Stara skopska čaršija

Koordinate: 42° 00′ 03″ S; 21° 26′ 13″ I / 42.0007° S; 21.4369° I / 42.0007; 21.4369
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Stara skopska čaršija
Ulica Podgradec u Staroj skopskoj čaršiji
Administrativni podaci
GradSkoplje
OpštinaČair, Centar
Geografske karakteristike
Koordinate42° 00′ 03″ S; 21° 26′ 13″ I / 42.0007° S; 21.4369° I / 42.0007; 21.4369
Stara skopska čaršija na karti Skoplja
Stara skopska čaršija
Stara skopska čaršija
Stara skopska čaršija na karti Skoplja

Stara skopska čaršija (tur. Üsküp Çarşısı, alb. Çarshia e Vjetër) je najveća čaršija na Balkanu van Istanbula i nalazi se u Skoplju, Severna Makedonija.[1] Skopska čaršija je privredni, kulturni i istorijski deo Skoplja i jedna od najvećih atrakcija grada. Smeštena je na području od Dušanovog mosta do Bit-pazara, te od tvrđave Kale do reke Serave.[2] Prema administrativnoj podeli grada, čaršija se nalazi na području opštinâ Čair i Centar.

Stara skopska čaršija je bila trgovački centar još od 12. veka.[3] Postoje i navodi o tome da su trgovci iz Dubrovnika i Venecije počeli da je grade. U vreme turske vladavine Skopljem, mesto je naglo poraslo i postalo najveći trgovački deo grada, u kojem se pored prodavnica nalazilo oko 30 džamija, brojne palate i pansioni, kao i drugi turski spomenici. Skopska atrakcija je pretrpela veliku štetu u zemljotresima 1555. godine, požaru koji se dogodio 1689. godine, te dva svetska rata, nakon čega je renovirana više puta. Čaršija je ogromnu štetu pretrpela i u zemljotresu iz 1963. godine. Međutim, i pored mnogo nanetih šteta, čaršija predstavlja jedinstven spomenik kulture u Severnoj Makedoniji, na kom se prepoznaje nasleđe mnogih kultura i civilizacija koje su učestvovale u njenom stvaranju.[4]

Čaršijom preovladava osmanska arhitektura, iako se mogu naći i značajni ostaci vizantijske, a u poslednje vreme i primena moderne arhitekture. Mnoge zgrade koje su nekada služile kao prenoćišta za trgovačke putnike ili hamami za namesnike i upravnike grada, danas se koriste kao mesta za održavanje kulturnih događaja. Na prostoru današnje čaršije i njenoj okolini nalazi se još nekoliko džamija, mauzolej, dve crkve i sat-kula, a u drugoj polovini 20. veka izgrađene su zgrade koje čine Muzej Makedonije i zgradu Muzeja savremene umetnosti. O razvoju čaršije u istoriji, njenoj kulturnoj vrednosti, kao i o zanatima koji su bili rasprostranjeni u oblasti, svedoče predmeti izloženi u Muzeju stare skopske čaršije, koji se nalazi u okviru Suli hana.

Zakon o Staroj skopskoj čaršiji, Sobranje Republike Severne Makedonije donelo je 13. oktobra 2008. godine, a čaršija je proglašena kulturnom baštinom od posebnog značaja i od tada je pod stalnom zaštitom države.[5] Početkom 2010. godine započeto je sprovođenje petogodišnjeg programa za revitalizaciju čaršije, koji ima za cilj da obnovi objekte, podrži zanate, kao i ostvarenje privrednog i kulturnog razvoja na području čaršije.[6]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Stari vek[uredi | uredi izvor]

Najstariji arheološki nalazi otkriveni na tvrđavi Kale ukazuju da je okolina bila naseljena još od 4. veka p. n. e., a prvi istorijski podaci ukazuju na to da prvi koji su se naselili na ovo područje su bili Pajonci u 6. veku p. n. e.[7]

Nakon što su Rimljani zavladali Skupijom, počela je izgradnja hramova, javnih kupatila i pozorišta, a grad je postao važan verski i kulturni centar u Rimskom carstvu, što je doprinelo razvoju oblasti današnje čaršije.

Godine 518, Skupi je uništio katastrofalni zemljotres, te je dolaskom Justinijana na vlast sagrađena nova prestonica, dalje od područja uništenog grada.[8] Međutim, da bi zaštitio stanovništvo koje je napustilo grad i naselilo se na brdu, od velikih kamenih blokova uzetih iz porušenog grada Skupija, car Justinijan je podigao utvrđenje, današnje Skopsko kale.[7]

Sa nastankom Samuilovog carstva, Skoplje je dobilo strateški, politički, ekonomski i kulturni značaj, a prostor oko tvrđave u Skoplju je bio ojačan izgradnjom zidova kako bi se očuvalo gradsko blago. U vreme cara Samuila, na bedemima je izgrađena i velika gradska porta, kasnije poznata kao „Kapija ka vodotornju“, koja je služila za odbranu od napada vizantijskog cara Vasilija II iz 1001. godine.[9]

Srednji vek[uredi | uredi izvor]

Vizantijska vlast[uredi | uredi izvor]

Severna kapija na ulazu u čaršiju, iz koje izlazi na put za Carigrad

Nakon pada Samuilovog carstva pod vizantijsku vlast 1018. godine, car Vasilije II proglasio je Skoplje sedištem teme, administrativne jedinice u Vizantijskom carstvu, te crkvenim sedištem, koje je predvodio episkop koji je biran na svake četiri godine. Posle smrti Vasilija, njegov naslednik, Roman III, preduzeo je mere da se obnovi manastir Svetog Georgija, koji se, prema povelji iz 1300. godine srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina nalazio na reci Seravi, na brdu „Bogorodica“, iliti mestu gde se danas nalazi Sultan-muratova džamija. Manastir je bio jedan od najbogatijih i najuglednijih manastira na Balkanu u to vreme.[10]

Prema sačuvanoj Bogorodičinoj povelji iz 1277. godine, car je dao saglasnost da manastir Svetog Georgija organizuje godišnji sajam zbog praznika Vavedenja Presvete Bogorodice 21. novembra svake godine, uz pravo naplate određenih troškova za njegovo održavanje, kao i nedeljnog pazara svakog petka, a kasnije i utorka. Ovi događaji su organizovani u periodu od 1028. do 1034. godine, na prostoru manastirske livade, koja se nalazila na spoljašnjoj strani tadašnjeg skopskog podgrađa Dolengrada, duž desne obale reke Serave, odnosno na mestu gde se danas nalazi Bit-pazar.[11]

Sa dolaskom na vlast dinastije Komnina početkom 12. veka, grad je bio spasen od stalnih vojnih pretnji, a u ovom relativno mirnom periodu zabeležen je i značajan razvoj. Oko Dolengrada izgrađeni su odbrambeni zidovi i kule, a sagrađeni su i brojni manastiri i crkve. Nakon izgradnje zidova, prostor na kojem je održavan sajam našao se odmah ispod njih, pored severne kapije iz koje se izlazi na put ka Carigradu. Snažan rast trgovine doprineo je da se grad pročuje kao važan trgovački centar, a naglo širenje trgovinskih odnosa je obeleženo prisustvom dubrovačkih i mletačkih trgovaca na sajmu, kao i na nedeljnom pazaru.[11]

U svojoj knjizi „Stara skopska čaršija“ Kosta Balabanov navodi da prodavci nisu mogli prodati sve proizvode u jednom danu, što je izazvalo potrebu da ostanu preko noći, te su počeli to da čine na manastirskoj livadi. Međutim, uprava manastira, koja je upravljala prostorom, imala je pravo da naplati korišćenje istog, a nije dozvoljavala podizanje stalne strukture. Zbog toga, neki trgovci su svoje utočište našli u unutrašnjosti bedema Dolengrada, čije su se kapije zatvarale noću. Vremenom, počelo je postepeno naseljavanje unutar grada, počevši od severa grada, pa sve do južne porte. Krajem 12. veka, podignuta je stalna prostorija za skladištenje robe, uvedene su naknade za korišćenje dela gradskog zemljišta i počelo se sa prodajom dobara iz ovog regiona, ne samo na dnevnoj pijaci, već i posle nje, što je praktično stvorilo trgovački prostor koji se razvio u današnju čaršiju.[11]

Tokom 13. veka, poslovni prostor je nastavio da raste, iako se grad ponovo našao na mapi vojnih sukoba, osvajanja i razbojništava. Broj prodavnica je počeo da raste, a oblast čaršije je proširena širom severne porte, unutar Dolengrada i oko crkve Presvete Bogorodice.[12]

Uprkos stalnim vojnim sukobima u Skoplju, u tom periodu grad je dobio svoj prvi trgovački centar, trgovačko-zanatsku konstrukciju, koja je u to vreme bila jedna od najvećih i najskupljih na Balkanu. Ova zgrada je bila smeštena u južnom delu Dolengrada, duž bedema koji prolazi pored kanala sa vodom i koritâ reka Vardar i Lepenac. Konstrukcija je imala petnaest izduženih lukova, pod kojima se nalazio prostor površine 1.200 m2. Njeni poslednji ostaci uništeni su u prvoj polovini 20. veka, a potpuna konstrukcija prikazana je na gravuri holandskog grafičkog umetnika Jakobusa Haverina iz 1594. godine, a objavljena u Nirnbergu.[12]

Srpska vlast[uredi | uredi izvor]

Godine 1282, srpski kralj Stefan Uroš II Milutin osvojio je Skoplje, grad je postao deo Raške, a kasnije i srednjovekovne srpske države. Ovaj period karakteriše izgradnja brojnih crkava, manastira i dvoraca u gradu i oko njega. Tokom boravka u Skoplju 1299. i 1300. godine, vizantijski izaslanik Teodor Metohit zapisao je da pored Gorengrada, postoji i Dolengrad, koji je zaštićen zidovima.[13] Kao najsvetliji period srpske vladavine smatra se vreme vladavine Stefana Dušana, koji je 1345. godine Skoplje proglasio glavnim gradom svoje zemlje, a sledeće godine u njemu je i krunisan za cara Srba i Grka.[13] U njegovo vreme, čaršija se nije spominjala kao poseban tržni centar, već se čitav grad navodi kao glavno trgovačko mesto sa razvijenim zanatima, u kojima su posebnu ulogu imali dubrovački i venecijanski trgovci. Prema Stojanu Novakoviću i Gedeonu Jurišiću, za vreme vladavine cara Dušana podignut je i Kuršumli han, koji je služio kao vojna kasarna. Štaviše, neki istoričari smatraju da se na lokalitetu današnje Sultan-muratove džamije nalazila Dušanova carska palata.[13]

Posle smrti Stefana Dušana, grad je bio pod srpskom vlašću sve do 1392. godine, kada ga je Vuk Branković predao Turcima, te je grad ušao u sastav Osmanskog carstva.[14]

Osmanlijska vlast[uredi | uredi izvor]

Skopska čaršija je u svom istorijskom razvoju pretrpela značajnu štetu od velikih požara, zemljotresa i poplava, koji su ostavili duboke tragove na izgledu čaršije. Skoplje je u to vreme bilo najrazvijeniji turski grad od Beograda do Soluna, te ujedno i žarište velikih sukoba. Austrougarski general Pikolomini, pošto je opljačkao grad, dao ga je spaliti 16. oktobra 1689. godine. Kako su zgrade bile mahom od drvene građe, požar je napravio pravu pustoš.[15] U naredna dva veka, od razvijene čaršije ostalo je svega par prodavnica. U drugoj polovini 19. veka čaršija je počela da se oporavlja, ali 1908. godine opet je stradala kao žrtva požara.[16]

Petnaesti vek[uredi | uredi izvor]

Kada su Osmanlije osvojili Skoplje, počelo je ubrzano menjanje etničkog sastava stanovništva u gradu. Takođe, bogatstvo sa kojim su raspolagale lokalne crkve, manastiri, kao i samo stanovništvo prelazi u ruke Turaka. Grad je pretvoren u vojno uporište, a oko njegovih granica izgrađeni su veličanstveni objekti verskog karaktera, koji su značajno izmenili arhitekturu grada.[17]

Na prostoru Dolengrada i srednjovekovne čaršije, počela je izgradnja velikog broja kapitalnih i sakralnih objekata koji su postali veoma potrebni, kako bi se zadovoljile potrebe muslimanskog stanovništva. Tako je na temeljima ondašnjih crkava počela izgradnja džamijâ, a ubrzo je počela gradnja i raznih drugih objekata privrednog karaktera. Čak i u prvim decenijama 15. veka, osvajač grada, paša Jigit beg, na mestu na kojem se nalazila crkva, izgradio je džamiju.[17]

Glavne promene u arhitektonskom karakteru čaršije dogodile su se tokom drugog namesništva turskog namesnika u Skoplju, Ishak bega, i u vreme njegovog sina, Isa bega. Na temeljima manastira Svetog Georgija Ishak-beg je započeo izgradnju Sultan-muratove džamije, čija je izgradnja završena 1436. godine. Godine 1438, na prostoru manastirske livade započeta je izgradnja Ishak-begove džamije, poznatije kao Šarena džamija, u okviru koje je izgrađeno i turbe gde je beg sahranjen. Posle njegove smrti, počev od 1445, te sve do 1469. godine, njegov sin i naslednik, Isa-beg, izgradio je brojne objekte na području čaršije, koji su bili neophodni za privredni razvoj grada. Tako su, u njegovo vreme, izgrađeni bezistan, Čifte hamam, karavansaraj Suli han i konak Kapan han. Posle smrti Isa-bega, na njegovu želju izgrađena je Isa-begova džamija (1475. godine), kasnije Hadži-kasamova džamija (od 1489. do 1490. godine), te Mustafa-pašina džamija (1492. godine).[17]

U periodu od 1489. do 1497. godine, poznati donator, Daut-paša uložio je novac u izgradnju više objekata u čaršiji, među kojima je najpoznatiji Daut-pašin hamam. U isto vreme, kao podrška velikim džamijama izgrađeni su imareti, odnosno javne kuhinje u kojima se pripremala i servirala hrana za beskućnike i putnike koji su ostali u gradu.[17]

Šesnaesti i sedamnaesti vek[uredi | uredi izvor]

Gravura Skoplja iz 1594. godine

Tokom 16. i 17. veka čaršija je dostigla svoj urbani i ekonomski vrhunac, razvivši se u jednu od najvećih orijentalnih čaršija na Balkanu, a nastavio se i ubrzani razvoj trgovine, kao i izgradnja novih prodavnica i objekata. Godine 1504, u blizini čaršije, Jahja-paša je izgradio džamiju, koja danas u njegovu čast je poznata kao Jahja-pašina džamija.[18] Značajno u tom periodu što se dogodilo je nastajanje nekoliko manjih bazara, u zavisnosti od zanata koji su bili zastupljeni u tom delu grada. Tako su se u to vreme na površini čaršije nalazili kožarsko-ćurčijski, kazandžijski, železarski, platnarski, kujundžijski, kao i manji bazari. Pored toga, u čaršiji je počela da radi i noćna straža, koja je za čuvanje prodavnica naplaćivala 12 akči.[19]

Karavansaraj Kuršumli han je obnovljen sredinom veka, a 1543. godine počela je obnova crkve svetog Spasa, koja je bila prvi hrišćanski objekat čiju su obnovu Turci odobrili. Snažan zemljotres koji je pogodio Skoplje 1555. godine, prouzrokovao je štetu u čaršiji, ali grad se brzo oporavio i nastavio nesmetano sa razvojem trgovine. Značajnu ulogu u tome imali su mnogi trgovci koji su posetili čaršiju kako bi započeli svoj biznis. Najviše se u čaršiji trgovalo zahvaljujući uticajnim jevrejskim prodavcima, kao i dubrovačkim.[19]

Druga polovina 16. veka obeležena je izgradnjom sat kule 1572. godine, koja je podignuta u dvorištu džamije sultan-Murat i ubrzo je postala zaštitni znak grada.[19]

Imajući u vidu činjenicu da je Skoplje preraslo u značajan i razvijeni trgovački grad u evropskom delu Osmanlijskog carstva tokom 17. veka, stalno su ga posećivali trgovci i putnici, koji su beležili i opisivali raspored čaršije i način na koji je trgovina sprovedena u njoj. Jedan od njih je bio čuveni osmanlijski putopisac, Evlija Čelebija, koji je posetio grad dva puta u periodu od 1660. do 1668. godine, a tokom svoje prve posete čaršiju je opisao sledećim rečima:


Engleski lekar i pisac Edvard Braun, koji je posetio grad 1669. godine, bio je impresioniran čaršijskim olovnim krovovima, te je zapisao da su neke ulice bile pokrivene daskama i popunjene raznim zanatskim radnjama. Takođe, napomenuo je da su iz Skoplja u tom periodu izvoženi razni proizvodi, poput vune, voska, duvana, tkanina, svila, srebra i raznih drugih ukrasa.[22]

Međutim, razvoj čaršije i vladavina mira bili su prekinuti nakon povlačenja turske vojske posle neuspešne opsade Beča 1683. godine. Grad su zauzeli austrijski vojnici na čelu sa generalom Pikolominijem. General Pikolomini, pošto je opljačkao grad, spalio ga je 16. oktobra 1689. godine. Kako su zgrade bile mahom od drvene građe, požar je napravio pravu pustoš, a sve što je ostalo bilo je nekoliko džamija i hamama.[15]

Osamnaesti i devetnaesti vek[uredi | uredi izvor]

Posle velikog oštećenja u požaru iz 1689. godine, čaršija je renovirana tokom čitavog 18. veka. Njen novi razvoj bio je otežan zbog ekonomskog slabljenja Osmanskog carstva, ali i zbog velike epidemije kuge, kao i drugih zaraznih bolesti.[23]

Uvođenjem reformi u prvoj polovini 19. veka, stvoreni su bolji ekonomski uslovi za razvoj čaršije. Uočena je potreba za razvijenom zanatskom proizvodnjom, te su uvedene mere za zaštitu zanatlija, koje su direktno uticale na ubrzani razvoj čaršije. Istovremeno, u grad se nastanilo makedonsko hrišćansko stanovništvo iz okolnih sela. Osim toga, povećan je broj makedonskih zanatlija i trgovaca, koji su imali glavnu ulogu u izgradnji i obnovi crkava oko pijace otkako je Mehmed II Osvajač odobrio da hrišćanski vernici mogu da grade crkve na teritoriji carstva. Tako je, na primer, crkva svetog Dimitrija obnavljana nekoliko puta u toku 19. veka, dok je današnji izgled dobila tek rekonstrukcijom iz 1896. godine.[24] Sa druge strane, jevrejsko stanovništvo je obnovilo sinagogu Bet Jakov.[25]

Promene u ovom periodu u potpunosti su izmenile izgled čaršije, ponajviše zbog konstantne izgradnje novih prodavnica i objekata. Sredinom veka, upotrebom modernog arhitektonskog stila, čaršija je polako počela da gubi orijentalni oblik. Mnoge zgrade su bile u stilu stare makedonske arhitekture, ali i sa elementima eklekticizma i baroka. Prostor od Daut-pašinog amama do Bit-pazara bio je popunjen prodavnicama, hanovima i amamima, a ulicama su se kretali trgovci iz mnogih zemalja. U to vreme, srpski političar i istoričar Stojan Novaković čaršiju je opisao sledećim rečima:


Prema zapisima mnogih putnika koji su posetili čaršiju u drugoj polovini 19. veka, uspešno su radili od 50 do 90 različitih vrsta zanata, združeni u esnafe, te podeljeni i odvojeni u manje bazare u okviru jedinstvene Stare skopske čaršije. To je doprinelo da Skoplje ponovo postane važan trgovački centar, ne samo na Balkanskom poluostrvu, već i u Osmanskom carstvu.[25] U svom putopisu iz 1896. godine, Viktor Rerar je napisao:


Čaršija od 20. veka do danas[uredi | uredi izvor]

Čaršija dvadesetih godina 20. veka
Skoplje, stara fotografija

Početak 20. veka obeležen je brojnim nemirima i ratovima, kao i velikim promenama u ekonomskom životu, izazvanim ekspanzijom kapitalističkih društvenih odnosa i razvojem gradskih naselja. Tokom Prvog svetskog rata prouzrokovana je šteta u čaršiji, a par godina nakon rata zabeležen je njen razvoj, za koji su prvenstveno zaslužni oporavak trgovine i popravka zanatskih objekata. U to vreme, čaršija se teritorijalno proširila preko Dušanovog mosta, na desnoj obali reke Vardar, te sve do železničke stanice.[28]

Pojava Velike ekonomske krize u svetu u ranim tridesetim godinama 20. veka odrazila se i na trgovinu u čaršiji. Došlo je do raslojavanja i osiromašenja zanata, te povećanja nezaposlenosti i zaduženosti. Ovome svedoči reportaža Ljube Stojovića za novine „Vardar“ iz 1934. godine, u kojoj naglašava monotoniju i dosadu u čaršiji, te kako trgovci mole ljude da nešto kupe. Takođe je spomenuo i zapušteni Bezistan, koji je zatvoren kao tvrđava, te iznajmljivan.[29]

Skoplje

Tokom Drugog svetskog rata, čaršija je postala ekonomski mrtva, a korišćena je za potrebe NOB-a u Vardarskoj Makedoniji. Čaršija je bila pripremljena za ilegalne akcije, te je služila kao utočište za pripadnike Oslobodilačkog rata. Blizu Šarene džamije nalazila se kuća u kojoj su se od 1942. do 1944. godine sastajali i boravili članovi Regionalnog komiteta KPJ za Makedoniju, te operativni štab. U neposrednoj blizini Kamenog mosta, na mestu današnje Komercijalne banke, postojala je kuća u kojoj se nalazila prva radionica ilegalnog oružja, municije i diverzantskog materijala.[30]

Period rata je vreme u kome je izazvana ogromna šteta i gubitak u samoj čaršiji, ali i njenoj okolini. Čaršija je ostala bez svog jevrejskog stanovništva, čija je deportacija u koncentracioni logor Treblinka započela 11. marta 1943. godine.[31] Iste godine, bugarske fašističke vlasti opljačkale su i zapalile crkvu sv. Bogorodice, koja se nalazila u neposrednoj blizini čaršije, a za vreme bombardovanja Skoplja uništena je i Jigit-pašina džamija. Do temelja je srušena sinagoga Bet Jakov. Bugarske vlasti su demontirale ikonostas u crkvi svetog Spasa, sa namerom da ga stave u trezor Narodne banke, ali nakon rata vraćen je u crkvu.[28]

Nakon Drugog svetskog rata područje čaršije ponovo se pretvorilo u veliki tržni centar u gradu. U tom periodu, pod rukovodstvom Zavoda za zaštitu spomenika i kulture, započeto je prvo sistematsko istraživanje i proučavanje čaršije kao spomenika od neprocenjive vrednosti, koje je imalo za cilj da pronađe načine za njegovu dalju zaštitu.

Dana 26. jula 1963. godine, snažnim zemljotresom koji je pogodio Skoplje, mnogo prodavnica potpuno je uništeno. Od kulturno-istorijskih spomenika, gotovo u potpunosti su uništeni Suli han, Kapan han, džamije Aras i Kazandžiler, te Đuličer hamam. Delimično razrušeni bili su Čifte hamam, Kuršumli han, crkva Svetog Spasa, Bezistan, džamija Ćose Kadi i Sultan-muratova džamija.[32]

Današnji izgled ulice kod čaršije

Obnova srušene čaršije nastavljena je nakon zemljotresa, ali ovog puta sa primenom savremenih građevinskih materijala. U ranim sedamdesetim godinama obnovljene su vodovodne i kanalizacione mreže, a urađeno je i popločavanje ulica oko pijace, te uklanjanje turske kaldrme. U tom periodu, takođe je izgrađen i most preko bulevara sa imenom Goceta Delčeva, čime su povezani odsečeni delovi čaršije. Ubrzo nakon toga, počela je obnova skoro potpuno uništenih Kapan hana i Suli hana, nakon čega su obnovljeni i drugi kulturni i istorijski spomenici koji su pretrpeli štetu u zemljotresu. Osim toga, neke zgrade su posvećene kulturi i umetnosti, a izgrađene su i nove, kao što je grupa zgrada u okviru Muzeja Makedonije i Muzeja savremene umetnosti.[33]

U novembru 2006. godine, u čaršiji je podignut spomenik Skenderbegu.[34] Tadašnji premijer Makedonije, Nikola Gruevski, izjavio je 2010. godine da je Stara skopska čaršija uključena u projekat „Skoplje 2014“, nagoveštavajući početak projekta za revitalizaciju i zaštitu čaršije.[35] Neposredno ispred spomenika Skenderbegu, kod Bulevara „Goce Delčev“ i pored mosta koji povezuje Daut pašin hamam i crkvu sv. Dimitrija sa ostatkom čaršije, dana 17. januara 2012. godine postavljen je kamen temeljac za izgradnju trga „Skenderbeg“.[36]

Granice i administrativna podela[uredi | uredi izvor]

Čaršija nije imala jasno definisane granice sve do donošenja Zakona o Staroj skopskoj čaršiji 2008. godine. Zakonom su detaljno definisane granice čaršije na sve četiri strane sveta, uspostavljena je površina unutar granica, kao i njene geografske koordinate. Takođe, čaršija je podeljena i na tri kontakt zone, čija je ukupna površina veća od prostora kojim je ograničena. Prema administrativnoj podeli grada, čaršija se nalazi na području opštinâ Čair i Centar.[37]

Pored prethodno navedene administrativne podele, Stara skopska čaršija pripada grupi „složenih čaršija“ srednjovekovno-orijentalnog karaktera, što ukazuje na postojanje jedne ili dve glavne ulice koje su presečene raznim zanatskim ulicama, koje se nadovezuju na njih. Najstariji put koji je prošao kroz čaršiju je „Carski put“. Započinjao je od Dušanovog mosta, nastavljao pored Jevrejskog naselja, prolazio pokraj nestalog monumentalnog Karavansaraja, livnice za novac, Daut-pašinog hamama i nastavljao kroz čaršiju. Danas, ova trasa je presečena Bulevarom „Goce Delčev“, a tačka preseka se smatra za ulaz na čaršiju. Veliku ulogu za današnji izgled i obim čaršije ima proces kontrolisane i nekontrolisane urbanizacije. Objekti koji se nalaze u čaršiji grupisani su u više od pedeset gradskih blokova, a pritom je očuvana autentičnost ulične mreže. Međutim, neki delovi su značajno promenjeni u odnosu na vreme pre katastrofalnog zemljotresa iz 1963. godine, a izmenjena je i autentičnost nekih objekata, što je ozbiljno uticalo na izobličenje osnovnog izgleda čaršije. Promene se javljaju i u pogledu funkcije čaršije, te tako njena današnja funkcija se ogleda prema opštim privrednim i ekonomskim uslovima.[38]

Zanatstvo[uredi | uredi izvor]

Najveći procvat zanata u čaršiji je bio tokom 19. veka, a na kraju stoleća prostor je podeljen na osnovu esnafske podele među zanatima. Prema tome, jedan ili grupa manjih srodnih zanatlija zastupljenih u ulici ili bloku, stvarali su nekoliko manjih bazara. Tako, jedan od najvećih bazara bio je Bakalski bazar, koji se prostirao od Pokrivenog bazara sve do Beogradske ulice. U okviru Pokrivenog bazara nalazio se i Kaftandžijski bazar, čiji je esnaf bio najveći, a zanat najvažniji u Skoplju u tom periodu. Kaftandžijski bazar je bio jedan od najstarijih bazara u gradu uopšte. Naspram Kuršumli hana nalazio se Železarski bazar, na koji se nadovezivao Opančarski. Tufekdžijski bazar se nadovezivao na Kazandžijski koji je bio smešten u ulici Karaorman, a unutar ova dva smešten je i Ibrikdžijski. Na prostoru čaršije postojali su još Jorgandžijski i Kovački bazar; Ćurčijski, koji se nalazio u blizini Ćurči hana; Čibukdžijski, koji je bio pored Kazandžijskog i Papudžijskog bazara i koji su se nalazili južno od Kapan hana.[39]

Izučavanje zanata u to vreme bilo je tesno povezano sa društvenim statusom zanatlija i od funkcije u esnafskoj organizaciji. Vremenski period učenja zanata je bio od 5 do 10 godina, a ponekad je to trajalo i duže, što je zavisilo od specifičnosti zanata kojeg treba savladati. Započinjanjem izučavanja zanata, majstor je morao svojim učenicima da obezbedi potreban alat za rad. Poznato je da svaki zanatlija morao da obuči najmanje jednog sina, što je doprinelo prenošenju zanata sa kolena na koleno i stvaranju zanatskih porodica. Na taj način, nadimci koje su dobili zbog zanata prerasli su čak i u njihova prezimena.[40]

Znamenitosti[uredi | uredi izvor]

U okviru Stare skopske čaršije se nalazi veliki broj objekata prvobitno izgrađenih u vreme kada je Skoplje pripadalo Osmanskom carstvu, ali i ranije. Neki od najznačajnijih objekata koji i danas postoje su:

Dušanov most[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Dušanov most
Dušanov most noću

Dušanov most ili Kameni most je most na reci Vardar koji povezuje trg „Makedonija“ na desnoj obali i Staru skopsku čaršiju na levoj obali reke. Za njegovo postojanje postoje dva različita mišljenja. Prema prvom, sagrađen je u 6. veku, neposredno nakon razornog zemljotresa iz 518. godine, za vreme vladavine cara Justinijana I. Drugo mišljenje je da je most izgrađen u drugoj polovini 15. veka, između 1451. i 1469. godine, u vreme kada je sultan Osmanskog carstva bio Mehmed II Osvajač.[41] Tokom vekova pretrpeo je više promena, a obnavljan je u vreme sultana Sulejmana Veličanstvenog, kao i srpskog cara Stefana Dušana.[42] Tokom Drugog svetskog rata most je miniran, ali posle oslobođenja grada sprečeno je aktiviranje dinamita, te je most spasen od rušenja.[43] Nedavne promene i dogradnja rađene su u cilju dovođenja mosta u prvobitni izgled.[44]

Most je izgrađen od travertinskih kamenih blokova, okovan gvozdenim kukama i pričvršćen livenim olovom, lomljenim kamenom, kao i malterom.[41] U svom prvobitnom stanju, imao je 13 polukružnih lukova, dužinu od 213,85 m, te širinu od 6,33 metra.[45] Danas, most je prohodan samo za pešake, ali tokom istorije bio je otvoren i za saobraćaj.[42] Sačuvane fotografije pokazuju da je Kameni most bio u najboljem stanju između dva svetska rata, kad su njegov ulaz s desne strane Vardara krasili bronzani konjanici, koje su tokom Drugog svetskog rata uklonili i odneli bugarski fašisti.[46]

Most je istorijski poznat kao „Dušanov most“, u čast srpskog cara Dušana.[42] Pored toga, poznat je i kao „Kameni most“, jer je izgrađen od drobljenog kamena.[47] Smatra se simbolom grada i nalazi se na njegovom sadašnjem grbu.[48]

Crkva svetog Dimitrija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Crkva svetog Dimitrija u Skoplju
Crkva svetog Dimitrija 1935. godine

Pravoslavna crkva svetog Dimitrija se nalazi u neposrednoj blizini Kamenog mosta, na početku čaršije sa njegove južne strane i pod Skopskim kaletom.[49] Posvećena je velikomučeniku, svetom Dimitriju Solunskom. Iz natpisa na ulaznim vratima crkve saznalo se da se na mestu današnje crkve u 16. veku nalazio stari hram. Godine 1727, crkva se spominje kao katedrala, a tokom 19. veka u njoj je bila smeštena Skopska mitropolija. Tokom tog perioda, urađeno je nekoliko dograđivanja i renoviranja crkve, koja je današnji oblik dobila 1896. godine, kada je osveštana. Njen zvonik, međutim, dograđen je u periodu od 1907. do 1908. godine.[50] Tokom 20. veka, crkva je bila izuzetno važna, a do izgradnje crkve svetog Klimenta Ohridskog služila je kao saborni hram nekanonske Makedonske pravoslavne crkve.[49]

Hram predstavlja trobrodnu crkvu sa apsidom. Objekat je izgrađen od kamena i maltera, a podeljen je u dva reda sa tri kolone. U unutrašnjem delu nalazi se galerija, pevnica, te presto za vladiku. Crkva je obogaćena i živopisnim motivima, a na kupoli je oslikan Hristos Pantokrator. U predvorju crkve nalazi se grob prvog poglavara nekanonske MPC, Dositeja, dok se kod istočnog zida nalazi grob drugog, Angelarija.[49]

Daut-pašin hamam[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Daut-pašin hamam
Pogled na Daut-pašin hamam

Daut-pašin hamam se nalazi na početku čaršije, u blizini crkve svetog Dimitrija. Izgrađen je u periodu od 1489. do 1497. godine, kao nasleđe bivšeg vezira Rumelije, Daut-paše, ali imena njegovih arhitekata su i dalje nepoznata. U požaru iz 1689. godine, hamam je oštećen, te bio prepušten postepenom propadanju. Obnovljen je 1948. godine i adaptiran u Nacionalnu umetničku galeriju. U zemljotresu 1963. je oštećen, a po izvršenoj sanaciji produžio je rad u istoj funkciji. Danas je jedini preostali objekat bivše „islamske trojke“, koju su još činili džamija Ibni Pajko i Karavansaraj.[51]

Objekat ima pravougaonu formu, sa malim beznačajnim proširenjima na južnoj i severnoj strani. Zidovi objekta su masivni i sadrže male otvore sa arhitravom nad lukovima, na kojima se nalaze prozori i vrata. Ulazna vrata se nalaze na zidovima koji su urađeni sa profilisanim pločama, a na zapadnoj strani fasade hamama je otvor koji je uokviren mermerom u kojem se nalazi ploča sa natpisom. Unutrašnjost je prekrivena sa 13 kupola različitih veličina, od kojih se izdvajaju dve najveće na zapadnoj strani, dok su ostalih 11 nasumično raspoređene nad drugim delovima hamama. U objektu ima 15 prostorija, koje se osvetljavaju zvezdičastim otvorima na kupolama pokrivenim staklom. Unutrašnjost je u gornjim delovima malterisana i dekorativno obrađena reljefima islamskih motiva. Naročito se ističe „peta fasada“ pokrivena kupolama raznih dimenzija, koje nagoveštavaju unutrašnji sadržaj objekta.[51] Hamam je imao dva odvojena ulaza, jedan za muškarac i jedan za žene. U skladu sa islamskim kanonima, ovi ulazi se nisu nalazili na istoj strani.[52]

Prema pričama, Daut-pašin hamam nikada ne bi bio stavljen u upotrebu kao hamam, za šta postoje dve legende. Prema jednoj, za zagrevanje kupatila bile su potrebne velike količine drva za ogrev, koje nisu mogle biti pružene, jer je šuma na planini Vodno bila uništena, te bi nedostatak ogreva sprečilo puštanje objekta u rad. Druga legenda vezana je za ćerku Daut-paše, koja je pre otvaranja posetila hamam, gde ju je ujela zmija otrovnica, te je umrla. Zatim je Daut-paša naredio da se hamam zatvori i nikada više ne koristi.[51]

Spomenik Skenderbergu[uredi | uredi izvor]

Spomenik Skenderbergu
Glavni članak: Spomenik Skenderbegu

Spomenik Skenderbergu se nalazi na ulazu u čaršiju, preko puta Daut-pašinog hamama i u neposrednoj blizini Kapan hana. Delo je albanskog vajara Tome Tomaja i predstavlja spomenik srednjovekovnog albanskog vođe Đurđa Skenderbega. Napravljen je od bronze, visok je 5,5 m, a težak 2,7 tona.[53][54]

Postavljanje spomenika Skenderbergu u Skopskoj čaršiji je dugo vremena bila kontroverza. Tadašnji predsednik opštine Čair, Izet Medžiti, kao inicijator projekta, nije imao odobrenje za postavljanje spomenika koje izdaje Ministarstvo kulture, niti se sa tom idejom slagao tadašnji gradonačelnik Trifun Kostovski, kao i neke opozicione stranke u zemlji. Savet Skoplja je dao podršku izgradnji spomenika, a Vladini izvori su potvrdili da će njihovi predstavnici učestvovati u ceremoniji postavljanja spomenika zakazanog na Dan albanske nacionalne zastave, ali samo ako se budu poštovale zakonske procedure.[54][55][56]

Neposredno ispred spomenika Skenderbegu, kod Bulevara „Goce Delčev“ i pored mosta koji povezuje Daut-pašin hamam i crkvu svetog Dimitrija sa ostatkom čaršije, dana 17. januara 2012. godine je postavljen kamen temeljac za izgradnju trga „Skenderbeg“.[36] pomenik je otkriven 28. novembra 2006. godine,[55] i tom prilikom je organizovana svečanost na kojoj su prisustvovali visoki predstavnici iz Republike Makedonije i inostranstva.[56][57] Trg će se prostirati od robne kuće „Ilinden“ do objekata Daut-pašinog hamama i Makedonske opere i baleta.[58]

Kapan han[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Kapan han
Unutrašnji hodnik u Kapan hanu

Nekadašnji karavansaraj i konak Kapan han nalazi se u unutrašnjosti čaršije. Sagrađen je u drugoj polovini 15. veka, po nalogu trećeg turskog upravnika, Isa-bega Isakovića. Prvi put se pominje u vakufnamu Jaja-pašine džamije iz 1506. godine. Kroz istoriju, odigrao je značajnu ulogu u razvoju trgovine, budući da je bio mesto gde su noćivali trgovački putnici iz mnogih udaljenih mesta. Han je uništen u zemljotresu 1555. godine, zatim u požaru iz 1689. godine, te je obnovljen na prilično jednostavan način, sa drvenim konstrukcijama, a od prvobitnog zdanja sačuvan je samo donji sprat.[59] Kao han, objekat je služio sve do Drugog svetskog rata.[60] U zemljotresu iz 1963. godine, han je skoro potpuno uništen, a obnovljen je i ponovo pušten u upotrebu 1974. godine. Danas, u njemu se nalaze prodavnice, restorani i poslovne kancelarije.[59]

Zgrada je pravougaona građevina površine 1.066 m², zatvorena sa sve četiri strane, sa velikim dvorištem u sredini.[61] Ima ukupno 44 prostorije, koje su služile za smeštaj putnika i trgovaca sa svojim karavanima. Sobe su poređane u nizovima i nalaze se u prizemlju i na spratu, sa sve četiri strane. Na spratu se nalazi drveni trem na sve četiri strane, na čijim drvenim stubovima je podignut krov. U han se ulazi kroz dva ulaza, na južnoj i severnoj strani, a vrata su napravljena od drveta. Deo čaršije okolo hana zvao se Kapan čaršija, a česma ispred hana nazvana je Kapan česma.[61]

Han je dobio ime od arapske reči „kapan“ (arap. kabban), koja se odnosila na veliku javnu vagu, koja je bila smeštena ispred njegovog ulaza i služila za merenje stoke.[62]

Murat-pašina džamija[uredi | uredi izvor]

Murat-pašina džamija

Murat-pašina džamija se nalazi u središnjem delu čaršije, u neposrednoj blizini Čifte hamama. Prema natpisu na mermernoj ploči iznad ulaznih vrata u džamiju, na arapskom je objašnjeno da je ista podignuta negde oko 1802. i 1803. godine, budući da je prethodno izgorela u požaru iz 1689. godine.[63] Sprovedena su istraživanja koja su potvrdila da se na mestu današnje Murat-pašine džamije nalazio jedan objekat, čiji su ostaci zidova otkriveni. Poslednji put, džamija je renovirana krajem 20. veka, u saradnji skopskog muftijstva i Zavoda za zaštitu spomenika kulture Republike Makedonije.[64]

Pored minareta, džamija je relativno novi objekat i pripada osmanskom baroknom stilu sa primenom neoklasicističkih islamskih elemenata. Objekat je u obliku kvadrata i prekriven je krovom na četiri svoda. Pored glavnog ulaza, postoji i ulaz koji se nalazi na severnoj strani. Unutrašnjost džamije sadrži drvenu tavanicu, galeriju (mahvil), mahrib i govornicu (mimber), koja se smatra karakterističnim elementom osmanske barokne arhitekture.[64] U dvorištu džamije se nalazi šadrvan izgrađen 1937. godine. Pronađeni su i ostaci groblja, odnosno tri nadgrobna spomenika. Prva dva datiraju iz 1741. i 1790. godine, dok je na trećem teško odrediti datum.[63]

Čifte hamam[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Čifte hamam
Čifte hamam

Bivši Čifte hamam se nalazio u središnjem delu čaršije, tačnije između Murat-pašine džamija i Suli hana. Čifte hamam je Isa-beg Isaković izgradio sredinom 15. veka u cilju obezbeđivanja sredstava za finansiranje njegove zadužbine u Skoplju, medrese Isa-bega Isakovića. Teže je oštećen u zemljotresu iz 1963. godine, ali kasnije je obnovljen i danas predstavlja umetničku galeriju.[65]

Objekat je redak primer na Balkanu sa velikim arhitektonskim vrednostima, koje danas ne mogu doći do izražaja, jer je gotovo u potpunosti okružen prodavnicama. Sagrađen je od kamena, cigle i maltera. Čifte hamam je po tipu izgradnje dvojni hamam (tur. çift što znači parni, dvojni, dupli). Izgrađen je uzdužno, tako što se muški i ženski deo sastavljaju u prostoru za kupanje, dok se garderobe nalaze na krajevima.[65]

U oba dela je ritual kupanja bio isti. Od garderobe se ulazilo u prostoriju za aklimatizaciju iz koje se ulazilo u pomoćne prostorije; u ženskom delu depilacija i toalet, a u muškom delu berbernica i toalet, te u glavnu prostoriju za kupanje. Na sredini ove prostorije je bio postament od kamena na kojem se ležalo u cilju utopljavanja i masaže. Ovo mesto se u ženskom delu nazivalo „ruža hamama“. Oko ovog centralnog dela su postojale tri prostorije u kojima je bila visoka temperatura, halveti. Pored zidova glavne prostorije i u halvetima bila su popločana sedišta i mermerna korita iz kojih se zahvatala voda za kupanje. Jedan od halveta u ženskom delu bio je adaptiran za ritualno kupanje skopskih jevreja i u njemu je umesto mermernih korita bio bazen.[66]

Trenutno se u objektu Čifte hamama nalazi deo postavke Nacionalne galerije Makedonije čije je sedište u objektu Daut-pašinog hamama.[66]

Suli han[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Suli han
Unutrašnje dvorište Suli hana

U neposrednoj blizini Čifte hamama, te na ulazu u čaršiju kod Bit-pazara, nalazi se bivši karavansaraj. Izgradio ga je u prvoj polovini 15. veka Isak-beg, te ga kao njegovo zaveštanje ostavio Šarenoj džamiji. Han se prvi put pominje u dokumentima iz doba Isa-bega, sina Isak-bega, gde su prikazani prihoda i rashodi vakufa Isak-bega. Tokom 16. veka, njegova namena je promenjena, te su na donjem i gornjem spratu otvorene prodavnice, uglavnom u vlasništvu Jevreja. Han je teško nastradao u požaru iz 1689. godine, nakon čega je obnovljen i nastavio da služi kao trgovački objekat. U zemljotresu iz 1963. godine je skoro potpuno uništen, a kasnije i obnovljen, po drugi put.[67] U hanu je danas smešten Muzej Stare skopske čaršije, a od 1982. godine i Likovna akademija.[68] Objekat je, takođe, deo spora između Islamske Zajednice Makedonije i Ministarstva kulture Republike Makedonije.[69]

Objekat je tipičan predstavnik islamske svetovne arhitekture i svojim oblikom je najviše sličan Kuršumli hanu. Osnova objekta predstavlja kvadrat i zauzima površinu od 2.101 m².[70] Sagrađen je na isti način kao i drugi karavansaraji, od isklesanog kamena, redova cigle i slojevitog maltera. Sastoji se od prizemlja i prvog sprata sa masivnim zidovima i svodovima. Prizemlje je korišćeno za skladištenje robe, dok su putnici i trgovci prenoćivali na spratu. Trem je izgrađen na 18 stubova, a sobe su poređane u nizu i raspoređene na sve četiri strane. Postoje dva ulaza u han, jedan na istočnoj i jedan na zapadnoj strani, a glavni je bio onaj na istočnoj i u prošlosti je ispred njega tekla reka Serava. Oba ulaza zaštićena su redovima malih prodavnica, tako da se stiče utisak da je han „uvučen“ u prostor između malih trgovačkih radnji.[67]

U zavetu Isa-bega, han se spominje pod imenom „stari han“. Naziv „Suli han“ potiče od turske reči sulu (tur. sulu) što znači voden. Razlog za nazivanje ovog hana vodenim, leži u činjenici da je nekada pored istočne strane hana proticala reka Serava.[70]

Bezistan[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Bezistan (Skoplje)
Ulaz u bezistan u Skoplju

Skopski bezistan se nalazi unutar čaršije, neposredno iznad zapadnog ulaza u Suli han. Izgrađen je u 15. veku, za vreme Isak-begovog upravljanja Skopljem, te je ubrzo postao centar trgovine u gradu, oko kojeg je nastala čaršija. Tokom vremena stekao je više funkcija, koje su zavisile od veličine i potrebe grada. Kao posledica požara iz 1689. godine, bezistan je potpuno uništen. Iz natpisa na ploči koja je postavljena na ulaz, saznaje se da je obnovljen u periodu od 1899. do 1900. godine uz pomoć Husein-bega, Osman-bega i Jašar-bega. Od tada, izgled skopskog bezistana nije se menjao.[71]

Za prvobitni izgled bezistana nema pouzdanih podataka, mada se pominje u spisima nekoliko putnika, među kojima je i Evlija Čelebija, koji ga je opisivao u svojim zapisima o Skoplju kao niz povezanih uličica prepunih malih dućana i radnji raznih zanatlija. Prvi konkretni podaci dobijeni su u okviru obnove novog bezistana 1964. i 1965. godine, kada su otkriveni ostaci zidina starog bezistana, njegovi temelji i dva stuba. Prema rezultatima, bezistan koji je sagrađen u vreme Isak-bega bio je oko jednog metra ispod današnjeg bezistana i imao je zidove „debele“ oko 2,6 m. Pripadao je grupi zasvođenih bezistana, pošto je bio pokriven sa više kupola.[71]

U svom sadašnjem obliku, bezistan predstavlja kamenu građevinu sa pravougaonim objektom, na kojeg su značajno uticale zapadne arhitekture. Sadrži četiri ulaza, koja se nalaze u centralnim delovima zidova na sve četiri strane. Unutrašnjost se sastoji od sistema ulica koje vode do dvospratnih prodavnica, koje su prekrivene drvenim krovom.[71] Budući da su se u bezistanu za vreme Isak-bega pretežno prodavali proizvodi od platna, tako je nastalo i samo ime, jer „bezistan“ je slivenica arapskog „bez“ (arap. bezz) što znači „platno“ i persijskog „istan“ (pers. (i)stan), što znači „prodajno mesto“.[71]

Džamija Ćose Kadi[uredi | uredi izvor]

Džamija Ćose Kadi se nalazi u blizini Bezistana. Ne postoje precizni podaci kada je ova džamija izgrađena, ali se pretpostavlja da sagrađena tokom 18. veka. Pretrpela je ogromnu štetu u zemljotresu iz 1963. godine, iako je prethodno bila zapostavljena, služeći kao skladište. Rekonstrukcija je počela 1992. godine, na osnovu nacrta koji je pripremio Arhitektonski fakultet Univerziteta u Skoplju, a projekat je finansirala Islamska verska zajednica u Makedoniji. Džamija je ponovo otvorena 1996. godine.[72]

Arhitektura džamije je neobična, jer se objekat sastoji od prizemlja i prvog sprata. U prizemlju se nalaze prodavnice, a molitvena soba, odnosno džamija u pravom smislu te reči, nalazi se na spratu.[72]

Crkva svetog Spasa[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Crkva svetog Spasa u Skoplju
Crkva svetog Spasa

Crkva svetog Spasa smeštena je na prostoru istočno od skopske tvrđave.[73] Izgrađena je sredinom 16. veka, na temeljima starije crkve, čije postojanje je potvrdila pronađena freska na južnom zidu nakon zemljotresa 1963. godine.[74] Crkva je pretrpela veliku štetu u požaru 1689. godine, nakon čega je obnovljena. Godine 1824, završen je ikonostas crkve, a 1867. godine manje ikone za crkvu izradio je Dičo Zograf.[73] Današnji izgled crkva je dobila tokom 19. veka.[75]

Karakteristično za ovu crkvu je to što je prilikom izgradnje morala da bude ukopana u zemlju do pola, jer osmanske vlasti nisu dozvoljavale da crkve budu više od džamija. U unutrašnjosti crkve nalazi se ikonostas, koji se smatra remek-delom. Crkva je dugačka 6, a široka 10 m, dok se na plafonu nalazi pozlaćeni „zmijski krst“ zajedno sa ikonama Bogorodice i Jovana Krstitelja. Ikonostas je podeljen na pet horizontalnih zona, na kojima se nalaze motivi geometrijskih oblika, flore i faune, te scenâ iz Starog i Novog zaveta. Na ikonostasu se nalaze mnogobrojne ikone, podeljene u dva reda. Pored tih ikona, crkva obiluje drugim ikona van ikonostasa. U zapadnom delu crkve izgrađena je galerija za žene, a u njenom predvorju se nalazi mermerni sarkofag u kome se čuvaju mošti makedonskog revolucionara Goceta Delčeva. U konaku crkve danas je smešten Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Skoplja.[75]

Skopsko kale[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Skopsko kale

Muzej savremene umetnosti[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Muzej savremene umetnosti u Skoplju

Muzej savremene umetnosti nalazi se na brdu „Kale“, u neposrednoj blizini tvrđave. Ideja za osnivanju muzeja nastala je nakon zemljotresa iz 1963. godine, kada su iz solidarnosti međunarodne organizacije, muzeji i pojedinci poklanjali veliki broj umetničkih dela Skoplju. Kako bi se svi darovi smestili na odgovarajuće mesto, 11. februara 1964. godine doneta je odluka da se osnuje Muzej savremene umetnosti. Broj donacija i poklona povećani su tokom godina, a u periodu od 1966. do 1970. iznajmljen je galerijski prostor za održavanje izložba. Zbog velike potrebe, 1969. godine počela je izgradnja zgrade muzeja, koja je zvanično otvorena 13. novembra 1970. godine.[76] Danas, ovaj muzej je jedina institucija u Makedoniji koja prikuplja i obrađuje dokumentaciju vezanu za makedonsku umetnost, a takođe i jedina institucija u kojoj se prikazuju istorijski filmovi od velikog značaja.[77]

Objekat muzeja zauzima ukupnu površinu od preko 5.000 m², a sastoji se od tri povezane zgrade, u kojima se nalaze sale za privremene izložbe, stalni izložbeni prostor, sala za predavanja, biblioteka, arhiva, kao i druge prostorije. Spoljne površine oko Muzeja služe za sprovođenje skulptorskih projekata.[78] U prostorijama muzeja održavaju se izložbe makedonskih i stranih umetnika, debate, diskusije sa umetnicima, filmske projekcije, kao i druge kulturne manifestacije. Muzej, isto tako, raspolaže sa dragocenom međunarodnom zbirkom, koja daje predstavu makedonske savremene umetnosti.[77]

Vilajetski konak „Ućumat“ i Stara turska pošta[uredi | uredi izvor]

Vilajetski konak „Ućumat“ se nalazi u severnom delu čaršije, pored zgrade Stare turske pošte, te u neposrednoj blizini Mustafa-pašine džamija. Izgrađen je krajem 19. veka, a u njega je bila smeštena najviša vilajetska administracija, otkako je 1888. u Skoplje premešteno sedište Kosovskog vilajeta iz Prištine, koje je u gradu ostalo do 1912. godine. U ovom periodu, u umetničko-zanatskoj školi „Islahana“ bila je premeštena štamparija kosovskog vilajeta, koja je bila smeštena u posebnim prostorijama konaka. Objekat je pretrpeo teška oštećenja u zemljotresu 1963. godine, posle čega je rekonstruisan, te sada služi kao poslovni prostor.[79] Objekat je izgrađen u duhu islamske arhitekture. Njegova osnova je u obliku pravougaonika, a sastoji se od prizemlja i prvog sprata.[79]

Stara turska pošta je smeštena između vilajetskog konaka „Ućumat“ i Mustafa-pašine džamija, te nasuprot tvrđave Kale. Zgrada je sagrađena krajem 19. veka, o čemu svedoči natpis na kamenoj ploči koja je postavljena iznad ulaznih vrata. U vreme izgradnje, bila je prva turska pošta u gradu.[80] Prvobitno, objekat je imao pravougaonu osnovu i sastojao se od prizemlja i jednog sprata, a kasnije je dograđen još jedan. Kao posledica zemljotresa iz 1963. godine, zgrada je oštećena, a tokom njene rekonstrukcije uklonjen je prethodno dograđeni sprat.[81]

Mustafa-pašina džamija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Mustafa-pašina džamija

Muzej Makedonije[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Muzej Makedonije
Glavna zgrada Muzeja Makedonije

Grupa objekata u okviru Muzeja Makedonije se nalazi na kraju čaršije, u neposrednoj blizini Kuršumli hana i pod Skopskom tvrđavom. Muzej je nacionalna institucija Republike Makedonije i jedan je od najstarijih muzeja u zemlji. Formiran je ujedinjenjem arheološkog, istorijskog i etnološkog muzeja; arheološki muzej je najstariji i osnovan je 1924. godine, te se ta godina uzima kao datum osnivanja novooformljenog muzeja.[82] Godine 1945, osnovan je Nacionalni muzej Republike Makedonije, a 1949. godine posebna odeljena su pretvorena u Arheološki muzej Makedonije i Etnološki muzej Makedonije. Istorijski muzej osnovan je 1953. godine, samo godinu dana nakon osnivanja Muzeja Narodnooslobodilačke borbe. Zgrade u kojima je danas smešten muzej izgrađene su 1976. godine, sa kojima su tri muzeja spojena 1984. godine, a godine 1991. dodat je novonastali Odsek za umetnost.[83]

Muzej se prostire na 10.000 m², od čega oko 6.000 m² služi kao prostor za stalne i privremene izložbe. Glavna delatnost muzeja jeste sakupljanje, istraživanje, skladištenje, čuvanje i prikazivanje istorijske i kulturne baštine Makedonije, te ujedinjenje kolekcije iz oblasti antropologije, arheologije, etnologije i istorije umetnosti.[84] U okviru muzeja postoji i laboratorija za konzervaciju koja se bavi čišćenjem, restauracijom i zaštitom predmeta, kao i sprovođenjem hemijskih i bioloških analiza, kako bi se produžio životni vek predmeta.[85]

Kuršumli han[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Kuršumli han

Džamija Hudaverdi[uredi | uredi izvor]

Hudaverdi džamija se nalazi između Kuršumli hana i Bit-pazara. Sagrađena je u 16. veku, a kroz istoriju je bila više puta srušena, dok je poslednji put je obnovljena 1995. godine.[86]

Zidovi džamije su konstruisani primenom klasične osmanske tehnike, sa četiri reda cigle i jednim redom maltera. Od prvobitnog izgleda objekta, očuvan je jedino trem na kom se nalaze stubovi, koji dokazuju da su džamija i trem nekada bili pokriveni kupolom.[86]

Džamija Hadži Balaban[uredi | uredi izvor]

Na prostor između Kuršumli hana i džamije Đukandžik nalazi se džamija Hadži Balaban. Pretpostavlja se da je sagrađena u 15. veku, zbog toga što se na natpisu na vratima pominje 1430. godina. Danas, džamija je očuvana u dobrom stanju, ali u izmenjenom obliku, zbog brojnih promena koje su pretrpele štetu kroz istoriju.[87]

Krov džamije ima pravougaoni oblik i napravljen je od pločica, a ispod njega se nalazi trem zgrade, koji čine dva mermerna stuba sa ukrasima na kapitelu i bazisu, što je dokaz da je trem bio prekriven svodom. U unutrašnjosti objekta pronađeni su ostaci svodne konstrukcije, što ukazuje na to da se iznad molitvenog prostora nalazila kupola. Minaret je visok i mnogougaonog oblika.[87]

Bit-pazar[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Bit-pazar u Skoplju
Bit-pazar danas

Skopska pijaca Bit-pazar se nalazi na ulazu u čaršiju sa njene severne strane, u blizini nekadašnje glavne severne porte. Na mestu na kojem se nalazi pijaca pre se nalazio srednjovekovni Dolengrad, kao i manastirska livada, na kojoj je u 11. veku manastir Svetog Georgija organizovao svake godine sajam povodom Vavedenja Presvete Bogorodice, a kasnije svakog petka i utorka.[88] Tokom srednjeg veka, pijačni prostor se nalazio van zidina Dolengrada, odnosno u blizini severne kapije, koja je vodila na „Carski put“. Već u prvim vekovima turske vladavine, zidovi su srušeni, a sačuvane su samo prodavnice unutar Dolengrada, koji danas predstavljaju graničnu liniju čaršije u pravcu sever-jug. Danas, iako je zadržana tradicija kupovine petkom i subotom, zbog povećanih potreba stanovništva pijaca radi svaki dan.[88]

Prostor na kome se nalazi pijaca ograđen je, a u unutrašnjosti se nalaze privremene tezge i prodavnice. Kao i u srednjem veku, ni danas nije dozvoljena izgradnja stalnih objekata, već samo iznajmljivanje prostora za trgovanje.[88]

Džamija Dućandžik[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Džamija Dućandžik

Isa-begova džamija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Isa-begova džamija u Skoplju
Isa-begova džamija u Skoplju

Isa-begova džamija je smeštena na prostoru severno od Sultan-muratove džamije i nasuprot pijace Bit-pazar. Prema natpisu iznad glavnog ulaza, džamija je sagrađena 1475. godine, kao nasleđe trećeg osmanskog guvernera Skoplja — Isa-bega Isakovića. Kao i većina drugih objekata u i oko čaršije, Isa-begova džamija pretrpela je veliku štetu tokom zemljotresa 1963. godine, prilikom kog joj je srušen minaret. Kasnije, zajedno sa čitavom džamijom, minaret je obnovljen.

Objekat je predstavnik rane carigradske arhitekture i izgrađen je po uzoru na džamiju Rumi Mehmed paša u Istanbulu. Građena je od tesanog krečnjaka i horizontalno postavljene cigle, sa fasadom koja se u gornjem delu završava dvorednim vencima. Osnova džamije pokriva površinu od 19 m² i pokrivena je sa dve velike kupole, koje su obložene olovom. Na ulazu u džamiju bio je izgrađen trem, pokriven sa pet malih kupola i arkadnim lukovima, dok se u zadnjem delu nalazi minaret visok 34 metra. Na zapadnoj strani džamije nalaze se drvena vrata, koja su izrezbarena orijentalnim motivima. Međutim, u unutrašnjosti se nalazi mermerni sarkofag Haznadorata, knjigovođe Isa-bega. Ispred džamije se nalazi platan koji je posađen polovinom 15. veka i pod zaštitom je države kao spomenik prirode, te se smatra da je star koliko i džamija. Pored platana, ispred ulaza u džamiju se nalazi šadrvan.

Nekada je u Isa-begovoj džamiji bilo sedište Nakšibendijskog derviškog reda. Takođe, ova džamija je posedovala biblioteku i medresu. Biblioteka je brojala preko od 320 različitih rukopisa, a Gligorije Elezović opisao ju je rečima:


Ishak-begova džamija[uredi | uredi izvor]

Sultan-muratova džamija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Sultan-Muratova džamija

Sahat-kula[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Skopljanska sahat-kula

Nekadašnje građevine[uredi | uredi izvor]

Manastir Svetog Georgija[uredi | uredi izvor]

U vezi sa manastirom Svetog Georgija nije poznato mnogo, a osnovni dokazni materijali za trenutna saznanja nalaze se u Bogorodičinoj povelji cara Konstantina Asena iz 1277. godine, te u povelji iz 1300. godine srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina. Prihvaćeno je mišljenje da se manastir nalazio na teritoriji brda „Bogorodica“, na kome se danas nalaze Sultan-muratova džamija i Sahat-kula, iako neki istraživači veruju da je čitav manastir bio na nekom drugom mestu, a tu tvrdnju podupiru sa određenim dokaznim materijalima. Smatra se da je ovaj manastir osnovao u 11. veku vizantijski car Roman III. Prema sačuvanoj povelji, manastiru je posvećena velika pažnja, te su mu darivani veliki posedi, posebno u periodu između 11. i 13. veka. Još od svog osnivanja, manastirska administracija je započela da održava vašare na području manastirske livade, koji su uticali na pojačanje ekonomskog razvoja tog dela grada. Poznat je podatak da su u okviru manastira proizvođene različite vrste mleka, sireva i vina, a da je višak prodavan na vašarima. Manastir je postojao sve do pada grada pod tursku vlast, a za moguću godinu za njegovo rušenje smatra se 1436, kada je na njegovom mestu izgrađena Sultan-muratova džamija.[89]

Manastir je bio posvećen Svetom Georgiju, koji je u narodu bio poznat i kao „Gorgos“, što u prevodu sa grčkog znači brz ili lukav. Neki izvori manastir pominju i kao „Bogorodičin manastir“, prema imenu brda na kom se nalazio.[89]

Turbe Ishak-bega[uredi | uredi izvor]

Turbe Ishak-bega je bio smešten u blizini sahat-kule. Pretpostavlja se da je izgrađen sredinom 15. veka, a verovatno je uništen masivnim zemljotresom iz 1555. godine, te požarom iz 1689. godine. Objekat je izgrađen po naređenju drugog guvernera Skoplja, Ishak-bega, koji je sahranjen u njemu posle smrti. Zaveštanje Ishak-bega, između ostalog, podrazumevalo je i izgradnju džamije, koja se nalazi u blizini. Danas, jedino je osnova delimično očuvana, kao i sam grob Ishak-bega.[90]

Po obliku, turbe predstavlja objekat sa osmougaonom osnovom, izgrađen od dosta dobro napravljenih zaštitnih kamenih blokova. Poznato je da je izgrađen u duhu islamske arhitekture, ali se ne zna da li predstavlja otvoreni ili zatvoreni turbe.[90]

Hamam „Stara nova banja“[uredi | uredi izvor]

U neposrednoj blizini kompleksa zgrada Univerziteta „Sv. Ćirilo i Metodije“, najstarijeg i najvećeg makedonskog univerziteta, te podno brda na kom su smešteni Sultan-muratova džamija i Sahat-kula, smešten je hamam „Stara nova banja“. Pretpostavlja se da je izgrađen u 15. ili 16. veku. Sa izgradnjom univerzitetskih zgrada promenjeno je okruženje oko hamama, a u zemljotresu iz 1963. godine srušen je prednji deo, u kome je bila smeštena svlačionica. Danas, od ruševine je očuvan deo prostorije za kupanje, rezervoar i ognjište.[91]

Poznato je da je hamam bio prilično velikih dimenzija, te da je pripadao grupi hamama u kome se mogao kupati samo jedan pol. U svom originalnom izgledu, objekat je imao veliku kupolu postavljenu preko osmougaonog tambura, koja je kao i druge kupole bila prekrivena crepom. Na vrhu kupole nalazila se lampa, koja je služila za osvetljavanje sobe za presvlačenje, koja je osvetljavana i pomoću prozorskih otvora, koji su dva reda postavljeni na južnoj i zapadnoj fasadi. U centralnom delu objekta nalazio se šadrvan. Od ostataka zidova, može se videti da je objekat bio ukrašeni sa stalaktitnom ornamentikom.[91]

Džamija Ibni Pajko[uredi | uredi izvor]

Džamija Ibni Pajko je bila deo istoimenog naselja i nalazila se na periferiji čaršije, u neposrednoj blizini Daut-pašinog hamama. Ne zna se tačno kada je sagrađena, ali zna se da zasluge za njenu izgradnju ima Ibni Pajko, koji je pokušao da pridobije muslimansko stanovništvo u gradu, te da neguje bliske veze sa vlastima, kako bi dobio što bolji položaj u gradu, zbog njegovog trgovačkog posla. Objekat se u spisima spominje do 1946. ili 1947. godine, a verovatno je uništen tokom Drugog svetskog rata ili posle njega.[92] U martu 2009. godine postavljen je kamen-temeljac za izgradnju nove koncertne hale Makedonske filharmonije, što je osporila Islamske verska zajednica, koja je započetu izgradnju okarakterisala kao nezakonitu, te dodala da se na mestu postavljenog kamena-temeljca nalazila džamija Ibni Pajko.[93]

Sinagoga Bet Jakov[uredi | uredi izvor]

Sinagoga Bet Jakov u jevrejskom naselju u Skoplju

Sinagoga Bet Jakov se nalazila u jevrejskom naselju, na početku čaršije. Poznato je da je obnovljena tokom 19. veka,[94] a do temelja je uništena tokom Drugog svetskog rata.[95] Dana 11. marta 2000. godine, sinagoga je osveštana i ponovo otvorena, ali u zgradi Jevrejske zajednice u Skoplju.[96]

U unutrašnjosti objekata nalazio se očuvani parohet (veo), koji je krasio sveti ormar u kome se nalazila Tora, i potiče iz 5698. godine prema jevrejskom kalendaru, to jest 1937. godine prema gregorijanskom kalendaru. Danas, isti se nalazi u novoj sinagogi i ima istu funkciju kao u prošlosti.[96] Takođe, očuvan je veoma važan primerak pinkasa, koji se u sinagogi nalazio u periodu od 1749. do 1913. godine, a danas se može videti u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu. Pinkas je napisan mešavinom hebrejskog i ladinskog jezika, a pritom je korištena varijanta jevrejskog pisma, zakošeno raši pismo. Njegov sadržaj se odnosi uglavnom na humanitarno-verske organizacije u Skoplju, sinagogu, jevrejsku organizaciju Hevra Kadiša, jevrejski zakon Bikur holi i drugo. U rukopisu su zapisani statuti, kojima je regulisana naplata naknade za članove zajednice, i navodi se da su pomenute organizacije redovno pomagale siromašne novcem, hranom, odećom, a posebno udovice i siročad. Vođene su beleške i o putnicima iz Palestine, koji su dolazili u Skoplje da prikupljaju priloge za Svetu zemlju. Značaj pinkasa je taj da daje informacije o ekonomskoj situaciji u jevrejskoj zajednici u Skoplju, njen socijalni rad, odnos sa sugrađanima drugih nacionalnosti i sa Palestinom.[97]

Đuličer hamam i džamija Kazandžiler[uredi | uredi izvor]

Ostaci Đuličer hamama

Hamam Đuličer je bio u neposrednoj blizini Kuršumli hana, odnosno na njegovoj jugozapadnoj strani. Podigao ga je hodža-Musledin u drugoj polovini 15. veka. Objekat je služio za kupanje sve do katastrofalnog požara iz 1689. godine. Slično kao i Kazandžiler džamija, hamam je u potpunosti uništen u zemljotresu iz 1963. godine,[98] a danas su na njegovom mestu samo ostaci zidova.[99] U narodu, hamam je bio poznat pod imenom „Kuri hamam“, što u prevodu sa turskog znači „suvo kupatilo“.[100]

U prošlosti, džamija i hamam, zajedno sa Kuršumli hanom, činili su jednu celinu, od koje je danas jedino preostao Kuršumli han, koji je obnovljen posle delimičnog uništenja u zemljotresu.[100]

Kazandžiler je nekadašnja džamija koja se nalazila u samoj čaršiji. Poznato je da su je izgradili tokom 17. veka kazandžijski esnafi, koji su se u to vreme nalazili u čaršiji, te da je bila skromno izgrađena.[99] Džamija je uništena u zemljotresu iz 1963. godine.[98]

Arasta džamija[uredi | uredi izvor]

Obnovljena džamija Arasta

Na prostoru između Bezistana i Kuršumli hana nalazila se Arasta džamija, koja je bila jedna od prvih značajnih džamija oko kojih je stvorena čaršija. Pretpostavlja se da je sagrađena u 15. veku, kada su izgrađene najstarije džamije u Skoplju. Najstariji podaci u vezi džamije pronađeni su u sidžilu iz 1699. godine, u kom se napominje da je od zaveštanja Jigit bega moralo svaki dan 8 akči da ide u džamiju. Poznato je da džamija obnovljena u 18. veku, te da je bila potpuno uništena u zemljotresu iz 1963. godine.[101] U aprilu 2010. godine, Islamska verska zajednica u Makedoniji počela je restauraciju objekta, koju je Nacionalni konzervatorijski centar Makedonije okarakterisao kao nezakonitu i bez dozvole.[102][103] Pored toga, direktor Nacionalnog konzervatorijskog centra izjavio je da je početak obnavljanja izazvalo veliku štetu, te da su time uništeni poslednji ostaci nekadašnjeg objekta.[104][105]

Ime „Arasta“ je naziv koji su dobijale velike i važne čaršije u gradovima, a među njima i velike, kao i važne džamije. Shodno tome, pretpostavlja se da je džamija ime dobila po nekadašnjoj čaršija „Arasta“ koja se nalazila u Staroj skopska čaršiji.[60]

Jigit-pašina džamija[uredi | uredi izvor]

Jigit-pašina džamija se nalazila na prostoru čaršije, i u vreme njene izgradnje bila je najstarija džamija u Skoplju i uopšteno na Balkanu. Spominje se da ju je izgradio osmanski osvajač Skoplja paša Jigit beg godine 1445, na mesto na kom se nalazila crkva sv. Vrači. Džamija je uništena tokom bombardovanja Skoplja 1943. godine, nakon čega je ostao samo njen minaret, koji je razoren u zemljotresu iz 1963. godine.[106]

Unutar džamije sahranjen je paša Jigit beg, a njegov grob i dalje postoji. U neposrednoj blizini groba se nalazio izvor iz koga je, prema verovanju, tekla lekovita voda. U čast paše Jigit bega, koji je poznat i kao Medah-baba, voda je poznata kao „Medah-babina voda“ i smatra se da je postala lekovita nakon što ju je on posvetio. Takođe, Jigit-pašina džamija je poznata i kao Medahova džamija.[106]

Zaštita[uredi | uredi izvor]

Zakon o Staroj skopskoj čaršiji Sobranje Republike Makedonije doneo je 13. oktobra 2008. godine, a čaršija je proglašena kulturnom baštinom od posebnog značaja i od tada je pod stalnom zaštitom države.[5] Sa usvajanjem ovog zakona omogućeno je trajno očuvanje vrednosti i autentičnosti čaršije, stvaranje povoljnih uslova za opstanak i očuvanje integriteta svih podataka, širenje znanja o njenim vrednostima, njena kvalifikacija da služi kulturnim, obrazovnim, naučnim i drugim potrebama građana, te sprečavanje aktivnosti koje mogu prouzrokovati štetu ili degradaciju. Takođe, napravljen je i detaljan opis čaršijskih granicâ, a određene su i tri kontakt zone na njenom prostoru. U Zakonu se navodi da Stara skopska čaršija ne sme promeniti postojeću urbanu strukturu, da se gradi ili uvozi industrijska oprema koja doprinosi različitim oblicima zagađenja, da se ne podižu memorijalni spomenici i spomen znaci koji nisu povezani sa nastankom i razvojem čaršije, da se ne vrše iskopavanja temelja i podruma, te da se ne vrši nikakvi građevinski radovi bez prethodnog izvršenja arheološkog istraživanja. Početkom 2010. godine započeto je sprovođenje petogodišnjeg programa za revitalizaciju čaršije, koji ima za cilj da obnovi objekte, podrži zanate, kao i ostvarenje privrednog i kulturnog razvoja na području čaršije.[6]

Krajem 2008. godine predstavljen je projekat za prikupljanje podataka za svaki objekat u čaršiji. Projekat pokriva oko 600 objekata, a prva faza se sastoji od izdavanja lične karte za svaki objekat. Krajnji cilj projekta je bio da obezbedi dokumentaciju sa brojnim podacima i njihovo uključivanje u Detaljni urbanistički plan čaršije, ali i uspostavljanje mera za obnavljanje objekata u njihovom prostoru.[107]

Program za revitalizaciju Stare skopske čaršije počeo je da se realizuje u februaru 2010. godine, a očekuje se da bude završen 2015. godine. Program predviđa restauraciju fasada starih kuća, podršku zanatima i postizanje ekonomskog razvoja, organizovanje turističkih tura, izložbi, koncerata i drugih kulturnih manifestacija, te izradu odredbe za zaštitu objekata i zadržavanje autentičnosti.[108] Za sprovođenje programa je odgovorna Vlada Republike Makedonije, zajedno sa šest nadležnih ministarstava.[109]

U novembru 2010. godine, najavljena je izmena Zakona zbog činjenice da se čaršija nalazi na granici između opštinâ Centar i Čair. Ovom prilikom, ministarka kulture Republike Makedonije, Elizabeta Kančeska Milevska je izjavila da će se svi aspekti koji se odnose na zaštitu čaršije biti integralno razvijeni u posebnom Detaljnom urbanističkom planu.[110]

Muzej Stare skopske čaršije[uredi | uredi izvor]

Muzej stare skopske čaršije se nalazi unutar Suli hana. Osnovan je kao institucija muzeja grada Skoplja u maju 1983. godine sa zadatkom da prikaže istoriju, kulturne vrednosti i zanate u čaršiji.[111] Delatnost muzeja je kompleksna i sastoji se od sistematskog istraživanja i prikupljanja predmeta, obrade muzejskih zbirki i stvaranja informativnih resursa za te zbirke, prikazivanja kolekcija kroz stalne i povremene izložbe, kao i zaštite muzejskih predmeta.[112]

Ukupna površina na kojoj je muzej smešten iznosi 473 m2, od čega 355 m2 služi kao izložbeni prostor, dok ostatak čine prateći objekti. Postavka muzeja se sastoji od arheoloških i istorijskih dela, te likovnih i etnoloških galerija.[112] Arheološki odeljak prikazuje predmete dobijene kao rezultat arheoloških istraživanja sprovedenih na području čaršije i tvrđave Kale koje se odnose na period od srednjeg veka do perioda osmanske vladavine.[113] Istorijski odeljak je otvoren 1985. godine i u njemu se nalaze fotografije, mape, planovi i tabele, koje svedoče o razvoju čaršije kroz istoriju.[114] Umetnička galerija prikazuje umetnička dela poznatih makedonskih slikara, koji su se koristili motivima čaršije.[115] Etnološka sekcija ima za cilj da pokaže život u čaršiji kroz istoriju. Postavka, takođe, prikazuje zanate koji su bili najrasprostranjeniji na prostoru čaršije, među kojima su zlatarstvo, obućarstvo, kožarstvo, itd.[116]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Istorijat”. Arhivirano iz originala 28. 03. 2012. g. Pristupljeno 6. 5. 2012. 
  2. ^ „Za Čaršijata”. Arhivirano iz originala 28. 3. 2012. g. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  3. ^ „Skopje old town”. Internet sajt makedonske nacionalne turističke agencije. Arhivirano iz originala 4. 12. 2012. g. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  4. ^ „„Zvucite na čaršijata“ ќe go zaživuvaat staroto gradsko jadro”. Arhivirano iz originala 12. 3. 2016. g. Pristupljeno 25. 3. 2012. 
  5. ^ a b „Skopskata čaršija dobi zaslužena zaštita”. Arhivirano iz originala 2. 2. 2014. g. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  6. ^ a b „Počnuva revitalizacijata na skopskata čaršija”. Arhivirano iz originala 4. 3. 2010. g. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  7. ^ a b „Istorijat”. Arhivirano iz originala 28. 03. 2012. g. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  8. ^ Dragojević Josifovska, Inscriptions de la Mésie Supérieure (IMS), vol. VI, Scupi et la région de Kumanovo, Beograd, 1982
  9. ^ „Istoriski pregled do propasta na Samoilovoto carstvo”. Arhivirano iz originala 22. 7. 2011. g. Pristupljeno 13. 3. 2012. 
  10. ^ Petrović, Damnjan; Danijel, Gordon Mak (1988). Danilo II: Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih; Službe. Beograd: Srpska književna zadruga. ISBN 978-86-07-00320-4. 
  11. ^ a b v „Nastanuvanje na čaršijata vo XI i XII vek”. Pristupljeno 17. 3. 2012. [mrtva veza]
  12. ^ a b „Starata skopska čaršija i Skopje vo XIII vek”. Pristupljeno 24. 3. 2012. [mrtva veza]
  13. ^ a b v „Čaršijata pod vlasta na sredovekovnite”. Pristupljeno 13. 3. 2012. [mrtva veza]
  14. ^ „Macedonia :: The Ottoman Empire -- Britannica Online Encyclopedia”. Pristupljeno 14. 3. 2012. 
  15. ^ a b „Vladimir Ćorović: Istorija srpskog naroda”. Pristupljeno 25. 3. 2012. 
  16. ^ „Makedonija - Polska. Starata skopska čaršija”. Arhivirano iz originala 19. 03. 2012. g. Pristupljeno 25. 3. 2012. 
  17. ^ a b v g „Starata skopska čaršija vo XV vek”. Arhivirano iz originala 16. 03. 2012. g. Pristupljeno 24. 3. 2012. 
  18. ^ „Macedonian Cities -- Skopje Mosques”. Pristupljeno 27. 3. 2012. 
  19. ^ a b v „Starata skopska čaršija vo XVI vek”. Pristupljeno 27. 3. 2012. [mrtva veza]
  20. ^ „Za Čaršijata”. Arhivirano iz originala 28. 03. 2012. g. Pristupljeno 27. 3. 2012. 
  21. ^ „Izložba po povod 400-godišninata od raѓanjeto na Evlija Čelebi”. Arhivirano iz originala 05. 03. 2016. g. Pristupljeno 27. 3. 2012. 
  22. ^ „Starata skopska čaršija vo XVII vek”. Pristupljeno 27. 3. 2012. [mrtva veza]
  23. ^ „Starata skopska čaršija vo XVIII vek”. Pristupljeno 31. 3. 2012. [mrtva veza]
  24. ^ „Premin Portal - CRKOVNATA TRADICIJA VO SKOPJE I SKOPSKO OD IV VEK DO DENES (3-del)”. Pristupljeno 31. 3. 2012. 
  25. ^ a b „Starata skopska čaršija vo XIX vek”. Pristupljeno 31. 3. 2012. [mrtva veza]
  26. ^ „Životot vo starata skopska čaršija za vreme na 19 vek”. Arhivirano iz originala 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 1. 4. 2012. 
  27. ^ „Macedonian Trades & Crafts 16th-19th century”. Pristupljeno 1. 4. 2012. 
  28. ^ a b „Čaršijata od početokot na XX vek do Vtorata svetska vojna”. Pristupljeno 5. 4. 2012. [mrtva veza]
  29. ^ „Čaršijata od početokot na XX vek do Vtorata svetska vojna”. Pristupljeno 10. 4. 2012. [mrtva veza]
  30. ^ „Čaršijata od početokot na XX vek do Vtorata svetska vojna”. Pristupljeno 12. 4. 2012. [mrtva veza]
  31. ^ „Central Europe Review - Macedonian Jews: Remembering the Past”. Arhivirano iz originala 01. 03. 2019. g. Pristupljeno 12. 4. 2012. 
  32. ^ „Starata čaršija od osloboduvanjeto do katastrofalniot zemjotres vo 1963 godina”. Pristupljeno 13. 4. 2012. [mrtva veza]
  33. ^ „Starata čaršija po katastrofalniot zemjotres”. Pristupljeno 16. 4. 2012. [mrtva veza]
  34. ^ „Skender-beg prečekan so euforija vo Makedonija”. Pristupljeno 16. 4. 2012. 
  35. ^ „Gruevski: I Čaršijata e del od „Skopje 2014“”. Arhivirano iz originala 24. 02. 2010. g. Pristupljeno 16. 4. 2012. 
  36. ^ a b „Postaven kamen-temelnik na ploštadot „Skenderbeg“ | Sitel”. Pristupljeno 16. 4. 2012. 
  37. ^ „Zakon za proglasuvnje na Starata skopska čaršija za kulturno nasledstvo od osobeno značenje; Služben vesnik na RM, br. 130” (PDF). 15. 10. 2008. Arhivirano iz originala (PDF) 11. 07. 2012. g. Pristupljeno 25. 3. 2012. 
  38. ^ „Granici i administrativna podelba”. Pristupljeno 6. 5. 2012. [mrtva veza]
  39. ^ „Životot vo Skopje 1918—1941”. Arhivirano iz originala 29. 02. 2012. g. Pristupljeno 6. 5. 2012. 
  40. ^ M. Konstantinov, Z. Delinikolova: „Zanaetčistvo i zanaetčiski organizacii“, Etnologija na Makedonija, Skopje (1996). str. 65-81.
  41. ^ a b „Kamen most”. Pristupljeno 27. 4. 2012. [mrtva veza]
  42. ^ a b v „Kamen most - Skopje”. Arhivirano iz originala 15. 04. 2008. g. Pristupljeno 27. 4. 2012. 
  43. ^ „Kamen most”. Arhivirano iz originala 17. 08. 2014. g. Pristupljeno 27. 4. 2012. 
  44. ^ „Stone bridge, Skopje, Macedonia”. Arhivirano iz originala 26. 5. 2011. g. Pristupljeno 27. 4. 2012. 
  45. ^ „Kameniot Most na Vardar, Skopje”. Arhivirano iz originala 13. 04. 2017. g. Pristupljeno 27. 4. 2012. 
  46. ^ „Turske pare za skopski most : Region : POLITIKA”. Pristupljeno 30. 4. 2012. 
  47. ^ „Kameni most e krsten spored kršeniot kamen od koj e izgraden”. Arhivirano iz originala 06. 03. 2016. g. Pristupljeno 27. 4. 2012. 
  48. ^ „Oficijalen portal na Grad Skopje - Simboli”. Arhivirano iz originala 29. 11. 2012. g. Pristupljeno 27. 4. 2012. 
  49. ^ a b v „Crkva Sveti Dimitrija”. Pristupljeno 28. 4. 2012. [mrtva veza]
  50. ^ „Premin Portal - CRKOVNATA TRADICIJA VO SKOPJE I SKOPSKO OD IV VEK DO DENES (3-del)”. Arhivirano iz originala 15. 04. 2012. g. Pristupljeno 29. 4. 2012. 
  51. ^ a b v „Daut-pašin amam”. Pristupljeno 29. 4. 2012. [mrtva veza]
  52. ^ „Daut-pašin Amam — Skopje | Culture Map”. Arhivirano iz originala 23. 09. 2021. g. Pristupljeno 29. 4. 2012. 
  53. ^ „Spomenikot na Skender-beg - najvisokiot spomenik vo Makedonija”. Arhivirano iz originala 16. 08. 2014. g. Pristupljeno 30. 4. 2012. 
  54. ^ a b „Skender-beg prečekan so euforija vo Makedonija”. Pristupljeno 30. 4. 2012. 
  55. ^ a b „Sken­der­beg "na di­vlja­ka" | Planeta | Novosti.rs”. Pristupljeno 30. 4. 2012.  soft hyphen character u |title= na poziciji 5 (pomoć)
  56. ^ a b „Otkrien spomenikot na Skender-beg vo Skopje”. Pristupljeno 30. 4. 2012. 
  57. ^ „Počna izgradbata na ploštadot „Skender-beg“”. Pristupljeno 30. 4. 2012. [mrtva veza]
  58. ^ „Postaven kamen-temelnik na ploštadot Skender-beg vo Skopje”. Arhivirano iz originala 19. 1. 2012. g. Pristupljeno 30. 4. 2012. 
  59. ^ a b „Kapan an, Proekt „Stara skopska čaršija“”. Pristupljeno 5. 5. 2012. [mrtva veza]
  60. ^ a b Lidija Kumbaradži-Bogoeviќ: „Osmanliski spomenici vo Skopje“, Skopje, 1998.
  61. ^ a b Ayverdi Ekrem Hakki, Avrupa’da Osmanlx Mimarx Eserleri. Yugoslavya, lll cild, 3. kitab, Istanbul, 1981.
  62. ^ Kapan an vo Skopje, „Glasnik na INI“, br. 3, Skopje, 1976.
  63. ^ a b „Murat pašina džamija”. Arhivirano iz originala 19. 02. 2015. g. Pristupljeno 8. 5. 2012. 
  64. ^ a b „Murat-pašina džamija, Proekt „Stara skopska čaršija“”. Pristupljeno 8. 5. 2012. [mrtva veza]
  65. ^ a b „Čifte amam, Proekt „Stara skopska čaršija“”. Pristupljeno 5. 5. 2012. [mrtva veza]
  66. ^ a b „ČIFTE AMAM”. Arhivirano iz originala 21. 02. 2015. g. Pristupljeno 5. 5. 2012. 
  67. ^ a b „Suli an”. Pristupljeno 29. 5. 2012. [mrtva veza]
  68. ^ „Šest veka Suli-an e avtentičen skopski beleg”. Arhivirano iz originala 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 29. 5. 2012. 
  69. ^ „Sulejman Redžepi: Nasila ќe vlezeme vo Suli An | Denešen vesnik”. Arhivirano iz originala 06. 03. 2012. g. Pristupljeno 29. 5. 2012. 
  70. ^ a b „Suli an”. Arhivirano iz originala 12. 04. 2012. g. Pristupljeno 29. 5. 2012. 
  71. ^ a b v g „Bezisten”. Pristupljeno 5. 6. 2012. [mrtva veza]
  72. ^ a b „Ќose Kadi džamija”. Pristupljeno 11. 6. 2012. [mrtva veza]
  73. ^ a b „CRKOVNATA TRADICIJA VO SKOPJE I SKOPSKO OD IV VEK DO DENES (3-del)”. Pristupljeno 20. 8. 2012. 
  74. ^ „Sv. Spas vo Skopje”. Arhivirano iz originala 10. 04. 2009. g. Pristupljeno 20. 8. 2012. 
  75. ^ a b „Crkva Sveti Spas”. Pristupljeno 20. 8. 2012. [mrtva veza]
  76. ^ „Muzej na sovremenata umetnost - Skopje - Istorija”. Arhivirano iz originala 19. 04. 2014. g. Pristupljeno 14. 9. 2012. 
  77. ^ a b „Muzej na sovremena umetnost”. Arhivirano iz originala 03. 03. 2018. g. Pristupljeno 14. 9. 2012. 
  78. ^ „Muzej na sovremenata umetnost - Skopje - Zgrada”. Arhivirano iz originala 18. 04. 2014. g. Pristupljeno 14. 9. 2012. 
  79. ^ a b „Vilaetski konak „Uќumat“, Skopsko nasledstvo”. Pristupljeno 29. 4. 2012. [mrtva veza]
  80. ^ „Zavodot za zaštita na spomenicite ќe podnese krivična prijava protiv Rubin karmin”. Arhivirano iz originala 05. 03. 2016. g. Pristupljeno 29. 4. 2012. 
  81. ^ „Stara turska pošta, Skopsko nasledstvo”. Arhivirano iz originala 15. 07. 2012. g. Pristupljeno 29. 4. 2012. 
  82. ^ „Evaluacija na Muzejot na Makedonija vo Skopje” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 8. 3. 2012. g. Pristupljeno 14. 12. 2012. 
  83. ^ „Muzej na Makedonija”. Arhivirano iz originala 26. 09. 2012. g. Pristupljeno 14. 12. 2012. 
  84. ^ „Macedonian Museum”. Arhivirano iz originala 29. 11. 2012. g. Pristupljeno 14. 12. 2012. 
  85. ^ „Konzervacija”. Arhivirano iz originala 09. 12. 2012. g. Pristupljeno 14. 12. 2012. 
  86. ^ a b „Hudaverdi džamija”. Arhivirano iz originala 28. 03. 2012. g. Pristupljeno 16. 4. 2012. 
  87. ^ a b „Hadži Balaban džamija, skopsko nasledstvo”. Pristupljeno 2. 9. 2012. [mrtva veza]
  88. ^ a b v „Bit-pazar”. Pristupljeno 19. 5. 2012. [mrtva veza]
  89. ^ a b „Virginskiot Manastir sv. Ѓorѓi seušte misterija”. Pristupljeno 25. 4. 2012. 
  90. ^ a b „Turbe na Ishak-beg”. Pristupljeno 25. 10. 2012. [mrtva veza]
  91. ^ a b „Amam „Stara nova banja“, Skopsko nasledstvo”. Pristupljeno 5. 5. 2012. [mrtva veza]
  92. ^ „Gradot ќe go vrati imeto „Dom Ibni Pajko“ ako go ima na stari fotografii”. Pristupljeno 12. 5. 2012. [mrtva veza]
  93. ^ „SK-Filharmonija se gradi vrz temelite na Ibni Pajko džamija”. Arhivirano iz originala 25. 04. 2020. g. Pristupljeno 12. 5. 2012. 
  94. ^ „Starata skopska čaršija vo XIX vek”. Pristupljeno 9. 5. 2012. [mrtva veza]
  95. ^ „Starata čaršija za vreme na Vtorata svetska vojna”. Pristupljeno 9. 5. 2012. [mrtva veza]
  96. ^ a b „Sinagoga Bet Jakov, Evrejska zaednica vo Republika Makedonija”. Arhivirano iz originala 05. 03. 2016. g. Pristupljeno 9. 5. 2012. 
  97. ^ Bošković, Hedviga (1979). „Zbirka starih hebrejskih rukopisa u Jevrejskom istorijskom muzeju u Beogradu”. Savez jevrejskih opština Jugoslavije, Beograd. Arhivirano iz originala 13. 12. 2012. g. Pristupljeno 9. 5. 2012. 
  98. ^ a b „Osloboduvanjeto i katastrofalniot zemjotres vo ’63 — ta”. Arhivirano iz originala 12. 09. 2011. g. Pristupljeno 21. 4. 2012. 
  99. ^ a b „Kazandžiler džamija”. Arhivirano iz originala 28. 03. 2012. g. Pristupljeno 21. 4. 2012. 
  100. ^ a b „Kuri amam bil suva banja”. Arhivirano iz originala 08. 03. 2016. g. Pristupljeno 21. 4. 2012. 
  101. ^ „Arasta-džamijata imala visoko minare”. Pristupljeno 23. 4. 2012. 
  102. ^ „Džamijata Arasta se obnovuva bez dozvola”. Arhivirano iz originala 25. 04. 2020. g. Pristupljeno 24. 4. 2012. 
  103. ^ „Ja urnaa džamijata za da izgradat ista - Nova Makedonija”. Pristupljeno 24. 4. 2012. [mrtva veza]
  104. ^ „Štetite na Arasta-džamija se ogromni”. Pristupljeno 24. 4. 2012. 
  105. ^ „Arasta džamija celosno uništena”. Pristupljeno 24. 4. 2012. [mrtva veza]
  106. ^ a b „Jigit-pašinata džamija e posvetena na prviot skopski kraiški vojskovodec”. Arhivirano iz originala 04. 03. 2016. g. Pristupljeno 22. 4. 2012. 
  107. ^ „Sekoj objekt vo Čaršijata so lična karta”. Pristupljeno 3. 4. 2012. [mrtva veza]
  108. ^ „Počnuva revitalizacijata na skopskata čaršija”. Arhivirano iz originala 4. 3. 2010. g. Pristupljeno 3. 4. 2012. 
  109. ^ „Programa za revitalizacija na Starata skopska čaršija - Institucii”. Arhivirano iz originala 15. 03. 2012. g. Pristupljeno 3. 4. 2012. 
  110. ^ „Poseben DUP za Starata čaršija - Nova Makedonija”. Pristupljeno 3. 4. 2012. [mrtva veza]
  111. ^ „Muzejot na Starata skopska čaršija”. Arhivirano iz originala 28. 03. 2012. g. Pristupljeno 14. 3. 2012. 
  112. ^ a b „Muzej na Starata skopska čaršija”. Pristupljeno 14. 3. 2012. [mrtva veza]
  113. ^ „Muzej na Starata skopska čaršija - Arheološka postavka”. Pristupljeno 14. 3. 2012. [mrtva veza]
  114. ^ „Istoriska postavka”. Pristupljeno 14. 3. 2012. [mrtva veza]
  115. ^ „Postavka od umetnički dela”. Pristupljeno 14. 3. 2012. [mrtva veza]
  116. ^ „Etnološka postavka”. Pristupljeno 14. 3. 2012. [mrtva veza]

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Г. Елезовић: „Турски споменици у Скопљу XXX“, Гласник Српског Научног Друштва, кн. 7-8, бр. 3-4, Скопје, 1930.
  • Г. Елезовић: „Турски споменици“, кн. 10 св. 1 (1348—1520), Српска краљевска Академија, Београд 1940.
  • Лидија Богојевић: „Историски развиток на Скопската чаршија“, Скопје, 1966.
  • А. Николовски, К. Балабанов, Д. Ќорнаков: „Споменици на културата на Македонија“, Скопје, 1980.
  • Лидија Кумбараџи-Богојевић: „Османлиски споменици во Скопје“, Скопје, 1998.
  • С. Стојменов, И. Чоловић: „Поглед врз Старата скопска чаршија“, Делфина 3, Скопје, 2003.
  • M. Özer, Üsküp’te Türk Mimarisi (XIV-XIX y.y), Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara 2006.
  • Олга Арсова: „Етнолошка поставка во Музејот на Старата чаршија во просториите на Сули ан“, Материјали од документацијата на Музеј на град Скопје.
  • Petrović, Damnjan; Danijel, Gordon Mak (1988). Danilo II: Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih; Službe. Beograd: Srpska književna zadruga. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Stara skopska čaršija na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Стара_скопска_чаршија&oldid=27655442”