoma uspešni u mnogim sportovima. Među najpopularnijim sportovima su fudbal, košarka, vaterpolo, sportsko streljaštvo, rukomet, odbojka i tenis.

Šampionka sveta, Evrope i Dijamantske lige skakačica u dalj Ivana Vuleta

Dva najpopularnija fudbalska kluba u Srbiji su Crvena zvezda Beograd i FK Partizan. Njihove pristalice su Delije, odnosno Grobari.

Srpski klubovi su u košarci uspešni i redovno učestvuju u evropskim takmičenjima, gde često nastupaju u četvrtfinalu i polufinalu. Košarkaška reprezentacija Srbije uspešna je u međunarodnim takmičenjima, osvojivši nekoliko zlatnih medalja na FIBA svetskim prvenstvima, Evrobasketu i Olimpijskim igrama.

Muška i ženska reprezentacija Srbije su i svetski prvaci u sportovima, kao što su vaterpolo i odbojka.

Srpski teniseri su bili uspešni. Novak Đoković je aktuelni svetski br. 1, i do sada je osvojio rekordnih dvadeset i tri grend slem titula u pojedinačnoj konkurenciji.[37] Uspešni su i Janko Tipsarević, Viktor Troicki, Jelena Janković i Ana Ivanović. Dejvis kup reprezentacija Srbije pobedila je u finalu Dejvis kupa 2010. održanom u Beogradskoj areni.

Institucije kulture[uredi | uredi izvor]

Početkom 21. veka u Srbiji su postojale 32 umetničke galerije i 142 muzeja.[38] Beograd ima mnoge od najznačajnijih sa Narodni muzej Srbije u Beogradu, Galeriju fresaka, Etnografski muzej i Konak kneginje Ljubice. U Novom Sadu se nalaze Muzej Vojvodine, Galerija Matice srpske kao i Petrovaradinska tvrđava.

Matica srpska je najstarija i najzapaženija kulturna i naučna organizacija u današnjoj Srbiji. Osnovana je 1826. godine u Budimpešti, a 1864. preseljen u Novi Sad. Između ostalih ostvarenja, sastavio je šestotomnu studiju o srpskom jeziku između 1967. i 1976. godine. Njegov časopis Letopis Matice Srpske jedan je od najstarijih časopisa koji istražuju naučna i kulturna pitanja bilo gdje u svijetu. Vojvođanska pokrajina Austro-Ugarska postala je privlačna za Srbe još od pada Srbije u 15. veka i bio je mesto velikih srpskih seoba, kada su Srbi kolonizovali ovo područje bežeći od turske osvete. Sremski Karlovci su postali duhovni, politički i kulturni centar Srba u Habzburškom carstvu, sa mitropolitom Srpske pravoslavne crkve u gradu. Patrijarh srpski je do danas zadržao titulu mitropolita (sremskog) karlovačkog . U gradu se nalazila najranija srpska i slovenska gimnazija (srpski: gimnazija, francuski: Licej) osnovana avgusta. 3, 1791. godine. Godine 1794. u gradu je osnovana i pravoslavna bogoslovija, koja je bila druga najstarija u svetu (posle akademije u Kijevu). U Novom Sadu se nalazi najstarije profesionalno pozorište u Srbiji, osnovano 1861. kao Srpsko narodno pozorište, a zatim Beograd 1868. godine; međutim, još dva grada imaju ovu titulu: Grad Kragujevac Knjaževsko-srpski teatar od 1835. i Subotica od 1851. godine (*postojala su pozorišta širom Srbije mnogo pre tog vremena, ali se ne mogu svrstati u kategoriju „profesionalnih“).

Matica srpska sa sedištem u Novom Sadu, najstarija matica na svetu.

Postoji mreža biblioteka sa tri nacionalne biblioteke, 689 javnih biblioteka, 143 visokoškolske biblioteke i 11 nespecijalizovanih biblioteka od 1998. godine. Narodna biblioteka Srbije je najznačajnija od njih. Projekat Rastko, osnovan 1997. godine, je Internet biblioteka srpske kulture.[39]

Koreni obrazovnog sistema u Srbiji datiraju iz 11. i 12. godine veka kada su osnovane prve katoličke škole u Vojvodini (Titel, Bač). Srednjovekovno srpsko školstvo, međutim, uglavnom se odvijalo u srpskim pravoslavnim manastirima (Unesko štiti Sopoćane, Studenicu, Pećku patrijaršiju) počevši od uspona Raške u 12. veka, kada su Srbi u velikoj većini prihvatili istočno pravoslavlje, a ne ranije široko prisutni rimokatolicizam. Prve visokoškolske ustanove evropskog tipa, međutim, osnovane su u katoličkoj Vojvodini, Visoka učiteljska škola u Subotici 1689. godine, iako je nekoliko objekata funkcionisalo i ranije (npr. Jezuitska škola u Beogradu, od 1609). Nakon kratkotrajne srpske nezavisnosti između 1804. i 1813. godine, Beograd je zvanično postao obrazovni centar zemlje (bez Vojvodine). Univerzitet u Beogradu je najveća i najprestižnija visokoškolska ustanova u Srbiji, osnovana kao Beogradska viša škola 1808. godine[40] Gimnazija Jovan Jovanović Zmaj osnovana je 1810. godine i u njoj su studirali mnogi značajne ličnosti za srpsku kulturu.

U okviru Vlade Srbije, Ministarstvo kulture Republike Srbije je nadležno za upravljanje spomenicima kulture.

Nacionalni simboli[uredi | uredi izvor]

Srpska narodna zastava, u neprekidnoj upotrebi od 1835. godine

Orao i krst, osim što su osnova za različite srpske grbove kroz istoriju, predstavljaju osnovu za simbole raznih srpskih organizacija, političkih partija, institucija i kompanija.

U popularnoj kulturi[uredi | uredi izvor]

Freska Beli Anđeo bila je deo prvog javnog emitovanog prenosa preko Telstar satelita, 23. jula 1962. godine.[41]

Nekoliko svetski značajnih kompozitora koristilo je motive srpske narodne muzike i komponovalo dela inspirisano srpskom istorijom ili kulturom, kao na primer: Johanes Brams, Franc List, Artur Rubintštajn, Antonjin Dvoržak, Petar Čajkovski, Nikolaj Rimski-Korsakov, Franc Šubert, Hans Huber i drugi.[42]

U italijanskom stripu Dampir se pojavljuje nekoliko srpskih likova i postoje epizode smještene u doba rata u Bosni i Hercegovini.[43]

Glavni lik video igre GTA IV bio je Niko Belić, poreklom Srbin iz Bosne.[44]

Srbi ili likovi srpskog porekla su prikazani u nizu filmskih i televizijskih ostvarenja, u različitim kontekstima.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Avramović, Zoran (2013). Rodoljupci i rodomrsci: Savremeni srpski patriotizam i nacionalno dezintegrativna misao i praksa. Beograd: Službeni Glasnik. str. 220. 
  2. ^ Avramović, Zoran (2013). Rodoljupci i rodomrsci: Savremeni srpski patriotizam i nacionalno dezintegrativna misao i praksa. Beograd: Službeni Glasnik. str. 224—225. 
  3. ^ Pieroni, Andrea; Quave, Cassandra L. (2014). Ethnobotany and Biocultural Diversities in the Balkans: Perspectives on Sustainable Rural Development and Reconciliation. Springer Publishing. str. 229. ISBN 978-1-4939-1492-0. 
  4. ^ Robinson, Michael D. (2019). Christianity: A Brief History. Wipf and Stock Publishers. str. 127. ISBN 978-1-4982-4377-3. 
  5. ^ Robinson, Michael D. (2019). Christianity: A Brief History. Wipf and Stock Publishers. str. 127. ISBN 978-1-4982-4377-3. 
  6. ^ „Serbian Orthodox Church Leaders Meet to Elect New Patriarch”. rferl.org. RadioFreeEurope/RadioLiberty. 22. 1. 2010. 
  7. ^ Lefebure, Leo D. (2016). Religion, Authority, and the State: From Constantine to the Contemporary World. Springer. str. 161. ISBN 978-1-1375-9990-2. 
  8. ^ Myhill, John (2006). Language, Religion and National Identity in Europe and the Middle East: A historical study. John Benjamins Publishing Company. str. 217. ISBN 978-9-0272-9351-0. 
  9. ^ Ramet, Sabrina P.; Hassenstab, Christine M. (2017). Building Democracy in the Yugoslav Successor States: Accomplishments, Setbacks, and Challenges since 1990. Cambridge University Press. str. 169. ISBN 978-1-1071-8074-1. 
  10. ^ Schuman, Michael (2014). Serbia and Montenegro. Infobase Publishing. str. 10. ISBN 978-1-4381-2252-6. 
  11. ^ „Our Past”. Naša Prošlost. National Museum Kraljevo. 7: 124. 2006. ISSN 0550-4317. 
  12. ^ Antonić, Dragomir (23. 7. 2006). Carstvo za gibanicu. Politika 33300 (na jeziku: srpski). Politika. str. 11. 
  13. ^ „Brandy history Rakia Bar”. www.rakiabar.com. Pristupljeno 13. 1. 2020. 
  14. ^ „Stevo Karapanža: Obožavam južnjački prebranac”. Južne vesti (na jeziku: srpski). Pristupljeno 13. 1. 2020. 
  15. ^ Sheward, Tamara (oktobar 2014). „Europe's Foodie Secret”. Lonely Planet (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 24. 06. 2018. g. Pristupljeno 24. 6. 2018. 
  16. ^ Sussex, Roland; Cubberly, Paul (2006). The Slavic Languages. Cambridge University Press. str. 506. ISBN 978-0-521-22315-7. 
  17. ^ Cox 2002, str. 20.
  18. ^ „Dictionary of the Khazars - Milorad Pavić”. www.khazars.com. Arhivirano iz originala 18. 04. 2020. g. Pristupljeno 30. 7. 2019. 
  19. ^ a b Deliso, Christopher (2008). Culture and Customs of Serbia and Montenegro. ABC-CLIO. str. 67. ISBN 978-0-3133-443-7-4. 
  20. ^ Andric, Gordana (6. 1. 2014). „Celebrate Christmas, Serbian Style”. BalkanInsight. 
  21. ^ Andric, Gordana (6. 1. 2014). „Celebrate Christmas, Serbian Style”. BalkanInsight. 
  22. ^ Naumović, Slobodan (2005). „The social origins and political uses of popular narratives on Serbian disunity” (PDF). Filozofija i Društvo (26): 65—104. Pristupljeno 2009-06-22. 
  23. ^ Radun, Branko (10. 3. 2007). „Dve zadušnice za "dve Srbije"”. Nova srpska politička misao. Pristupljeno 5. 12. 2010. 
  24. ^ Krojac. „Suveniri Srbije – Suvenir Lala”. www.suvenirisrbije.com. Arhivirano iz originala 14. 03. 2022. g. Pristupljeno 18. 06. 2023. 
  25. ^ Serbia, RTS, Radio televizija Srbije, Radio Television of. „"Pokuda škrtosti" o Piroćancima”. rts.rs. Pristupljeno 26. 10. 2020. 
  26. ^ Deliso, Christopher (2009). Culture and Customs of Serbia and Montenegro. Greenwood Press. str. 166–167. ISBN 978-0-3133-4436-7. 
  27. ^ Deliso, Christopher (2009). Culture and Customs of Serbia and Montenegro. Greenwood Press. str. 166–167. ISBN 978-0-3133-4436-7. 
  28. ^ Cox 2002, str. 121.
  29. ^ „Serbian ballad wins at Eurovision”. BBC. BBC News. 12. 5. 2007. 
  30. ^ „Serbian National Theater History”. snp.org.rs. Serbian National Theater. 
  31. ^ Ramet, Sabrina P. (1998). Eastern Europe: Politics, Culture, and Society Since 1939. Indiana University Press. str. 342. ISBN 978-0-2532-1256-6. 
  32. ^ „Emir Kusturica”. Festival De Cannes. 
  33. ^ Janićijević, Jovan (1998). The Cultural Treasury of Serbia. IDEA Books. str. 116. ISBN 978-8-6754-7039-7. 
  34. ^ Grdešic, Marko (2019). The Shape of Populism: Serbia before the Dissolution of Yugoslavia. Michigan University Press. str. 30. ISBN 978-0-4721-3133-4. 
  35. ^ The Europa World Year Book 2007, Volume 2. Routledge. 2007. str. 3947. ISBN 978-1-8574-3414-9. 
  36. ^ Rankovic, Larisa. „Media in Serbia”. Media Landscapes. 
  37. ^ „2021 Men's Tennis ATP rankings”. espn.com. Arhivirano iz originala 6. 8. 2016. g. Pristupljeno 21. 4. 2021. 
  38. ^ Turner, B. (2017). The Statesman's Yearbook 2007: The Politics, Cultures and Economies of the World. Springer. str. 1086. ISBN 978-0-2302-7135-7. 
  39. ^ „[Projekat Rastko] O projektu”. rastko.rs. Pristupljeno 13. 1. 2020. 
  40. ^ „University of Belgrade the World University Rankings”. timeshighereducation.com. Arhivirano iz originala 21. 9. 2017. g. Pristupljeno 21. 4. 2021. 
  41. ^ Dimitrijević, Nevena (2022-08-16). „Istina o freski Belog anđela u svemiru”. NOVA portal (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2023-10-06. 
  42. ^ Tomić, Dejan (2019). Srbi i evropski kompozitori: srpska muzika i Srbi u delima evropskih kompozitora, od XIX do početka XXI veka. Novi Sad: RTS. ISBN 978-86-6195-173-2; 978-86-81086-31-5 Proverite vrednost parametra |isbn=: invalid character (pomoć). 
  43. ^ „www.stripovi.com - Prozor u svijet stripa”. www.stripovi.com. Pristupljeno 2023-10-06. 
  44. ^ „Povratak čuvenog Srbina negativca? Niko Belić ponovo hara "Gradom slobode"”. B92.net (na jeziku: srpski). 2020-07-31. Pristupljeno 2023-10-06. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Српска_култура&oldid=27552695”