Stefan Nemanja

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Stefan Nemanja
Freska iz Bogorodičine crkve u Studenici
Lični podaci
Datum rođenjaoko 1113.
Mesto rođenjaRibnica (današnja Podgorica), Kraljevina Duklja
Datum smrti13. februar 1199.(1199-02-13) (85/86 god.)
Mesto smrtimanastir Hilandar, Vizantija
Religijapravoslavlje
Porodica
SupružnikAna Vukanović
PotomstvoVukan Nemanjić, Stefan Nemanjić, Sveti Sava, Jefimija Nemanjić, Jelena Nemanjić?
RoditeljiZavida
DinastijaNemanjići
Veliki župan Raške
Period(1166) 1168 — 1196.
PrethodnikTihomir Zavidović
NaslednikStefan Nemanjić

Stefan Nemanja (crsl. Стѣфань; oko 1113 — 13. februar 1199[1] ili 1200[2]) bio je srpski veliki župan (1166—1196), koji se izborio za političku samostalnost u odnosu na Vizantiju i ujedinjenje srpskih zemalja (Raška, Duklja, Travunija, Humska zemlja, Neretvanska krajina) u jedinstvenu državu. Bio je rodonačelnik srpske vladarske dinastije Nemanjića, koja se održala na vlasti sve do 1371. godine.[3]

Smatra se jednim od najznačajnijih srpskih vladara,[a] a zajedno sa sinom Svetim Savom I Srpskim, jednim od utemeljivača Srpske pravoslavne crkve, koja Stefana Nemanju slavi kao Svetog Simeona Mirotočivog. Doba njegove vladavine predstavlja prelomni period u istoriji i kulturi Srba.[4]

Kao najmlađi sin vlastelina Zavide, zbacio je verovatno 1166. godine svog najstarijeg brata Tihomira i vrhovnu vlast Vizantije.[5][6] Pored brata Tihomira imao je još dva brata Miroslava i Stracimira. Nakon propasti antivizantijske koalicije, u kojoj je učestvovao, 1172. godine, Nemanja se predao vizantijskom caru Manojlu I Komninu (1143—1180) i priznao ga za svog suverena 1173. godine. Posle careve smrti 1180. započeo je napade na vizantijsku teritoriju i završio širenje svoje vlasti na okolne srpske oblasti (Kosovo, Zeta, Travunija, Zahumlje i Neretvljanska oblast), osim Bosne. Njegova ekspanzija je okončana porazom na Moravi 1190. godine, nakon čega je Raška simbolično postala vizantijski vazal, ali je Nemanji priznat veći deo dotadašnjih osvajanja.

Na unutrašnjem planu, okrenuo se učvršćivanju vlasti u zemlji. Sazvao je sabor protiv bogumila u Raškoj, nakon čega se, uz pomoć vojske, surovo obračunao sa sledbenicima ovog učenja, koje je smatrano jeretičkim.[7] Na međunarodnom planu srpski veliki župan je bio odan vazal Manojlu Komninu od 1172. godine, šaljući mu pomoćne vojne odrede koji su učestvovali i u bici kod Miriokefalona (1176). godine,[8] ali posle smrti cara Manojla I (1180), veliki župan se odmetnuo i ulazio je u velike saveze protiv Vizantije. Poslao je svoje poslanike čak u Nirnberg 1188. na pregovore sa svetorimskim carem Fridrihom I Barbarosom (1155—1190).

U umetnosti, njegovu vladavinu karakteriše početak podizanja monumentalnih vladarskih zadužbina, kao i pojava autentičnog srpskog stila u sakralnoj arhitekturi, poznatog kao Raški stil, za čiji početak se uzima njegovo podizanje manastira Đurđevi Stupovi. Pored njega, Nemanja je podigao i obnovio čitav niz crkava i manastira, među kojima treba istaći manastire: Studenicu (koju je podigao sebi kao mauzolej) i Hilandar, koji je obnovio iz temelja sa sinom Savom 1198. godine.[9]

Povukao se sa vlasti i zamonašio na saboru 1196, a za svog naslednika je odredio srednjeg sina Stefana Prvovenčanog (veliki župan od 1196. do 1217. ili do 1219. godine, a kralj od 1217 ili 1219. do 1228), u dogovoru sa vizantijskim carem Aleksijem III (1195—1203), čijom ćerkom Evdokijom je Prvovenčani bio oženjen.[b] Preminuo je kao monah Simeon u manastiru Hilandar, a njegove mošti su 1208. godine prenete u manastir Studenicu, u kome se i danas nalaze.

Poreklo i porodica[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Zavida i Nemanjići
Olovni pečat župana Stefana Nemanje (Narodni muzej u Beogradu).
Olovni pečat velikog župana Stefana Nemanje (Narodni muzej u Beogradu).

Stefan Nemanja je bio četvrti i najmlađi sin srpskog vlastelina Zavide koji je bio u rodbinskim vezama sa dinastijama koje su u to doba vladale Raškom (sa Vukanovićima po muškoj liniji) i kraljevinom Dukljom (sa Vojislavljevićima po ženskoj liniji).[10] O Zavidinom životu i tim rodbinskim vezama nema mnogo pouzdanih podataka, ali se na osnovu Nemanjinog žitija može zaključiti da se on zbog sukoba sa rođacima i borbe oko vlasti u Raškoj, sklonio u kraljevinu Zetu.[7]

Ostale detalje Zavidinog životopisa moguće je rekonstruisati samo pomoću hipoteza. U nauci se živo raspravljalo o identitetu Zavidinog oca. Tako je Ljubomir Kovačević (1900), kao i Tibor Živković (2006), pretpostavio da je Zavidin otac bio veliki župan Vukan, dok je po Stanoju Stanojeviću (1930) to bio Vukanov sinovac, Stefan Vukan. Pored ove dve uverljive zamisli postoje i druge. Tako su poljski istoričar Jan Lesni i engleski Džon Fajn zamislili da je Zavidin otac bio Uroš I.[11]

Osim Nemanje, Zavida je imao još dece:

Bio je oženjen plemkinjom Anom (u monaštvu Anastasija), koja je potomkinja bugarskog cara Jovana Vladislava i sa kojom je imao možda šestoro dece:[13]

Prilike u Raškoj u prvoj polovini XII veka[uredi | uredi izvor]

Tokom osme decenije 11. veka, zetski kralj Bodin (1081—1101) je zauzeo Rašku i na vlast doveo župane Marka i Vukana. U vizantijskim izvorima sa kraja XI i početka 12. veka javlja se Vukan kao glavni i jedini predvodnik srpskih napada na Vizantiju, koji se iz Zvečana spušta na Kosovo i ugrožava vizantijski Lipljan. Ne zna se kada je on umro, pošto vizantijski izvori nakon tog perioda ćute o njemu, ali se smatra da se to desilo između 1112. i 1115. godine.[17] Nakon njega se, kao raški veliki župan, javlja njegov bratanac Uroš I, koji je vodio ofanzivnu politiku prema Vizantiji. On se povezuje sa Mađarima i učestvuje u njihovom napadu na Vizantiju (1127—1129), a početkom četvrte decenije XII veka udaje svoju ćerku Jelenu za ugarskog prestolonaslednika slepog Belu II (1131—1141). Ona je imala uticaja na politiku svoga muža, ali i njenog sina i njegovog naslednika Geze II (1141—1161), a na ugarskom dvoru se u tom periodu nalazio i jedan od Uroševih sinova Beloš, koji je obavljao visoke državne poslove kao ban i palatin (upravnik dvora).[18]

Pre 1146. godine, najverovatnije krajem 1145. godine,[11] Uroš I umire, a vlast preuzima njegov najstariji sin Uroš II. On se povezuje sa Ugarskom, kojom je tada vladao njegov sestrić Geza II uz pomoć svoje sestre i brata, pokušava da se oslobodi vizantijske vrhovne vlasti. Međutim, car Manojlo je 1149. godine spalio Ras, a iduće godine je na reci Tari (kod Valjeva[1] ili u Crnoj Gori[11]) potukao srpske snage ojačane pomoćnim ugarskim odredima. On je Uroša II primorao da ponovo prizna vizantijsku vlast, kao i posle nove neuspešne pobune 1153. godine. Uroša je 1155. godine pokušao da zbaci sa vlasti najmlađi sin Uroša I Desa, ali je ostao na vlasti odlukom Manojla Komnina.

Rođenje i mladost[uredi | uredi izvor]

Stefan Nemanja na fresci iz Kraljeve crkve u Studenici

Nemanjin otac, Zavida[v], je prognan iz Raške tokom građanskog rata koji je u njoj vođen oko vlasti među Vukanovićima. Nemanjino žitije navodi da je tada bio veliki metež[7] i da su njegovom ocu braća mu zavišću oduzeli zemlju[7], što neki istoričari tumače da je Zavida zapravo bio veliki župan Raške, koga su srodnici zbacili sa vlasti[11]. On se nakon toga sklonio u Dokleju/Duklju, u kojoj je rođen[7]. Stefan Prvovenčani u Životu Svetog Simeona za Dioklitiju i Duklju piše da su prava dedovina Nemanjina: Povrati Dioklitiju i Dalmaciju, otačastvo i rođenje svoje, pravu dedovinu svoju, koju je nasiljem držao grčki narod... [19] Apolon Aleksandrovič Majkov u Istoriji srpskog naroda zapaža da je dedina stara porodična država, tako rekavši, kolevka i postojbina rodu, a otačastvo je što je ostalo od oca, koje je moglo biti stečeno.[20]

Tokom njegovog progona iz Raške, verovatno 1113. godine u Ribnici na Morači (današnja Podgorica), mu se rodio najmlađi sin Nemanja. Kršten je u rimokatoličkoj crkvi, po latinskom obredu, koji je bio preovlađujući u tadašnjoj Duklji[7], da bi se po Zavidinom povratku u Rašku sa porodicom, Nemanja krstio po drugi put, u episkopalnoj crkvi svetih Petra i Pavla u Rasu (tadašnjoj prestonici Raške)[7], po grčkom obredu.

Navod Nemanjinog žitija o Zavidinom povratku u Rašku se ponekad prevodi da mu se otac vratio u stolno mesto[7], a nekad da mu se otac vratio na stolno mesto[11], usled čega neki autori smatraju da se Zavida vratio u Rašku kao veliki župan[11]. Ne zna se sa sigurnošću kada se Zavida vratio u Rašku, ali je to verovatno bilo početkom treće decenije 12. veka[11], pošto se u Nemanjinom žitiju navodi da je punoletstvo stekao u Raškoj, mada ima i drugačijih mišljenja o vremenu njegovog povratka u Rašku (druga polovina četvrte decenije[21], peta decenija XII veka.[22])

Vizantijsko-ugarski rat[uredi | uredi izvor]

Ostaci crkve Sv. Bogorodice na ušću Kosanice u reku Toplicu. Ovo je prva Nemanjina zadužbina koja je građena 1158 - 1162. Podignuta je na temeljima ranovizantijske crkve, datirane u 5. ili 6. vek. Manastir je zapustio nakon Velike seobe Srba za vreme Velikog bečkog ili Velikog turskog rata 1688 -1690.

U 1163. godini, car Manojlo I Komnin je sa vojskom preko Serdike (Sofija) došao u Niš, gde se prema Jovanu Kinamu odlučio "da se uzgred pozabavi stvarima u vezi Srbije". Tada je Srbijom vlada veliki župan Desa, saveznik Ištvan III u ugarskim dinastičkim sukobima, a time i protivnik Manojla Kada je Desa bio prinuđen da dođe u Niš pred cara, otkrivene su njegove veze sa ugarskim kraljem Ištvanom III, Desa ga je nazvao svojim gospodarom, Manojlo I je odlučio da ga izvede pred sud i kazni. Desa je najpre pritvoren i držan pod stražom, a zatim poslat u dvorski zatvor u Carigrad.[23]

Pošto je smenio velikog župana Desu, koji je ušao u savez sa Ugarima, umesto njega dao je zemlju na upravu Zavidinim sinovima, koji su bili u grčkoj stranci. Zavida je imao četiri sina: Tihomira, Stracimira, Miroslava i najmlađeg Nemanju. Tihomir je bio najstariji i postao je raški veliki župan. Priznavala su ga braća koja su upravljala pojedinim delovima Raške. Stracimira je držao područje oko Zapadne Morave, Miroslav Hum, dok je Stefan Nemanja držao područje oko Ibra, Toplice i Dubočice (oko današnjeg Leskovca). Nemanja je bio oženjen Anom sa kojom je imao tri sina, Rastka, Stefana i Vukana Nemanjića te kćerku Vuku, Devu i Efimiju.

Vizantijski car Manojlo I Komnen pokrenuo je veliku vojsku na Ugarsku jer je bio obavešten o njihovom nezadovoljstvo i unutrašnjim sukobima. Ugarski kraljević Bela morao je živeti u Carigradu, gde su ga oženili, a Beline zemlje, Dalmacija sa južnom Ugarskom (ispod Velebita) morale su doći pod carigradsku upravu. U Ugarskoj dolazi do otpora zbog čega car Manojlo kreće u pohod. Vizantijska vojska osvaja Zemun i Srem 1165. godine. Uz Grke su išli i obavezni odredi Srba. Druga vizantijska vojska krenula je na zapad pod komandom Jovana Duke, preko Raške i Bosne prema jadranskoj obali. Bez velikog otpora uzeli su sve gradove od Splita do Bara nateravši ih da priznaju vizantijsku vlast. U severnoj Dalmaciji postade grčki namesnik Nićifor Halufa, a južnoj s Dukljom kir Izancije. Srem i susedne oblasti dođoše pod vlast, Konstantina Anđela i Vasilija Tripsiha.

Crkva Svetog Nikole na ušću Banjske u reku Toplicu kod današnje Kuršumlije. Ova crkva predstavlja drugu Nemanjinu zadužbinu koja je izgrađena oko 1166. godine u vizantijskom stilu. Gradili su je i oslikali najbolji carigradski majstori. Podignuta je na temeljima ranovizantijske crkve, datirane u 5. ili 6. vek.

Vizantinci su imali uspeha i u kampanji u Italiji gde su zauzeli važnu pomorsku luku na zapadnoj obali Jadrana Ankonu. Venecija koja se ranije obraćala za pomoć Vizantiji tokom osvajačkog pohoda Fridriha Barbarose u severnoj Italiji, promenila je svoj odnos prema Grcima u strahu da ne izgubi Jadransko more. Ona se približila Ugarskoj kao prirodnom savezniku protiv Grka. U isti mah počeli su da rade među Srbima, naročito u Raškoj, kako bi ih pobunili protiv Vizantije.

Ugari su krenuli već 1166. godine u kontranapad da potisnu Vizantiju iz novodobijenih oblasti. Međutim, car Manojlo kao odgovor pokrenuo je tri vojske protiv Ugarske, jedna s Dunava, a druge dve čak preko Karpata, prema središtu Panonije. Dok je glavna ugarska vojska operisala prema Dunavu, Beogradu i Braničevu, zašle su dve vizantijski vojske duboko u njihovo područje izazvavši opštu paniku. Ugari su bili prisiljeni da preko posrednika traže mir na njihovu štetu 1167. godine.

U međuvremenu, vizantijski car Manojlo započinje 1166. godine pregovore sa rimskim papom Aleksandrom III o crkvenoj uniji.[24]

Ostaci pećinske manastirske lavre Arhangela Mihaila na litici u podnožju tvrđave Ras.[25] Prema narodnoj legendi, Nemanja je bio 'zatočen' u ovoj pećini.

Kao idealan kandidat Venecije i Ugarske među Srbima pojavio se Nemanja, koga su braća a pre svih veliki župan Tihomir utamničili u pećini kod Rasa. Nemanja se, verovatno, nadao, da će mesto Dese doći on kao dotadašnji predstavnik grčke stranke, dok je car Manojlo doveo na presto njegovog najstarijeg brata. Ljut zbog toga Nemanja menja svoju politiku u korist Ugarske i njenih saveznika. Iz tamnice Nemanja se spasao, ne zna se čijom pomoću. Nemanjin sin i biograf, Stefan Prvovenčani, opisujući očev život u žitiju, kaže, kako se izbavio uz pomoć "nebeskih sila":

I ovog opet, zbog krotosti i pravde, i divne smernosti, i zbog svojih dobrih običaja, Vladika premilostivi rukom svojom krepkom i mišicom visokom izvede iz kamenite pećine, i uzvede ga na presto otačastva njegova i podiže ga za gospodara velikog svemu svetu

Uspon na prestol (1168-1172)[uredi | uredi izvor]

Po svemu sudeći, u 1166. ili 1167. godini, Nemanja je okupio svoje pristalice u tvrđavi Ras i započeo sukob protiv Tihomira koji je tražio naslon na Grke. Nemanja je zbacio Tihomira, ali se on uspeo održati uz pomoć Vizantije. Do odlučujuće bitke između braće dolazi kod Pantina na Kosovu u kojoj je Tihomirova vojska bila poražena, a on sam je stradao 1168. godine u reci Sitnici.[26][27]

Te iste godine, Vilijam Tirski, emisar od Amalrika, latinski kralj Jerusalima, stigao je u diplomatsku misiju u Carigrad.[28] Njegov cilj je bio da se Vizantija pridruži krstašima protiv Egipta . Vilijam Tirski, najverovatnije pod uticajem Vizantinaca, ostavio negativno mišljenje o Srbima u svojim izveštajima.[29] Po svemu sudeći, u to doba, Nemanja je bio miropomazan za velikog župana.

Crkva Svetog Đorđa na brdu kod Rasa, u blizini današnjeg Novog Pazara, Svetska baština od 1979. godine. Ova crkva predstavlja treću Nemanjinu zadužbinu koja je sagrađena oko 1171. godine u romanskom stilu. Gradili su je najbolji primorski majstori, najverovatnije iz Kotora a dok su freske oslikali najbolji grčki majstori.

Nemanja je potom napao, vizantijskog vazala, kneza Zete Radoslava i tom prilikom pripojio svojoj zemlji deo tadašnje Zete i Neretvljansku oblast. Uskoro, Manojlo Komnin dolazi u sukob sa Mletačkom republikom i po njegovom naređenju biva 12. marta 1171. godine zaplenjena sva mletačka imovina na prostoru Vizantije. Kao odgovor na ovo, iz Venecije je pokrenuta mletačka ratna flota sa oko 120 brodova prema vizantijskim posedima. Mletačka flota krenula je u septembru te godine prema istoku, pokorila je, uz put, vizantijski Trogir i Dubrovnik. Tada Nemanja ulazi u tešnje veze sa Mlecima te otpočinje sa napadima na vizantijski Kotor, vršeći istovremeno prepad kroz moravsku dolinu kojom prolazi glavni javni put između vizantijskog Beograda i Niša. Prema Arnoldu od Lubecka, na tom putu u blizini tvrđave Ravno, u martu 1172. godine, Srbi su izveli noćni napad na logor zapadnih vitezova i hodočasnika predvođenih Henrikom Lavom i u pratnji Vizantinaca.[30] Arnold od Lubecka je takođe ostavio veoma negativno mišljenje o Srbima u svojim hronikama. Najverovatnije pod utiskom noćnog napada nakon kojeg su krstaši u žurbi napustili ovu "opasnu zemlju", on ih je čak nazvao "Belijalevim sinovima".[30] U međuvremenu, u 1171. godini, za sultana u Egiptu je postavljen Saladin, koji će postati jedan od najvećih branilaca Islama u istoriji.

Borbi protiv Vizantije želela je da se priključi i Kraljevina Ugarska, a podršku ovom savezu davalo je i Sveto rimsko carstvo, sa Fridrihom Barbarosom (1152—1190) na čelu. Nemanja je očekivao ugarsku pomoć, ali u međuvremenu umire kralj Ugarske Ištvan III 4. marta 1172. godine. Ugarsko poslanstvo uputilo se u Serdiku (Sofiju), gde se ulogorio car Manojlo sa vojskom pripremajući se za pohod. Ugarski prestol zadobio je Manojlov kandidat Bela III (1173—1196). U međuvremenu, mletačka vojska tokom zimovanja 1171/72 na ostrvu Hios biva desetkovana epidemijom, tako da Srbi ostaju sami u borbi protiv Vizantije. Manojlo je odmah iskoristio povoljan trenutak i nakon prijema ugarskog poslanstva sam se na čelu vojske uputio na Srbe. Pred nadolazećom vizantijskom vojskom, veliki župan Nemanja se povukao u planine.

Prema vizantijskom hroničaru Jovanu Kinamu, Venecija je podstakla Nemanju na ustanak.[31]

Vizantijski vazal (1172-1182)[uredi | uredi izvor]

Olovni pečat Stefana Nemanje na grčkom jeziku (Narodni muzej u Beogradu).[32] Sačuvana su tri pečata (bule) Stefana Nemanje, dva se čuvaju u Narodnom muzeju, a jedan pripada zbirci Ermitaža, Sankt Peterburg.

Ovaj sukob se okončao Nemanjinom predajom caru Manojlu u Nišu 1172. godine.[33] On je jednog dana gologlav, bosonog, sa odećom iscepanom do lakata, konopcem oko vrata i mačem na rukama ušao u vizantijski logor i izašao pred cara.[34] Stigavši do Manojla Nemanja je pred njega pao ničice pružajući mu svoj mač, da sa njim radi šta mu je volja. Vizantijski car je prihvatio njegovu poniznost, pristavši na obnovu vazalnih obaveza i ostavljanje Nemanje na položaju velikog župana. Završni deo ove epizode odigrao se u Carigradu, kroz koji je Nemanja sproveden kao sužanj u Manojlovoj trijumfalnoj povorci, dok ga je masa okupljenog sveta ismejavala. Tokom kratkog boravka u Carigradu, Nemanja se nalazio 'zatočen' u manastiru Bogorodice Evergetide, koji se nalazio izvan gradskih zidina, a u čiju je slavu je kasnije u Raški podigao manastir Bogorodice Dobrotvorke ( Studenica).

Vizantijski car Manojlo Komnin je vratio Nemanju na položaj velikog župana, a njegovoj braći je potvrdio njihove udeone oblasti - Stracimiru oko Zapadne Morave i Miroslavu Zahumlje. Po povratku u Rašku, Nemanja se okrenuo učvršćivanju centralne vlasti, a Tihomirovog sina i naslednika Prvoslava je primorao da se odrekne vladarskih pretenzija u njegovu korist.

U skladu sa svojim vazalnim obavezama, Nemanja je redovno slao pomoćne odrede u vizantijske vojne pohode. Tako su se i srpski odredi našli u sastavu vizantijske vojske koju su trupe Ikonionskog sultanata do nogu potukle u bici kod Miriokefalona 17. septembra 1176. godine u klancima Male Azije[35]. Po rečima Nikite Honijata, sam Manojlo je ovaj strahovit poraz uporedio sa katastrofom kod Mancikerta iz 1071. godine.[35]

Bogumilstvo svoj vrhunac doživljava u Vizantijskom carstvu tokom 11. i u prvoj polovini 12. veka[36] Glavna politička tendencija bogumilstva bila je otpor vizantijskoj državnoj i crkvenoj vlasti.

Krajem 12. veka, među Srbima i drugim balkanskim Sloveni, je bilo veoma rasprostranjeno 'slovensko' gnostičko ili dualističko učenje nazvano bogumilstvo. Samo bogumilstvo je bilo veoma rašireno među narodom u Raškoj i Bosni.[12], a njegovo širenje među vlastelom dovelo je Nemanjine akcije protiv njih. On je sazvao Crkveno-državni sabor na kome je trebalo da se donese odluka daljim merama protiv njih. Sabor je okupio kompletan državni vrh, sastavljen od velmoža i raškog episkopa Evtimija, kao i velikog broja igumana i monaha.[36] Sabor je održan oko 1176. godine, u vreme Nemanjinog vazalstva i pre smrti cara Manojla 1180. godine. Veliki župan Nemanja na saboru održao je govor o štetnosti bogumilske jeresi. Na saboru kao glavni svedok govorila je jedna žena koja je bila udata za jeretika.[36] Njeno svedočenje bilo je presudno da se prepirka na saboru okonča i da većina stekne utisak da se radi o štetnom verskom učenju. Nakon konsultacija, naročito sa grčkim episkopom Evtemijom, veliki župan doneo je mere protiv njih. Čelnik ili vođa bogumilske zajednice u Raškoj je uhvaćen i izveden pred dvorski sud. Veliki župan je njihovom vođi poštedio život, a osuđen je na telesnu kaznu, odsecanje jezika kako ne bi više hulio i širio štetno učenje. Za razliku od vizantijskog antibogumilskog sabora, odluke Nemanjinog nisu podrazumevalo smrtnu kaznu.[36] Vojska je upućena u one delove Raške gde je njihovo delovanje bilo najizraženije. Prvenstveni cilj ove akcije je bilo preobraćanje. Mere koje su preduzimane protiv onih koji su to odbijali su bile zaplena imovine, kažnjavanjem blažim kaznama, spaljivanje knjiga, kao i proterivanje iz zemlje.[36] Za bogumilsku zajednicu u Raškoj ovo je svakako bio progon i nemilosrdna akcija ali ipak nije bilo sukoba i masovnog ubijanja. Njihova zaplenjena imovina nije korišćena za lično bogaćenje već je razdeljena prokaženim i ubogim. Zapravo ovaj verski pokret nije uništen, i on će se u celoj Evropi kao takav najduže zadržati kod Srba, i to do kraja samog srednjeg veka.

Potpis Stefana Nemanje i njegovog brata Miroslava

Rat sa Vizantijom (1183-1191)[uredi | uredi izvor]

Nakon smrti cara Manojla 24. septembra 1180. godine ugarski kralj Bela III smatrao je da nema više obaveze prema Vizantiji. Već 1181. pokreće ofanzivu protiv Vizantije i osvaja Srem, severoistočni deo jadranske obale (uključujući Zadar) i Zemun.[37] Vizantija je tada bila zauzeta unutrašnjim sukobima tako da je izostao vojni odgovor na ugarska osvajanja. Godine 1182. Bela III naređuje napad na Beograd i Braničevo. Sam napad je bio dosta nevešto izveden, a obe tvrđave branile su iskusne vojskovođe iz doba cara Manojla, Aleksije Vranas i Andronik Lampardis.

Vizantija u vreme smrti cara I 1180. godine.

Nakon smrti cara Manojla 1180. godine, njegova udovica, latinska princeza Marija Antiohijska bila je regent njenom maloletnom sinu nasledniku trona Alekseju II Komninu. Njeno regenstvo je bilo omraženi među Grcima zbog favorizovanja latinskih trgovaca, te je sa sinom svrgnut sa vlasti u aprilu 1182. godine od Andronika I Komnina, koji je u Carigrad ušao u valu velike podrške svojih pristalica. Gotovo istovremeno, slavlje se pretvorilo u nasilje prema omraženim Latinima u njihovoj četvrti gde je usledio masakr.

Uzurpacija Andronika I oslobodila je Nemanju potčinjenosti vizantijskom caru, odnosa uspostavljenog za života Manojla Komnina 1172. godine. Takođe, zapovednik vizantijske vojske Andronik Lampardis u Nišu i Braničevu otkazao je poslušnost novim centralnim vlastima.[37] U isto vreme, u 1183. godini, ugarski kralj Bela III pokreće ofanzivu i osvaja vizantijski Beograd, Niš i Serdiku (Sofiju).[37] Prema vizantijskom hroničaru Nikiti Honijatu ovom pohodu priključili su se i Srbi na čelu sa Nemanjom.[37] Sledeće godine, Nemanja pokreće ofanzivu na jugoistočnu jadransku obalu i osvaja vizantijski Skadar i opseda Dubrovnik.

U međuvremenu, 1185. godine, Andronik I stradao je od linča rulje u Carigradu a novi vizantijski car Isak II Anđelo I započeo je mirovne pregovore sa ugarskim kraljem. Mirovnim ugovorom bilo je predviđeno da car Isak II oženi Belinu kćerku Margaretu.[37] Ugarska vojska povukla se sa vizantijskog dela centralnog Balkana ostavljajući Nemanju bez podrške. Na sreću po Nemanju, Normani i Bugari su se pridružili antivizantijskoj alijansi.[38]

Nemanja je prisilio Dubrovnik da zameni vizantijsku sa normanskom vlašću. Normani kralja Vilijama II od Sicilije, takođe 1185. godine osvajaju vizantijski Drač i Solun i pokreću ekspediciju prema Carigradu ali usled velike pljačke gube disciplinu, pa ih Vizantinci lako pobeđuju u bici kod Demetriča, u Donjoj Strumi. Takođe, u Donjem Dunavu, u severnoj Bugarskoj je započeo ustanak predvođen braćom Petrom i Jovanom Asenom, čiji je jedan od povoda bio vanredni danak koji je car Isak II naložio da se sakupi zarad njegove svadbe. Nemanja je potom koordinisao akcije sa braćom Asen protiv Vizantije.[38]

Između dva cara[uredi | uredi izvor]

Manastirska crkva Uspenja Presvete Bogorodice nalazi se 12 kilometra od ušću Studenice u reku Ibar, Svetska baština (Unesko) od 1986. godine. Zadužbina Stefana Nemanje, koja je izgrađena oko 1186. godine. Gradili su je najbolji majstori kamenoresci iz srpskih primorskih zemalja, odnosno sa jugoistočne jadranske obale dok su freske oslikali najbolji grčki majstori oko 1208. godine.

U međuvremenu, Ajubidski sultan Saladin zauzima 1187. godine Jerusalim.[38] Zbog pada Jerusalima na latinskom Zapadu dolazi do velikog komešanja koji pokreće Treći krstaški rat. Velika krstaša vojska predvođena nemačkim carem Fridrihom Barbarosom uputila se 1189. godine od Budima preko Beograda i Niš prema Jedrenu i Carigradu.

U Nišu, u novom stolom mestu Stefana Nemanje, susreli su se nemački car i veliki župan krajem jula 1189. godine.[39] Nemanja je na sastanku od Barbarose tražio da krstaši zarate sa Vizantijom. Međutim, Barbarose je na diplomatski način odbio ovaj predlog želeći da obezbedi samo bezbedan prolaz za svoju vojsku kroz Vizantiju. Mesec dana kasnije započeli su pregovori uz velike tenzije između krstaša i Vizantinaca oko prolaza. U to doba, prema hrišćanskoj doktrini, mogao je da postoji samo jedan car u hrišćanskom svetu. Otuda veliko rivalstvo i tenzija između Rimskog carstva (danas poznate kao Vizantija) i Svetog rimskog carstva. Krstaši su zauzeli Filipolje i Adrijanopolje i pripremili se za napad na Carigrad. Nemanja koristi ovu situaciju i pokreće ofanzivu prema vizantijskom Skoplju i Prizrenu. U međuvremenu, postignut je sporazum između dva cara u Adrijanopolju o prelasku krstaške vojske preko Dardanela u februaru 1190. Tokom pregovora, car Isak II je odgovorio da mu je sklopljeno prijateljstvo između krstaša i Srba padalo sumnjivo i teško.[40]

Međutim, nakon prelaska u Malu Aziju te iste godine u junu nemački car utopio se u reci Kilikiji. Sledeće godine, car Isak II pokreće kaznenu ekspediciju i u bici na Južnoj Moravi Nemanja je bio poražen. Carigrad zapravo nije želeo da pokori Srbe već da povrati Niš i glavni put prema Braničevu i Beogradu kao i da od buntovnik Srba načini saveznike. Ugovorom o miru bilo je predviđeno da Stefan Nemanjić, srednji sin velikog župana Stefana Nemanje oženi vizantijskom princezom, tj. sinovicom vizantijskog cara. Ovim činom Nemanjići su se orodili sa carskom porodicom.

Povratak Vizantiji[uredi | uredi izvor]

Zaključenim mirom predviđeno je da velikog župana Nemanju nasleđuje njegov srednji sin Stefan, koji je dobio vizantijsku titulu sevastokrator i vizantijsku princezu Evdokiju za ženu, a ne prvorođeni Vukan.

Novembra 1192 , na putu za Veneciju, od Akre preko vizantijskog Krfa, usled nevremena na moru, pristao je na jugoistočnu jadransku obalu kod Dubrovnika, kao običan vitez Templar Ričard I.[41] Tu je razotkrio da je on zapravo kralj Engleske. Ugarski kralj Bela napao je Srbiju početkom 1193.[42] Car Isak II zahtevao je povlačenje ugarskih trupa i pretio Beli ratom. Istovremeno je mletački dužd Enriko Dandolo pokušao da zauzme ugarski Zadar, ali bezuspešno. Aprila 1195, tast Stefana Nemanjića Aleksije III Anđel (1195—1203) svrgnuo je sa vlasti svoga brata Isaka II i preuzeo vlast.[43]

Godine 1196, na državnom saboru kod Petrove crkve u Rasu, Stefan Nemanja se odrekao prestola u korist srednjeg sina Stefana, koji je postao veliki župan Raške. Najstarijem sinu Vukanu je ostavio na upravu Duklju, Travuniju, Hvosno i Toplicu. Nemanja se u dubokoj starosti zamonašio i dobio ime Simeon. Ubrzo nakon toga odlazi u Vizantiju, u Svetu Goru, gde se već neko vreme nalazio kao monah njegov najmlađi sin Sava. Dobili su dozvolu od novog vizantijskog cara da obnove zapusteli manastir Hilandar.

Udeoni knez (do 1166/1168)[uredi | uredi izvor]

Kada je odrastao, Nemanja kao udeoni knez u Srbiji, dobio je na upravu župe Toplicu, Ibar, Rasinu i Reke,[7] odnosno oblasti oko Toplice, Ibra, Rasine i Puste Reke.[1] Sava I Nemanjić u Studeničkom tipiku zapisao je da je Nemanja imao 46 godina kada je počeo da vlada.[44] Verovatno je učestvovao u upravljanju Srbijom pod vlašću tri velika župana Uroša II, Dese i Tihomira. U tom periodu, najkasnije 1165. desio se jedan značajan susret Nemanje sa carem Manojlom I.

Verovatno u sedmoj deceniji 12. veka, tokom priprema za jedan od pohoda protiv Mađara, ili posle nekog od njih, vizantijski car Manojlo I Komnin (1143—1180) pozvao je Nemanju u svoj logor u Nišu. Prvovenčani susret cara i Nemanje opisuje kao veoma srdačan:

A kad ga ovaj ugleda, primi ga s carskom ljubavlju i poljubi ga.

— Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“
Verovatni ostaci Rasa, nekadašnje prestonice Raške.

Tom prilikom Manojlo I je Nemanji dodelio dvorsku titulu carskog sana i župu Dubočicu (oko današnjeg Leskovca) na upravu, čime je on postao direktni carev vazal.[1] Manojlovi razlozi za ovaj postupak nisu poznati. Možda je Nemanja izabran zato što je bio najmlađi od četiri brata, pa samim tim i sa najmanje legitimiteta da se uključi u borbe za položaj velikog župana, koje su trajale, sa prekidima, tokom poslednjih decenija, ili zbog toga što je vladao oblastima koje su se naslanjale na pravac Via Militaris koji je išao Moravskom dolinom, a zbog čega je Nemanja bio u položaju da odseče odstupnicu Vizantincima]] u borbi sa Mađarima.[45] Treba imati u vidu da su Vizantinci i Mađari tokom prve polovine XII veka vodili stalne borbe na granici Panonske nizije i Balkanskog poluostrva, u kojima su Raški veliki župani bili tradicionalni saveznik kraljevine Ugarske. Zbog toga je Manojlo uzdizanjem Nemanje, pokušao da zakomplikuje prilike u Raškoj, ali i da sticanjem Nemanjine zahvalnosti obezbedi sebi leđa.[45]

Tokom pohoda protiv Ugarske iste godine, Manojlo se konačno obračunava sa Urošem II i umesto njega za novog velikog župana postavlja Desu (1162—1163),[1][12] obavezavši ga da mu vrati oblast Dendru koju mu je 1155. godine dao na upravu.[46][1][12] Naredne godine Manojlo je u Nišu ponovo krenuo da okuplja vojsku za napad na Ugarsku, u kojoj su se, vezani vazalnim obavezama, morali naći i veliki župan Raške Desa i knez Nemanja. Pošto se Desa nije pojavio u Nišu sa predviđenim trupama, niti je caru vratio Dendru, a postojali su i izveštaji da pregovora sa Mađarima i Nemcima, Manojlo je Desu pozvao na odgovornost u Niš. Nakon toga je odveden u Carigrad, a za novog velikog župana je Manojlo postavio Tihomira(1163-(1166) 1168),[47][1][12] najstarijeg Nemanjinog brata. U uspešnim pohodima vizantijske vojske protiv kraljevine Mađarske tokom 1163. i 1164. godine, zauzeti su Zemun i veći broj gradova na obali Jadranskog mora od Splita do Bara[45], a u njihovim redovima, na čelu svojih odreda, najverovatnije se nalazio i sam Nemanja. Novi vizantijski pohod protiv Ugarske usledio je 1166. godine, a u sastavu trupa kojima je komandovao Andronik Kontostefan bili su i odredi srpske konjice koje je poslao veliki župan Raške. Ti odredi su učestvovali u vizantijskoj pobedi kod Sirmijuma (današnje Sremske Mitrovice) koja je odlučila ishod rata[48], iako nije došlo do teritorijalnih promena[21].

Sukobi sa braćom[uredi | uredi izvor]

Neposredno posle dobijanja Dubočice, Nemanja počinje sa gradnjom manastira svetog Nikole u Kuršumliji i manastira posvećenog Bogorodici na ušću Kosanice u Toplicu[7]. U njegovim žitijima se gradnja ovih manastira navodi kao razlog za nezadovoljstvo njegove braće, koja su mu prebacivala da radi na svoju ruku, bez njihove dozvole ili barem dogovora sa njima. Na te primedbe Nemanja je odgovorio:

Braćo moja draga, kako smo jednorodni, neka ne bude na gnev ovo delo moje, koje počeh u Gospodu i dovrših ga. Ja ga svrših, pa, ako je dobro, neka je meni, a ako je zlo, neka opet bude meni.

— Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“
Razvoj raške države (1168–1190)

Međutim, pravi razlog nezadovoljstva Nemanjine braće je najverovatnije bila Nemanjina pretenzija da uz pomoć Vizantije i podršku crkve, dođe do titule velikog župana. On je pokušao da se, uz podršku dela plemstva, domogne titule velikog župana optužujući Tihomira da vodi vizantofilsku politiku. Na velikom skupu raške vlastele, koji je sazvan tim povodom, Nemanja je sa delom onih koji su ga podržali zarobljen i zatvoren u pećini kraj Rasa. Njegovo zarobljeništvo je trajalo relativno kratko, pošto su ga njegove pristalice ubrzo oslobodile, nakon čega je uz podršku vlastele postao veliki župan Raške i potisnuo braću, koja su pobegla u Vizantiju.

Oko datiranja njegovog dolaska na vlast postoje neslaganja, tako da jedni smeštaju Nemanjinu pobunu na saboru u 1165. godinu, a njegovo oslobođenje i dolazak na vlast u 1166. godinu,[3][1][35] dok su ranije neki Nemanjinu pobunu na saboru smeštaju u 1167. godinu (posle Tihomirovog slanja odreda Vizantiji 1166. godine), a njegovo oslobođenje i dolazak na vlast u 1168. godinu.[12]. Izvesno je, da je on između 1165. i 1168. godine, kao najmlađi među braćom, zbacio najstarijeg brata Tihomira, preuzeo vlast, proglasio se velikim županom i potisnuo iz zemlje ostalu braću (Tihomira, Stracimira i Miroslava).

Nemanjina žitija navode da se izbavio iz tamnice tako što je obećao svetom Đorđu da će podići manastir u njegovu slavu na vrhu brda koje je jedino mogao videti iz pećine, samo ako ga oslobodi iz tamnice. Svetac mu je pomogao, prema navodima hagiografija, a Nemanja mu je u znak zahvalnosti podigao manastir Đurđevi Stupovi[1].[12] (gradnja započeta 1171. godine).

Njegova braća su od Manojla dobila vojnu podršku u pokušaju da povrate vlast. Nemanjina žitija navode da je protiv njega poslata velika najamnička vojska u kojoj je pored Grka, bilo Franaka i Turaka.[49] Do bitke je došlo 1168. godine.[12] kod Pantina, nedaleko od Zvečana i u njoj su Nemanjine snage uspele da potisnu protivnika u Sitnicu, u kojoj su se mnogi podavili[7][49] dok su se ostali u neredu povukli sa bojišta. U Sitnici se udavio i njegov brat Tihomir.[12], a nakon bitke Nemanja je priznao vrhovnu vlast Vizantije, dok ga je Manojlo prihvatio kao zakonitog vladara Raške. Kasnije se Nemanja izmirio sa braćom i ostavio ih na vlasti u njihovim udeonim kneževinama.[3][1]

Veliki župan (od 1166. ili 1168. do 1196)[uredi | uredi izvor]

Rat sa Vizantijom[uredi | uredi izvor]

Nemanja je 1170. godine napao, vizantijskog vazala, kneza Zete Radoslava i tom prilikom pripojio svojoj zemlji deo tadašnje Zete i Neretvljansku oblast.[12]. Već naredne godine Manojlo Komnin dolazi u sukob sa Mletačkom republikom i po njegovom naređenju biva 12.03.[45] zaplenjena sva mletačka imovina na prostoru Vizantije[35]. Kao odgovor na ovo, iz Venecije je pokrenuta mletačka ratna flota sa oko 120 brodova ka vizantijskim posedima. Borbi protiv Vizantije priključila se i kraljevina Ugarska, a podršku ovom savezu davalo je i Sveto rimsko carstvo, sa Fridrihom Barbarosom (1152—1190) na čelu. U ovaj savez se 1172. godine uključuje i Nemanja, koji otpočinje sa udarima ka Kotoru, ometajući istovremeno saobraćaj kroz moravsku dolinu (putni pravac Beograd-Braničevo-Niš).[3] Međutim, iste godine umire kralj Ugarske Ištvan III (1162—1172), posle čega počinju sukobi oko vlasti u samoj Ugarskoj, iz kojih kao pobednik uz vizantijsku pomoć 1173. godine izlazi Manojlov kandidat Bela III (1173—1196)[50]. Neposredno nakon toga, mletačka vojska tokom zimovanju na ostrvu Hiosu biva desetkovana epidemijom,[21] tako da Raška ostaje sama u borbi protiv Vizantije. Manojlo je odmah iskoristio povoljan trenutak i sam se na čelu vojske uputio u Rašku. Pred nadolazećom vizantijskom vojskom, veliki župan Raške se povukao u planine.

Zatočeništvo u Carigradu[uredi | uredi izvor]

Ovaj sukob se okončao Nemanjinom predajom caru Manojlu. On je jednog dana gologlav, bosonog, sa odećom iscepanom do lakata, konopcem oko vrata i mačem na rukama ušao u vizantijski logor i izašao pred cara. Stigavši do Manojla Nemanja je pred njega pao ničice pružajući mu svoj mač, da sa njim radi šta mu je volja.[51] Vizantijski car je prihvatio njegovu poniznost, pristavši na obnovu vazalnih obaveza i ostavljanje Nemanje na položaju velikog župana. Završni deo ove epizode odigrao se u Carigradu, kroz koji je buntovni veliki župan Raške proveden u Manojlovoj trijumfalnoj povorci.[12]. Tokom boravka u Carigradu, veliki župan Raške je živeo u manastiru Bogorodice Evergetide (u čiju je slavu po povratku u Rašku podigao manastir Bogorodice Dobrotvorke ( Studenica)).

Povratak u Rašku[uredi | uredi izvor]

Vizantijski car Manojlo Komnin je vratio Nemanju na položaj velikog župana, a njegovoj braći je potvrdio njihove udeone oblasti - Stracimiru oko Zapadne Morave i Miroslavu Zahumlje. Po povratku u Rašku, Nemanja se okrenuo učvršćivanju centralne vlasti, a Tihomirovog sina i naslednika Prvoslava je primorao da se odrekne vladarskih pretenzija u njegovu korist.

U skladu sa svojim vazalnim obavezama, Nemanja je redovno slao pomoćne odrede u vizantijske vojne pohode. Tako su se i srpske snage našle u sastavu vizantijske vojske koju su trupe Ikonionskog sultanata do nogu potukle u bici kod Miriokefalona 17. septembra 1176. godine u klancima Male Azije[35]. Po rečima Nikite Honijata, sam Manojlo je ovaj strahovit poraz uporedio sa katastrofom kod Mancikerta iz 1071. godine[35].

Vizantijski car Manojlo I Komnin umire 24. septembra 1180. godine, nakon čega Vizantiju zahvataju unutrašnja previranja, u kojima se za par godina smenjuje nekoliko vladara, što dovodi do velikih promena na Balkanskom poluostrvu. Kraljevina Ugarska, Raška i banovina Bosna neposredno posle Manojlove smrti prekidaju vazalne odnose sa Vizantijom.[12], a već 1185. godine na prostoru današnje Bugarske izbila je pobuna u kojoj je obnovljena bugarska država i stvoreno drugo bugarsko carstvo[35]. Mnoge vazalne države u regionu, među kojima i Raška, tada se okreću od slabe Vizantije prema Papstvu.[52]

Osvajanje Niša, Kosova i Metohije[uredi | uredi izvor]

Država Stefana Nemanje u godinama najvećeg širenja (1183–1186)

Unutrašnju krizu u Vizantiji prvi je iskoristio ugarski kralj Bela III, koji je tokom 1180. i 1181. godine osvojio Dalmaciju. Nemanja mu se pridružio 1183. godine i oni su zajedno napadali na vizantijske posede u Moravskoj dolini i istočno od nje. Tokom ovog pohoda zauzeti su Beograd, Braničevo, Ravno (današnja Ćuprija) i Niš, a združene snage su prodrle čak do Sredeca (današnja Sofija).[12][45]. Mađari su se nakon toga povukli iz borbi, dok je Nemanja nastavio ofanzivu i zauzeo oblast nišavsku do kraja, Lipljan, i Moravu (Binačka Morava, i zvano Vranje, prizrensku oblast i oba Pologa do kraja s međama svojim).[3][7]

U njegovim žitijima se navodi:[7]

A kad se ugarski kralj vrati u svoju državu, Sveti, rastav se od njega, otide sa silom svojom na grad Pernik, pa i njega razruši silom svojom i opustoši i grad Stob, i grad Zemln, i grad Velbužd, i grad Žitomitski, i grad Skoplje, i grad Leški u Donjem Pologu, i grad Gradac, i grad Prizren, i grad slavni Niš, i grad Svrljig, i grad Ravni, i grad Kozli. Te gradove poruši i do kraja temelja ih iskoreni, jer ne osta kamen na kamenu koji se ne poruši. I ne podigoše se ni do danas. Zemlje njihove, i bogatstva njihova, i slavu njihovu priloži bogatstvu i slavi otačastva svoga, i slavi velmoža, i naroda svoga.

— Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“

Osvajanje Zete[uredi | uredi izvor]

Posle prodora na jug i istok, Nemanja je napao vizantijskog vazala, kneza Duklje Mihajla III (1162—1186), iz vladarske dinastije Vojislavljevića. Tok osvajanja nije poznat, ali se on već u januaru 1186. godine pominje kao vladar u Kotoru, tako da se smatra da je do tada ovladao celokupnom Zetom.[3][1]

U tom pohodu zauzeo je gradove:[7][3] Danj, Sard, Drivast, Skadar, Svač, Ulcinj, Bar, Risan, a o stradanju gradova, u kojima su vizantijske pristalice (žitijima nazivani Grcima) pružile otpor, u njegovim žitijima se navodi:

Povrati Dioklitiju i Dalmaciju, otačastvo i rođenje svoje, pravu dedovinu svoju, koju je nasiljem držao grčki narod, i gradove u njoj, sazidane od ruku njihovih, tako da se prozvala grčka oblast... A Kotor ostavi, utvrdi ga i prenese svoj dvor u nj, koji je i do danas. Ostale gradove poobara, i poruši, i pretvori slavu njihovu u pustoš, istrebi grčko ime, da se nikako ne pominje ime njihovo u toj oblasti. Narod svoj u njima nepovređen ostavi da služi državi njegovoj, sa strahom, i sa urečenim dankom od Svetoga.

— Stefan Prvovenčani, „Žitije svetog Simeona“

... gradove sazidane od njih razruši i izmeni slavu njihovu u sliku pustoši, i ime njihovo ne nazva se više tamo u oblasti toj...

— Domentijan, „Žitije svetog Simeona“

Ovih borbi i razaranja je bio pošteđen samo Kotor, koji je Nemanja dodatno utvrdio i u njemu podigao svoj dvorac[7]. Poslednje, vezano za danak, ukazuje na to da gradovi nisu bili u potpunosti srušeni.[7]

Napadi na Dubrovnik[uredi | uredi izvor]

Istovremeno sa Nemanjinim pohodima, njegova braća Stracimir i Miroslav su 1184. godine otpočeli sa napadima na posede Dubrovačke republike. Prvo je Stracimir sa flotom pokušao da zauzme Korčulu, ali je pretrpeo poraz u kome mu je flota spaljena, a on sam se jedva spasao.[3][21] Iste godine, Miroslav je napao Dubrovnik sa 13 brodova, ali je 18. avgusta potučen nedaleko od Poljica, kod ostrvceta Koločepa[45]. Naredne, 1185. godine, Miroslav je opseo grad sa kopna, ali se povukao nakon sedam dana bombardovanja grada pomoću opsadnih sprava.[3]

Neprijateljstva između Dubrovačke republike i Raške su okončana 27. septembra 1186. godine, kada je zaključen mir između njihovih predstavnika, župana Nevdala i Družine Vidoševića (sa raške strane) i dubrovačkog kneza Krvaša i nadbiskupa Trifuna (sa dubrovačke strane). Odredbe mira davale su Dubrovčanima pravo slobodne trgovine, ispaše i iskorišćavanja šuma u Raškoj, dok je stanovnicima Raške omogućen slobodan promet u gradu[45].

Pregovori sa Barbarosom i krstaški napadi na Vizantiju[uredi | uredi izvor]

Sastanak Nemanjin sa Fridrihom I Riđobradim 1189. godine
Isak Anđeo
Mural Stefana Nemanje u porti crkve u Ravnju.

Posle sloma druge normanske ofanzive na Balkansko poluostrvo (krajem 1185)[35], vizantijski car Isak II (1185—1195, 1203 — 1204) je stupio u pregovore sa Belom III oko okončanja neprijateljstava. Napravljen je dogovor da se car oženi Belinom ćerkom Margaritom, a da kao miraz Vizantiji budu vraćeni gradovi i oblasti u moravskoj dolini, koji su većinom bili u Nemanjinim rukama[45]. Ovaj događaj ostavio je Rašku bez jakog saveznika, zbog čega je Nemanja bio primoran da pronađe drugog jakog saveznika. Istovremeno je nastavio ofanzivu i širenje svojih oblasti, oslanjajući se na vizantijsku zauzetost pobunom na prostoru današnje Bugarske koju je pomagao[35].

Sveti rimski car Fridrih Barbarosa tokom III krstaškog pohoda.

Pad Jerusalima 2. oktobra 1187. godine[35], pokrenuo je III krstaški pohod na Svetu zemlju. Deo krstaša, predvođen svetim rimskim carem Fridrihom Barbarosom, planirao je da prođe kroz Nemanjine zemlje, što je veliki župan pokušao da iskoristi, uzdajući se u neprijateljstvo Fridriha i Vizantije usled sukoba na prostoru današnje Italije. Njegovi izaslanici su na Božić 1188. godine u Nirnbergu, predložili svetom rimskom caru da se sastane sa Nemanjom koji će mu omogućiti bezbedan prolazak i snabdevanje kroz Rašku[45][21].

Do susreta dvojice vladara došlo je 27.07. 1189. godine u Nišu.[40][45] Nemanja je u pratnji svog brata Stracimira ponudio Fridrihu:[3]

  • 20.000 vojnika spremnih na rat sa Vizantijom
  • stupanje Raške u vazalne odnose sa Svetim rimskim carstvom zauzvrat, Nemanja je tražio da mu se priznaju sva dotadašnja i buduća osvajanja.

Sličnu ponudu su, tom prilikom, izneli i ustanici sa prostora današnje Bugarske, nudeći 40.000 vojnika. Fridrih nije prihvatio ove ponude, tako da nije došlo do stvaranja saveza, ali je ta opcija ostala otvorena, o čemu svedoči i ugovoreno venčanje između Miroslavljevog sina Toljena i ćerke Bertolda od Andeksa, istarskog grofa i titularnog vojvode Hrvatske i Slavonije, do kojeg na kraju ipak nije došlo[45].

Krstaška vojska je iz Niša nastavila niz Via Militaris ka Serdici i Hadrijanopolju, a iza nje je nastupao Nemanja sa svojim trupama nastavljajući osvajanja Vizantijskih oblasti[45]. Stalni pljačkaški napadi na krstaše doveli su do otvorenih neprijateljstava i Fridrihove snage novembra 1189. godine, posle opsade, zauzimaju Hadrijanopolj i otpočinju sa pripremama za udar na Carigrad. Zbog toga dolazi do obnove pregovora o savezu sa Nemanjom i ustanicima sa prostora današnje Bugarske,[3] a Fridrih pokreće i svoju flotu (na čelu sa njegovim sinom Henrikom (1191—1197)) ka Carigradu, da bi izvršio pomorsku blokadu vizantijske prestonice[21], koju je uz pomoć Srba i Bugara planirao da napadne.[3] Međutim, ove akcije bivaju prekinute 14. februara 1190. godine[45], kada dolazi do zaključenja mirovnog ugovora po kome su krstaši prebačeni u Malu Aziju da nastave svoj pohod ka Jerusalimu.

Stefan Nemanja, freska iz Bogorodice Ljeviške (početak 14. veka)
Stefan Nemanja, mozaik nad vratima crkve Prepodobnog Simeona mirotočivog na Novom Beogradu, 2021.

Oslobođen opasnosti od Fridrihovog napada, Isak II pokreće svoje trupe, prvo ka prostoru današnje Bugarske, a potom i ka Nemanji koji je u međuvremenu osvojio Pernik, Zemen, Velbužd, Žitomisk, Stobi i Skoplje.[3] Vizantijska vojska je nadirala sa juga i Nemanja se pred njom povlačio, da bi negde na Južnoj Moravi (u jesen 1190..[12][35] ili početkom 1191. godine[45]) došlo do bitke u kojoj je Vizantija odnela odlučnu pobedu. Nemanja se nakon toga povukao, dok su Vizantinci opustošili taj deo Raške, spalivši i jedan Nemanjin dvorac, najverovatnije nedaleko od današnje Kuršumlije[45]. Posle tih dejstava, došlo je do sklapanja mira, prema kome je[35].[12][45]:

Poslednji rat, Nemanja je vodio, 1192. ili 1193. godine,[3] protiv Mađara, koji su napali Rašku. Detalji ovog sukoba nisu poznati, ali je izvesno da su Vizantinci sa nekoliko odreda potpomogli srpsku odbranu i da se ceo sukob okončao bez nekih teritorijalnih promena, nakon pritiska koji je na kralja Ugarske Belu III izvršio papa Celestin III (1191—1198), na insistiranje Isaka II[35].

Krajem Nemanjine vladavine, nastala je i najstarija, danas sačuvana, ćirilična knjiga pisana srpskom redakcijom staroslovenskog jezika, Miroslavljevo jevanđelje, pisano za njegovog starijeg brata, humskog kneza Miroslava.

Povlačenje sa vlasti i odlazak u monaštvo[uredi | uredi izvor]

Sveti Simeon
Freska iz kraljeve crkve u Studenici, oko 1314.
Lični podaci
Datum rođenjaoko 1113.
Mesto rođenjaRibnica (današnja Podgorica), Kraljevina Duklja
Datum smrti13. februar 1199.(1199-02-13) (85/86 god.)
Mesto smrtiHilandar, Sveta gora, Vizantija
Svetovni podaci
Poštuje se uSrpskoj pravoslavnoj crkvi
Kanonizacijaod strane Srpske pravoslavne crkve
Glavno svetilišteHilandar, mesto njegove smrti
Praznik13/26. februar
Zamonašenje Stefana Nemanje (manastir Studenica).

Stefan Nemanja se povukao sa vlasti na velikom državnom saboru 25. marta 1196. godine[1] na koji je pozvao:

… ženu svoju, i sinove svoje, i arhijereja svojega po imenu Kalinika, i starešine, i knezove zemlje svoje koji upravljahu, vojvode, vojnike…

— Stefan Prvovenčani, „Žitije Svetog Simeona“

Na saboru vlast i titulu velikog župana Raške predao je srednjem sinu Prvovenčanom, a opis toga ostavio je i Sava I Nemanjić u Studeničkom tipiku.

Studenički tipik

„… izabra plemenitog i dragog sina Stefana Nemanju, zeta Bogom venčanoga kir-Aleksija, cara grčkoga, …“

Sveti Sava I Nemanjić, [53]

Ubrzo, tast Prvovenčanog Aleksije III Anđel (1195—1203) 08.04. 1195. godine izvršio državni udar u kome je svrgnuo sa vlasti svog brata Isaka II i preuzeo vlast[35]. Najstarijem sinu Vukanu je ostavio na upravu Zetu, Travuniju, Hvosno i Toplicu[1], sa tim da je podređen Prvovenčanom, kao velikom županu Raške.

Nemanja se posle sabora i povlačenja sa vlasti zamonašio sa suprugom Anom u crkvi svetih Petra i Pavla u Rasu i tom prilikom su uzeli monaška imena Simeon i Anastasija. Prvu godinu svog monaškog života proveo je u manastiru Studenici, da bi se u novembru 1197. godine pridružio svom najmlađem sinu monahu Savi na Svetoj gori. Tamo je, zajedno sa njim, uz dozvolu vizantijskog cara, oživeo zapusteli manastir Hilandar 1198[45].

... koji će služiti za primanje ljudi od srpskoga naroda...

— Osnivačka hrisovulja manastira Hilandar
Stefan Nemanja predaje sa blagoslovom vlast srpsku svom sinu Stefanu Prvovenčanom

Tokom vladavine Ivana Groznog kultovi Svetog Save, Svetog Simeona i Svetog kneza Lazara bili su prisutni i širili su se u Rusiji.[54]

Smrt[uredi | uredi izvor]

Nemanja je preminuo u dubokoj starosti, u manastiru Hilandar 13. februara 1199.[1][3] ili 1200. godine[55]. Prema hrišćanskom predanju, u trenutku njegove smrti prostoriju je obasjala svetlost. Sledeće godine ga je Svetogorski sabor kanonizovao kao svetog Simeona Mirotočivog, jer su njegove mošti točile miro. Oskar Davičo je o Stefanu Nemanji zapisao da je on posmrtno proglašen Mirotočivim, pa se zbog te mirotočive vrline događa da đaci i mangupi vele da je bila posledica gonoreje, što još nije dokazano.[56] [57] Njegov sin Sava je 1208. godine preneo njegove posmrtne ostatke u Rašku, da bi nad njima izmirio svoju stariju braću Prvovenčanog i Vukana koji su se borili oko vlasti. Njegove mošti su tada položene u njegovu zadužbinu Studenicu, pored oca, u kojoj se i danas nalaze desno od oltara u sarkofagu.[58]

U međuvremenu pomerane su njegove mošti nekoliko puta: iz Studenice u Žiču, pa nazad u Studenicu, zatim odatle u Sopoćane - gde su počivale 152 godine. U zemlji su bile ukopane 211 godina. Godine 1686. su prenete u Crnu Goru, a zatim vraćene u Studenicu 1701. godine. Poslednji put su (još samo godinu dana) svetiteljeve mošti izbivale - bile sklonjene 1790-1791. godine u Banat, u manastir Vojlovicu.[59]

Srpska pravoslavna crkva ga proslavlja 26. februara po gregorijanskom, odnosno 13. februara po julijanskom kalendaru.

Nemanjina verska politika[uredi | uredi izvor]

Stefan Nemanja se smatra jednim od rodonačelnika Srpske pravoslavne crkve, prvim velikim ktitorom pravoslavnih hramova među Srbima i duboko pobožnim čovekom.[3] Pravoslavlje je, prema vizantijskom modelu, postalo državna vera, a episkopija u Rasu njeno središte. O tome svedoči i činjenica da su raški episkopi Jevtimije i Kalinik važili za uticajne ličnosti u državi i na saborima.[60] Bez obzira na to, on je održavao dobre i čvrste veze predstavnicima papske kurije, kako iz političkih razloga zbog podrške u borbi protiv Vizantije, tako i zbog činjenice da je u njegovoj državi deo stanovništva, mahom u primorskim oblastima, bio rimokatoličke vere.[12].

Tokom svoje vladavine, Nemanja je poveo borbu protiv bogumilske jeresi čije je pripadnike prognao i kaznio, tako da oni nakon toga nisu predstavljali veću opasnost po državu.[3]

Nemanjine zadužbine[uredi | uredi izvor]

Tokom svog života Nemanja je podigao i obnovio veći broj manastira i crkvi, kako na prostorima kojima je vladao odnosno upravljao, tako i u drugim zemljama.

Sveti Simeon i sveti Sava osnivaju Manastir Hilandar.
Sveti Simeon i sveti Sava (ikona kotorske škole iz 1796.

Pored ktitorskih delatnosti, Nemanja je pomagao hrišćanske svetinje u svetu[61]:

Progoni bogumila[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Bogumili, Sabor protiv bogumila u Raškoj i Bogumili u srednjovekovnoj Srbiji

Krajem 12. veka, među Srbima i drugim balkanskim Slovenima, je bilo veoma rasprostranjeno slovensko hrišćansko učenje nazvano bogumilstvo. Glavna politička tendencija bogumilstva bila je otpor vizantijskoj državnoj i crkvenoj vlasti.[62]

Sabor protiv jeretika, crkva svetog Ahilija u Arilju (1290)

Samo bogumilstvo je bilo veoma rašireno među narodom u Raškoj i Bosni.[12], a njegovo širenje među vlastelom dovelo je Nemanjine akcije protiv njih.[3] On je sazvao državni sabor na kome je trebalo da se donese odluka daljim merama protiv njih. Na njemu se deo vlastele usprotivio bilo kakvoj akciji protiv njih.[12], ali je na kraju ipak doneta odluka da se oni prognaju iz zemlje i kazne.[3] Bogumili su se oružjem suprotstavili odlukama sabora.[12], tako da je Nemanja protiv njih poveo pravi krstaški rat.[12] u kome je bogumilstvo uništeno. Oni su većinom proterani iz države, imovina im je popaljena i oduzeta,[3] dok je deo njih ostao u zemlji prikrivajući svoju veru.[12]. Nemanjin sin Prvovenčani, ovim rečima opisuje rad svog oca protiv bogumila:

U sukobima su spaljene njihove knjige[7], najverovatnije slovenske apokrifne knjige, koje su oni prevodili[g]

Deo bogumila je tada pobegao u okolne zemlje, mahom u Bosnu, gde su našli utočište pod okriljem Crkve bosanske i bana Kulina.

Spomenici[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Spomenik Stefanu Nemanji u Beogradu
Spomenik Stefanu Nemanji u Beogradu

Na centralnom delu Savskog trga u Beogradu, ispred zgrade Železničke stanice, postavljen je spomenik velikom županu Stefanu Nemanji. Autor spomenika je ruski skulptor Aleksandar Julijanovič Rukavišnjikov, član Ruske akademije umetnosti.

Spomenik je izrađen u Podmoskovlju i u delovima se prevozio u Srbiju, gde se ponovo sastavio. Prvi delovi spomenika su krenuli 8. avgusta 2020. godine.[63]

Spomenik je visok 23 metra.[64] Postament predstavlja polomljeni vizantijski šlem iz koga simbolično nastaje srpska srednjovekovne država, ujedno na odvajanju od Romejskog carstva, ali i na njegovim temeljima. Na postamentu su prikazani istorijski motivi iz vremena Stefana Nemanje, poput njegovih zadužbina manastira Studenica i Hilandar.

Postoji inicijativa da mu se podigne spomenik u Nišu.[65]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Jedan je od 16 vladara koji su uvršteni u knjigu „100 najznamenitijih Srba“, koju je sastavila Srpska akademija nauka i umetnosti.
  2. ^ Kao lično ime za Prvovenčanog (Nemanju Drugog) često se piše „Stefan Nemanjić“. Ipak, „Stefan Nemanjić“ je i kralj Dragutin (Stefan D. Nemanjić), i kralj Dečanski (Stefan U. III D. Nemanjić) i svi ostali vladari iz te porodice. Izgleda da nije u skladu sa pravopisom za jednog od vladara iz porodice Nemanjića kao lično ime upotrebiti samo „Stefan“, ili samo „Stefan Nemanjić“. „Stefan“ se može ispravno koristi samo zajedno sa ličnim imenom, u ovom slučaju „Stefan Nemanja Drugi“, ili sa nadimkom „Stefan Prvovenčani“. Nemanjići (i njihovi pisari) su koristili oblike kao „Nemanja Prvi“ i „Uroš Treći“, ali nikada nisu koristili oblike kao „Stefan Prvi“, „Stefan Drugi“ i slično. Iz toga se vidi da su za Nemanjiće (i njihove pisare) lična imena vladara iz te porodice Nemanja i Uroš, ali ne i „Stefan“. „Stefan“ je upotrebljavano u značenju funkcije u državi, to jest samo kao „Ovenčani“ (Krunisani). Zbog toga, „Stefan Nemanjić“ je samo uopšteno „Ovenčani Nemanjić“, a lično ime moralo je biti: Nemanja (Drugi), Radoslav i slično.
  3. ^ Ime Nemanjinog oca Zavida, pominje se samo na dva mesta (natpis u crkvi svetog Petra i Pavla na Limu u današnjem Bijelom Polju i zapis u sklopu „Miroslavljevog jevanđelja“) kao ime oca njegovog brata Miroslava, dok se u njegovim žitijima ne pominje.
  4. ^ Prema navodu Branka Bjelajca:„Bogumili su u X, XI i 12. veku prevodili apokrifne crkvene knjige na ondašnji srpski književni jezik.“ Srećković, Slavkov Pantelija: Istorija srpskoga naroda, knjiga prva, Beograd, 1884. godine.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj Veselinović & Ljušić 2001.
  2. ^ Pavlović 1970, str. 66. Sava I Nemanjić kao godinu smrti njegovog oca upisao je 1200. i manji deo istoričara piše da je to godina smrti Stefana Nemanje.
  3. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r Kalić 1981, str. 251-262.
  4. ^ Deretić 2005.
  5. ^ Novaković 1958, str. 179, 186-187.
  6. ^ Veselinović & Ljušić 2001, str. 36.
  7. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj Žitije svetog Simeona.
  8. ^ VIINJ, IV 1971, str. 105.
  9. ^ a b v Deroko 1985.
  10. ^ Veselinović & Ljušić 2001, str. 34.
  11. ^ a b v g d đ e ž Živković 2006.
  12. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t Stanojević 1910.
  13. ^ a b v „Balkan 5”. genealogy.euweb.cz. Arhivirano iz originala 20. 06. 2008. g. Pristupljeno 6. 7. 2017. 
  14. ^ Marković 2012, str. 18 (38) na napomenom 145.
  15. ^ L. P. Brockett, „The Bogomils of Bulgaria and Bosnia: The Early Protestants of the East“ (1879)
  16. ^ Pavlov, Plamen. Tъrnovskite carici. V. T.:DAR-RH. 2006. ISBN 954-9789-04-3. str. 10–11.
  17. ^ Veselinović & Ljušić 2001, str. 29-32.
  18. ^ Veselinović & Ljušić 2001, str. 32.
  19. ^ Prvovenčani, Stefan. Život Svetog Simeona, kraj 7. poglavlja. 
  20. ^ Majkov, Apolon (1990). Istorija srpskog naroda, treće reprint izdanje prema drugom izdanju iz 1876, preveo Đ. Daničić. Beograd: Novo delo. str. 12. 
  21. ^ a b v g d đ Fajfrić 1998.
  22. ^ „Entry of Slavs Into Christendom“, Pristupljeno 8. 4. 2013.
  23. ^ Kalić 2007, str. 197–208.
  24. ^ Pope Alexander III (1159-89): The Art of Survival (Anne J. Duggan and Peter D. Clark, p. 309-311)
  25. ^ The Cave Lavra of the Archangel Michael in Ras (Danica Popović, Marko Popović, 1999)
  26. ^ Kalić 1970, str. 193-204.
  27. ^ Bitka kod Pantina 1168. godine i jedinstvo srpske države (Božidar V. Zarković, 2020)
  28. ^ Krstaši i Srbi (str. 120, Dr Aleksandar Uzelac, Beograd, 2018)
  29. ^ Krstaši i Srbi (str. 121, Dr Aleksandra Uzelac, Beograd, 2018)
  30. ^ a b Krstaši i Srbi (str. 123/124, Dr Aleksandar Uzelac, Beograd, 2018)
  31. ^ Vučetić, M. M. 'Ritual potčinjavanja Stefana Nemanje caru Manojlu I Komninu 1172.', Zbornik radova Vizantološkog instituta, 50/1, 2013, 493-503
  32. ^ Narodni muzej - Svedok vremena: Pečat velikog župana Stefana Nemanje (RTS Obrazovno-naučni program - Zvanični kanal)
  33. ^ Vučetić, M. M. 'Ritual potčinjavanja Stefana Nemanje caru Manojlu I Komninu (1172)', Zbornik radova Vizantološkog instituta, 50/1, 2013, 493-503
  34. ^ Vučetić, M. M. 'Ritual potčinjavanja Stefana Nemanje caru Manojlu I Komninu (1172)', Zbornik radova Vizantološkog instituta, 50/1, 2013, 493-503
  35. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj Ostrogorski 1993.
  36. ^ a b v g d Antibogumilska borba pravoslavnih vladara tokom XII i u drugoj deceniji XIII veka (Radovan Radić, 2015)
  37. ^ a b v g d Krstaši i Srbi (str. 143, Dr Aleksandar Uzelac, Beograd, 2018)
  38. ^ a b v Krstaši i Srbi (str. 144, Dr Aleksandar Uzelac, Beograd, 2018)
  39. ^ Neke implikacija susreta Fridriha I Barbadosa i Stefana Nemanje id Branka Georgieva
  40. ^ a b Neke implikacije susreta Fridriha I Barbarose i Stefana Nemanje od Branka Georgieva
  41. ^ Srbi i Krstaši, 3. deo - Predavanje Dr Aleksandra Uzelca (Slušate Kolarac - Zvanični kanal)
  42. ^ On the atack of the Hungarian king Bela III on Serbia in light of the letter of Emperor Isaac II to Pope Celestine III by Ivana Komatina
  43. ^ Ostrogorski, Georgije (1993). Istorija Vizantije (II fototipsko izdanje originala 1959.). Beograd. 
  44. ^ Sveti Sava 2009, str. 76.
  45. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj Ćorović 1997.
  46. ^ VIINJ, IV 1971, str. 58-59 sa napomenom 140.
  47. ^ VIINJ, IV 1971, str. 58-59, 60-64, 138-139 sa napomenama 140 i 155. Postoje dva opisa Vizantinaca o smenjivanju Dese sa mesta velikog župana. Prema opisu Jovana Kinama to se desilo 1163. Drugi opis ostavio je Nikita Honijat i prema njemu smenjivanje Dese i uzdizanje Tihomira bilo je 1165.
  48. ^ Jovan Kinam, „Istorija“
  49. ^ a b Domentijan, „Žitije svetog Simeona“
  50. ^ Kazhdan 1991.
  51. ^ Greška kod citiranja: Nevažeća oznaka <ref>; nema teksta za reference pod imenom #3.
  52. ^ Josip Vrandečić, „Crkva bosanska i Crkva dalmatinska: Srednjovjekovna hereza u Dalmaciji “
  53. ^ Pavlović 1970, str. 51-52. Sava očigledno piše o Stefanu Nemanji II.
  54. ^ Ković 2021, str. 56.
  55. ^ Pavle Popović, „Godina smrti Nemanjine“
  56. ^ Davičo, Oskar (1983). Procesi. Sarajevo: Oslobođenje. str. 194. 
  57. ^ Lompar, Milo (2023). Manekeni laži. Beograd: CATENA MUNDI. str. 83. 
  58. ^ Mirotočivi grob svetog Simeona u Studenici - novi pogled (Danica Popović i Marko Popović, Zbornik radova Vizantološkog instituta LII, 2015)
  59. ^ "Carigradski glasnik", Carigrad 1899. godine
  60. ^ Kalić 1979, str. 27-53.
  61. ^ a b v g d đ e ž z Marković 1920.
  62. ^ Ivo Pilar, „Bogomilsko kao socijalni i politički problem“ Arhivirano na sajtu Wayback Machine (6. decembar 2008) (1927)
  63. ^ „Ovo je spomenik Stefanu Nemanji koji će ukrasiti Savski trg u Beogradu”. 
  64. ^ „Izgled spomenika Stefanu Nemanji”. Novosti. 8. avgust 2020. 
  65. ^ „Stefan Nemanja bi mogao da dobije svoj spomenik i u Nišu”. B92. 29. 10. 2022. Pristupljeno 31. 10. 2022. 

Izvori i literatura[uredi | uredi izvor]

Primarni izvori[uredi | uredi izvor]

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]


Veliki župan Raške
(1166. ili 1168 — 25. 3. 1196)

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Стефан_Немања&oldid=27548243”