Tadž Mahal

Tadž Mahal ताज महल, تاج مَحَل, تاج محل
Svetska baština Uneska
Zvanično ime	Tadž Mahal
Mesto	Agra, Indija
Koordinate	27° 10′ 27″ S; 78° 02′ 32″ I
Površina	17 ha (1.800.000 sq ft)
Kriterijum	kulturna: i
Referenca	252.
Upis	1983. (7. sednica)
Veb-sajt	http://whc.unesco.org/en/list/252

Taj Mahal

Tadž Mahal (hindi: ताज महल, farsi: تاج محل), je građevina u Agri u Indiji, izgrađena između 1631. i 1654. godine. Gradilo ju je 22.000 ljudi. Šah Džahan je naredio izgradnju ovog mauzoleja za svoju omiljenu ženu, Ardžumand Bano Begum, koja je poznatija kao Mumtaz Mahal.

Tadž Mahal se smatra vrhunskim ostvarenjem mogulske arhitekture, stila koji kombinuje elemente persijskih, indijskih i islamskih arhitektonskih stilova. Godine 1983, Tadž Mahal postao je UNESKO-v spomenik Svetske baštine opisan kao „dragulj islamske umetnosti u Indiji i jedan od univerzalno priznatih remek-dela svetskog nasleđa.“

Iako je bela kupola mermernog mauzoleja najpoznatija arhitektonska komponenta, Tadž Mahal je zapravo integrisani kompleks struktura. Gradnja je počela oko 1632. i završena 1653. godine, a uključivala je hiljade umetnika i radnika. Iranski arhitekta Ustad Ahmad Lahauri smatra se glavnim projektantom Tadž Mahala.

Sastoji se od centralne oktagonalne građevine, krunisane lukovičastom kupolom, čija je ukupna visina oko 75 m i koja je skoro u potpunosti izgrađena od belog mermera; uz nju stoje dva simetrična zdanja od crvenog peščara - jedno na severozapadu a drugo na jugoistoku. Na severozapadu se nalazi džamija, a na jugoistoku kuća za odmor. Dimenzije čitavog kompleksa pravougaonog tlocrta oivičenog zidom iznose 300 x 560 m.

Ispred pomenuta tri zdanja nalazi se ogroman vrt, podeljen na četiri dela simetrično raspoređenim kanalima. Tadž je kraljevski mauzolej za velikog vladara i njegovu omiljenu ženu. Citati iz kurana su raspoređeni na pažljivo odabrana mesta. Opšti plan i duhovni karakter ovog remek-dela zasnivaju se na idejama koje su razvili sufijski mistici. Ovaj San u mermeru, kako ga nazivaju istoričari umetnosti, sagrađen je na obali reke Džamune za Ardžumand Banu Began koju je šah Džahan odlikovao počasnim imenom Mumtaz Mahal, dragi kamen palate. Ona je nakon rođenja četrnaestog deteta umrla 1631. godine, a mogul je naredio da se iznad njenog groba sazida grobnica kakvu svet nije video. Stručnjak za konstrukciju kupole je verovatno iz Istanbula, zidari su dolazili iz Delhija i Kandahara, stručnjaci za vrh kupole su dolazili iz Lahora i Samarkanda, kaligrafi za kaligrafiju iz Širaza i Bagdada, rezbari cveća iz Buhare, vrtne arhitekte iz Kašmira. Više od 20.000 radnika je radilo 17 godina na izgradnji ovog spomenika.

Koreni i inspiracija

Šah Džahan, vladar koji je pokrenuo izgradnju Tadž Mahala (ilustracija iz 19. veka)

Godine 1631, šah Džahan, vladar Mogulskog carstva u doba najvećeg uspona, bio je shrvan nakon što je njegova treća žena Mumtaz Mahal preminula prilikom porođaja njihovog četrnaestog deteta, Gauhara Beguma. Neposredno pre smrti, Mumtaz Mahal zamolila je Džahan-šaha da joj izgradi mauzolej kakav svet dotad još nije video. Džahan-šah je obećao da će ispuniti njenu poslednju želju, pa je gradnja počela 1632, godinu dana posle njene smrti. Hronike Džahan-šahove boli opisuju ljubavnu priču koja je prema tradiciji bila inspiracija za zdanje Tadž Mahala. Planovi su rađeni neposredno nakon njene smrti, glavni mauzolej završen je 1648. godine, dok su ostale zgrade i vrtovi dovršeni pet godina posle. Vladar Džahan-šah lično je opisao Tadž Mahal ovim rečima:

„ Treba li krivica tražiti utočište ovde,
Kao izvinjenje, postaje čista od greha.
Treba li grešnik poći do ovog zdanja,
Njegovi gresi biće zaboravljeni.
Prizor ovog zdanja stvara prizore tuge;
I Sunce i Mesec suze liju iz očiju.
Na ovom svetu ovo zadnje je građeno;
Da time pokaže slavu svoga stvaraoca. ” — Šah Džahan

Humadžunova grobnica koja deli arhitektonske sličnosti s Tadž Mahalom

Tadž Mahal obuhvata i proširuje arhitektonske tradicije persijske i rane mogulske arhitekture. Karakteristična inspiracija dolazi od uspešnih timuridskih i mogulskih građevina poput Tamerlanove grobnice, praoca mogulske dinastije, u Samarkandu, Humadžunove grobnice, grobnice Itmad Ud Daula, te Džahan-šahove džamije Džama Masdžid u Delhiju. Dok su rane mogulske zgrade uglavnom građene od crvenog peščara, Džahan-šah preferirao je korišćenje belog mermera sa umetnutim dragim kamenjem, što je za vreme njegove vladavine postao novi nivo istančanosti.

Lokacija

Tadž Mahal

Tadž Mahal na karti Indije

Tadž Mahal nalazi se južno od gradskih zidina grada Agre. Osnivač mogulske dinastije, Babur, izgradio je prve mogulske vrtove Ram Bag u Agri 1523. godine. Nakon toga, vrtovi su postali važan mogulski simbol moći koji je smenio pre-mogulske simbole poput tvrđava. Pomak se može objasniti pojavom novih estetskih redova poput umetničkih izraza koji kombinuju verske elemente sa strogim geometrijskim redom, koji su bili metafora za sposobnost Baburove kontrole nad sušnim indijskim ravnicama. Babur je odbacio većinu stilova korišćenih u doba dinastije Lodi i pokušao je da stvori novi umetnički stil inspirisan persijskim vrtovima i kraljevskim taborima. Ram Bag bio je opsežan i složen kompleks vrtova i palata koji su se protezali više od kilometra uz obalu reke. Visoko i dugačko kameno podnožje omeđeno prelazom između vrtova i reke postalo je okosnicom za budući razvoj grada Agre.

U sledećem veku, koncept uspešnog vrtnog grada uz reku razvio se na obema stranama reke Jamune. Kasniji mogulski carevi izgradili su obe obale reke što uključuje rekonstrukciju tvrđave u Agri, koja je dovršena 1573. godine. Kada je Džahan-šah zaseo na presto, stanovništvo Agre brojalo je otprilike 700.000 ljudi, a grad je bio veliki trgovački centar zbog saobraćajne reke i puteva, pun umetnika, učenjaka i duhovnjaka.

Agra je postala grad sa rekom kao dominantom i razvijala se delom istočno, ali uglavnom prema zapadnoj strani Jamune gde su se uz nasipe ređali bogati posedi. Glavna zdanja u gradu orijentisana su prema reci, te i Tadž Mahal prati taj urbanistički kontekst, čiji se kompleks nalazi sa obe strane reke. Džahan-šah otkupio je parcelu za Tadž Mahal od Maharadže Džai Singa koji je pristao da mu ustupi zemlju u zamenu za veliku palatu u centru grada Agre.

Gradnja

Građevinska organizacija

Gradnja je započeta sa zemljanim radovima na površini od oko tri jutra zemlje, koji su uključivali nasipanje terena i ravnanje površine na 50 m iznad rečne obale. Na području mauzoleja teren je nasut kamenjem i šljunkom, kao i područje prilaza grobnicama. Umesto upotrebe skela od bambusa, graditelji su konstruisali goleme skele od opeke koje su bile toliko velike da su nadzornici procenjivali kako će im trebati godine da ih razmontiraju. Prema jednoj od priča, Džahan-šah je izdao nalog kojim se dozvoljava slobodno uzimanje opeka sa goleme skele, pa su ih okolni seljaci pograbili preko noći. Rampa od nabijene zemlje dužine 15 km izgrađena je za transport mramora i drugih materijala. Grupe od 20 do 30 volova vukli su kamene blokove na posebno dizajniranim vagonima. Blokovi su na svoja mesta podizani razvijenim sistemom čekrka. Voda je do gradilišta crpljena pomoću složenih sistema kanala i vodospremnika koje su punili korišćenjem životinjske snage.

Gradnja podnožja i grobnice trajala je oko 12 godina. Ostatak kompleksa građen je još 10 godina i završen je ovim redosledom; minareti, džamija, džavab i Velika vrata. Budući da je kompleks građen u etapama, postoji neusklađenost oko datuma završetka gradnje. Na primer, mauzolej je sam završen 1643. godine, ali rad na ostatku celine je nastavljen i trajao je još desetak godina. Procene troškova izgradnje Tadž Mahala variraju zavisno o izvorima i načinima računanja. Ukupna cena izgradnje procenjuje se na oko 32 miliona rupija u to doba, što preračunato u današnje dolare iznosi neverovatnih nekoliko biliona dolara.

Građevinski materijal nabavljan je u većem delu Indije i Azije. Preko 1000 slonova korišćeno je za transport građevinskog materijala u vreme izgradnje. Blistavi beli mramor stizao je iz Radžastana, jaspis iz Pendžaba, žad i kristal iz Kine. Tirkiz je sa Tibeta, lapis lazuli iz Avganistana, safiri sa Šri Lanke, te karneol iz Arabije. Sveukupno je 28 različitih dragih i poludragih kamenja umetnuto u beli mermer.

Radna snaga od 20.000 ljudi angažovana je iz cele severne Indije. Kipari su dolazili iz Buhare, kaligrafi iz Sirije i Irana, zidari iz južne Indije, kamenoresci iz Beludžistana, stručnjaci za izradu tornjeva, ostali koji su obrađivali mermerne ukrase u grupama od 37 ljudi.

Projektanti i graditelji

Istorija o glavnim projektantima Tadž Mahala je nejasna, budući da su se u islamskom svetu tog doba zasluge pripisivale uglavnom mecenama, a ne arhitektima. Prema savremenim izvorima, poznato je da je za gradnju i nadzor bio zadužen široki tim arhitekata. Izvori spominju kako je sam Džahan-šah lično učestvovao u izgradnji više nego bilo koji mogulski vladar pre njega, te da je održavao dnevne sastanke sa arhitektama i nadzornicima. Hroničar Lahouri spominje kako je Džahan-šah „neretko davao ili menjao ideje koje su predlagali arhitekti i da je postavljao kompetentna pitanja“. Dva arhitekta spomenuta su imenom; Ustad Ahmad Lahauri i Mir Abdul Karim. Ustad Ahmad Lahauri postavio je temelje Crvene tvrđave u Delhiju, dok je Mir Abdul Karim bio omiljeni arhitekta Džahan-šahovog prethodnika Džahangira, a spominje se kao nadzornik kao i Makramat Han prilikom izgradnje Tadž Mahala.

Organizovanje proporcija

Plan Tadž Mahala i dvorišta

Pojednostavljena šema Tadž Mahalovog plana

Kompleks Tadž Mahal uređen je na ortogonalnom rasteru što je očito prema planu kompleksa. Ipak, tek 1989. godine u Bigli i Desaj pokušali prvo detaljnije istraživanje o tome kako su razni elementi kompleksa integrisani u koordinatnu mrežu. Brojni izvori iz 17. veka opisuju dimenzije kompleksa u mogulski mernim jedinicama gaz ili zira, koji su ekvivelent otprilike 80–92 cm. Bigli i Desaj zaključili su kako je korišćen raster od 400 gaza koji je deljen u grupe, te kako su brojna odstupanja rezultat problema u ondašnjim zapisima.

Novija istraživanja i merenja koja su proveli Koch i Rišar Andre Bero sugerišu kako je korišćena mnogo složenija metoda projektovanja od one opisane u starim zapisima. Dok su Bigli i Desaj koristili jednostavni fiksirani raster na kojeg se građevine položene, Koch i Barraud otkrili su kako su tlocrtne proporcije razumljivije ako se koriste generisani rasterski sistem prema kojem određene dužine mogu biti podeljene metodama raspolovljivanja, podelom na tri, te korišćenjem decimalnog sistema. Oni tvrde da je kompleks širine 374 gaza prema istorijskim izvorima tačan i da je Tadž Mahal planiran kao trodelni pravougaonik od tri kvadrat a sa stranicama od 374 gaza. Različite modularne podele korišćene su u proporcijama ostatka kompleksa. Modul od 17 gaza korišćen je kod džilauhane, bazar ai odmorišta, dok je modul od 23 gaza polovan kod vrtova i područja terasa (širina im je 368 gaza što je dijeljiv sa 23). Proporcije zgrada su projektovane u manjim rasterima koji su položeni u glavne organizacione rastere. Manji rasteri korišćeni su i za proporcije povišenja i spuštanja širom kompleksa.

Element	Metara			Gaza
	dužina	širina	visina	dužina	širina	visina
Celi kompleks	896.1	300.84		1112.5	374
Celi očuvani kompleks	561.2	300.84		696	374
Tadž Ganji	334.9	300.84		416.5	374
Džilaukhana	165.1-165.23	123.51		204	153
Velika vrata	41.2	34	23.07	51	42	28.5
Čarbah vrtovi	296.31	296.31		368	368
Terasa uz reku	300	111.89	8.7	373	138
Mauzolej	56.9	56.9	67.97	70	70	84
Minaret	5.65		43.02	7		53.5
Džamija	56.6	23.38	20.3	70	29	25-29
Sve dimenzije su od Kocha. str. 258—259.

Arhitektura

Kompleks Tadž Mahala može se podeliti na pet delova:

1. Terasa uz obalu reke, koja uključuje mauzolej, džamiju i džavab.
2. Čarbah vrtovi koji sadrže paviljone.
3. Džilaukhana, koji sadrži smještaj za posetioce grobnice i dve pomoćne grobnice.
4. Tadž Ganji, prvotno bazar i odmorište, danas postoje samo ostaci.
5. Vrt mesečine, severno od reke Jamune, koji sadrži velika vrata između Džilaukhane i vrta. Nivo se postepeno spušta u terasama od Tadž Ganjija do reke.

Mauzolej

Eksterijer

Glavni elementi mauzoleja su:

1. Šiljak: visine je 10 m i prvotno je izgrađen od zlata, međutim britanski kolonizatori su ga skinuli i rastopili, pa je zamenjen replikom od bronze.
2. Lotus ukrasi: Konture cveta lotusa urezane su pri vrhu kupole.
3. Lukovičasta kupola: tzv. amrud visine 35 m, karakteristična za islamsku arhitekturu, te kasnije za rusku.
4. Tambur: valjkasta baza kupole koja predstavlja prelaz između kupole i baze.
5. Guldasta: dekorativne igle na rubovima zidova.
6. Ćhatri: uzvišeni paviljoni iznad balkona u obliku malih kupola.
7. Granice: nalaze se između pravokutnih panela i niša, ukrašene su krasopisima i geometrijskim oblicima.
8. Krasopis: Stilizirani stihovi Kurana na glavnom luku.
9. Niše: na sva četiri ugla nalazi se po šest niša raspoređenih u dve etaže.
10. Paneli: ukrasni pravokutni elementi na glavnim zidovima koji okružuju glavni portal (iwan).

Mauzolej je izgrađen prema strogom simetrijskom redu, nasuprot zamršenim detaljima. Žarište i dominanta Tadž Mahal kompleksa je simetrična grobnica od belog mramora; građevina kvadratičnog tlocrta sa nakošenim uglovima, koji sadrže zasvođene niše poznate kao iwane. Okrunjena je velikom kupolom dvostruke konstrukcije koja povećava njenu visinu i sa nekoliko potpornja na kojima su ćhatri, uzvišeni paviljoni u obliku malih kupola. Tlocrt je gotovo savršeno simetričan oko četiri osovine i razmešten je u stilu hasht bihisht kao kod Humajunove grobnice. Zdanje sadrži četiri sprata; u prizemlju se nalaze grobnice Džahana i Mumtaz, prilazni sprat sadrži identične kenotafe njihovih grobnica sa sprata ispod u mnogo doteranijoj komori, te sprat deambulatorija i krovne terase.

Enterijer

Zaštitna rešetka koja okužuje kenotafe.

Kenotafi unutar Tadž Mahala.

Hijerarhijska doslednost celog kompleksa doseže svoj vrhunac u glavnoj komori koja sadrži kenotafe Šaha Džahana i Mumtaz Mahal. Mumtazin kenotaf postavljen je na geometrijski centar zgrade, dok je Džahan naknadno sahranjen od njene grobnice prema zapadu; raspored viđen kod drugih mogulskih grobnica ranijeg perioda kao što je Itmad-Ud-Daulah. Unutrašnjost je u potpunosti izgrađena od mramora, a kenotafi su ukrašeni dragim kamenjem poslaganim u koncentričnim oktogonima. Takvo oblikovanje karakteristično je za islamsku i indijsku kulturu kao važna duhovna i astrološka tematika. Komora je obilna evokacija rajskog vrta i kao takva sadrži reprezentacije cveća, rastinja i arabeski, te krasopise taluta i manje korištenog nash pisma.

Muslimanska tradicija zabranjuje ukrašavanje grobova, pa su tela Džahana i Mumtaz položena u relativno običnu komoru koja se nalazi ispod sobe s kenotafima. Sahranjeni su na potezu sever-jug, s glavama okrenutim prema desno (zapad) u smeru Meke. Kupola Tadža uzdiže se iznad njihovih kenotafa, koji su verna kopija pravih grobnica iz podruma ispod.

Mumtazin kenotaf dimenzija je 2.5 za 1.5 m i ukrašen je krasopisima koji veličaju njen lik. Džahanov kenotaf je na zapadnoj strani i jedini je asimetrični element u celom kompleksu. Njegova grobnica veća je od ženine, ali se sastoji od istih elemenata; većeg sarkofaga na nešto višoj bazi, takođe ukrašenog začuđujućom preciznošću sa lapidarijumima i krasopisima. Na poklopcima oba sarkofaga nalazi se skulptura malene kutije s pisaljkom koja je tradicionalna mogulska pogrebna ikona.

Terasa uz reku

Osim mauzoleja, na terasi se nalaze džamija s zapadne strane, te džavab s istočne strane koji je simetričan džamiji i vizuelno služi kao arhitektonski balans, dok funkcionalno služi kao gostinjska kuća. Terasa se stepenasto spušta do reke.

Podnožje i terasa

Na uglovima podnožja nalaze se minareti, četiri velika tornja visoka preko 40 m. Služe kao tradicionalni element džamije, odnosno kao mesto s kojeg mujezin poziva muslimane na molitvu. Svaki od minareta je efektivno podeljen na tri jednaka dela, postavljanjem dva balkona koji okružuju toranj. Na vrhovima nalazi se glavni balkon okrunjen s ćhatri, koji odražavaju one na mauzoleju. Svi minareti malo su odmaknuti izvan rastera da u slučaju rušenja (čest događaj kod mnogih visokih građevina tog doba) materijal ne ošteti glavne zgrade.

Džamija i džavab

Enterijer džavaba

Džamija

Na obe bočne strane mauzoleja nalaze se dve gotovo identične zgrade, simetrične s obzirom na glavnu osu kompleksa. Za razliku od belog mramornog mauzoleja, građene su od crvenog peščenjaka. Zapadno je džamija, istočno je džavab što znači odgovor, jer je građena kao vizuelni balans džamiji na simetričnoj strani, a korišćena je kao gostinjska kuća za važne posetioce. Razlikuje se od džamije po tome što nema mihrab, odnosno nišu u zidu džamije koja predstavlja smer Meke i prema obliku spratova koji su geometrijski oblikovani dok se etaža džamije sastoji od obrisa 569 ćilima u crnom Mermeru.

Temeljni dizajn trodelne džamije sličan je drugim zdanjima izgrađenima za vreme Šaha Džahana, poput Masjid-i-Jahan Numa u Delhiju, koja se sastoji od dugačke dvorane okrunjene trima kupolama. Mogulske džamije iz ovog perioda dele hramsku dvoranu u tri dela; glavno svetilište sa nešto manjim hramskim utočištima na obe strane. Kod Tadž Mahala, nad svakim delom nalazi se velika kupola.

Vrt

Panoramski pogled od 360° na vrt

Veliki čarbah, glavni mogulski trg podeljen na četiri dela, predstavlja prednji plan za klasični pogled na mauzolej Tadž Mahala. Strogo i precizno isprojektovani vrt sastoji se od staza koje dele svaki kvartal stvarajući pritom 16 spuštenih manjih vrtova. Povišeni mramorni bazen nalazi se na središtu vrta, na polovini puta između grobnice i glavnih vrata, uz čiju osu (sever-jug) je postavljen reflektivni duguljasti bazen koji reflektuje obrise mauzoleja Tadž Mahala. Ostatak vrta ukrašen je drvoredima i fontanama. Vrt Čarbah inače simbolizuje četiri rajske reke u Indiji. Mramorni bazen (hauz) naziva se i Hawd al-Kawthar što znači „cisterna bogatstva“ koja bi trebalo da ugasi žeđ Muhamedu prilikom njegovog dolaska. Paviljoni se nalaze na istočnoj i zapadnoj strani poprečnih osa, i postavljeni su simetrično jedan drugome. Izgrađeni su od peščenjaka u trodelnom obliku na dve etaže, a okrunjeni su kupolama koje stoje na osam stubova. Rani izvori navode kako se vrt sastojao od bujne vegetacije koja je uključivala ruže, narcise, te izobilje voćaka. Kada je Mogulsko carstvo počelo da opada, negovanje vrta takođe je opalo. Kada su Britanci preuzeli kontrolu nad Indijom, promenili su pejzaž vrta prema engleskim stilovima londonskih travnjaka.

Velika vrata

Velika vrata

Velika vrata nalaze se na severnom ulazu u dvorište pred zgradom (Džilaukhana) i omogućavaju prelaz između bazara (pijace) i odmorišta sa duhovnim područjem na kojem se nalaze vrt, džamija i mauzolej. Pravougaonog su oblika, i projektovane su poput džamije unutar kompleksa. Na uglovima se nalaze oktogonalni tornjevi koji zgradi daju izgled odbrambenog karaktera. Kupole su bile karakteristične isključivo za grobnice i džamije pa nisu korištene na Velikim vratima. Citati iz Kurana raspoređeni su na pažljivo odabrana mesta. Glavni oblikovni element je veliki portal čiji je koncept da privuče posetioce i vernike u rajski vrt kompleksa. Osim portala, nalazi se još nekoliko arkada s galerijama, koje su namenjene skloništu siromašnih stanovnika od kišnih sezona. Galerije se završavaju na transferzalno položenoj trodelnoj dvorani.

Dvorište

Šetalište uz reflektujući bazen

Džilaukhana, što doslovno znači ispred kuće, bila je vrsta dvorišta koju je Šah Džahan uveo u mogulsku arhitekturu. Služilo je kao prostor gde su posetioci mogli ostaviti svoje konje ili slonove pre ulaska u glavni prostor kompleksa. Pravougaoni tlocrtni oblik podeljen je na osi u smeru sever-jug i istok-zapad uz koje vode glavne ulice, na severu se nalaze Velika vrata kao ulaz u glavni vrt ispred mauzoleja, dok se ulazna vrata u džilaukhanu nalaze uz istočne, zapadne i južne zidine. Južna vrata vode do pijace Tadž Ganji. Dve identične ceste od istoka i zapada vode do središta dvorišta. Uz te ulice protežu se kolonade verandi povezanih višelistnim lukovima iza kojih su se nalazile trgovačke sobe, koje su bile u funkciji od izgradnje Tadž Mahala sve do 1996. godine. Porez ubran s tih pijaca služio je za održavanje celog kompleksa. Istočne ulice bazara devastirane su krajem 19. veka, ali ih je obnovio Lord Kurzon početkom 20. veka. Dve replike grobnica nalaze se na južnim uglovima dvorišta. Izgrađene su kao minijaturne kopije onih u glavnom kompleksu i nalaze se na povišenim platformama na koje se pristupa sa stepenica. Obe oktagonalne grobnice nalaze se na pravougaonim platformama koje omeđuju zgrade manjih dimenzija smeštene čeono prema dvorištu. Do danas nije razjašnjeno to je sahranjen u tim grobnicama, budući da su bile nedovršene i da su u njima sahranjene žene. Među prvim dokumentima koji ih spominju su skice Tomasa i Vilijama Daniela iz 1789, prema kojima se u istočnoj grobnici nalazi Akbarabadi Mahal, a u zapadnoj Fatehpuri Mahal. Dva manja dvorišta nalaze se na severnoj strani (Khawasspuras), a služila su za boravak posetilaca mauzoleja i za vernike. Rezidencijalni karakter tog dela služio je kao prelaz između celog kompleksa i ostatka sveta. Prostor je do 18. veka bio u ruševinama, no početkom 20. veka ga je obnovio britanski vicekralj Indije Lord Kurzon posle čega je istočno dvorište služilo kao prostor za održavanje hortikulture, a zapadno kao staja sve do 2003. godine.

Bazar i odmorište

Bazar i odmorište sagrađeni su kao sastavni deo kompleksa, prvotno da osiguraju smeštaj radnicima, a kasnije kao mesto za trgovinu i prostor koji nadopunjuje celinu. Područje je preraslo u mali grad prilikom izgradnje Tadž Mahala. Prvotno je bilo poznato od imenom Mumtazabad (Mumtazin grad), dok se danas naziva Tadž Ganji ili Tadž pijacom. Tlocrt celog područja ima kvadratni oblik podeljen s dve ortogonalne ulice s vratima na sva četiri ulaza. Bazari se protežu uz svaku ulicu, dok se na stvorenim trgovima nalaze odmorišta s unutrašnjim dvorištima na koje se pristupa s unutrašnje strane gde se ulice seku. Prema dostupnim izvorima, severna i zapadna strana trga je mnogo bolje očuvana od ostatka na jugu što podrazumeva da je taj deo dobijao mnogo više iz imperijalnog proračuna. Kvalitet arhitekture tog dela je takođe mnogo bolji od južne polovine.

Razlike između duhovnog i sekularnog dela kompleksa najviše se očituju na području trga i odmorišta. Dok je duhovni deo kompleksa održavan u izvornom obliku nakon gradnje, Tadž Ganji je postao frekventan grad i centar privredne aktivnosti u gradu Agri na čijim se pijacama nalazila roba iz svih delova carstva i sveta. Severozapadni deo je bio poznat pod imenom Katra Omar Khan (Pijaca Omara Kana), severoistočni deo kao Katra Fulel (Pijaca parfema), jugozapadni deo kao Katra Resham (Pijaca svile), a jugoistočni deo kao Katra Jogidas. Područje se konstantno obnavljalo nakon izgradnje da bi u 19. veku postalo gotovo potpuno neprepoznatljivi deo originalne zamisli, a većina autohtone arhitekture je zagubljena ili nadograđena. Danas postoji potpuna suprotnost između elegantnog i geometrijski pravilnog rasporeda duhovnog dela Tadž Mahala i uskih, nepredvidljivih i nedefinisanih ulica Tadž Ganjija, nastalih organskim razvojem urbanizma. Samo manji delovi od originalne arhitekture su sačuvani, uglavnom ulazna vrata sa ulica.

Grobnice izvan zidina

Kompleks Tadž Mahala utvrđen je zidovima od crvenog peščenjaka s tri strane, dok je otvoren prema reci. Izvan tih zidina nalazi se nekoliko dodatnih mauzoleja koji uključuju grobnice za ostale žene Šaha Džahana, te veću grobnicu za omiljenu Mumtazinu sluškinju.

Vodovod

Dekorativni kanal s ukrašenim fontanama

Opskrba Tadž Mahala vodom vrši se složenom infrastrukturom vodovoda koji obuhvata veći deo celine. Crpljena je iz obližnje reke Jamuna i vođena do kompleksa nizom kanala koje su napajali sistemi pokretani životinjskom snagom. Voda se preko lučnih akvadukta slivala u veliki spremnik koji je vodio do distribucijskih cisterni smeštenih iznad nivoa kompleksa na zapadnoj strani zida. Od tuda voda prelazi do tri pomoćna spremnika iz kojih se crpila direktno u vrtove, bazene i fontane, što je tehnički omogućeno podizanjem spremnika na 9,5 m visine. Vodovodne cevi prečnika 0.25 m ukopan je 1,8 m ispod površine tla i prati osu glavne stranice uz koju se protežu reflektivni bazeni. Neke podzemne vodovodne cevi zamenjene su 1903. godine novim cevima od livenog gvožđa. Cevi fontana nisu direktno spojene na grla već na bakarne ćupove koji su omogućavali ravnomeran pritisak u svakoj fontani. Vodovodni sistem je vremenom propao, ali sačuvani su pojedini delovi poput lukova akvadukta koji danas služe kao smeštaj kancelarije Indijskog arheološkog zavoda za hortikulturu.

Vrt mesečine

Severno od Taj Mahal kompleksa, preko reke Jamuna, nalazi se još jedan Čarbah vrt. Projektovan je kao sastavni deo celine u stilu rečne obale karakteristične za Agru. Širina vrta je identična ostatku kompleksa na južnoj strani reke. Istoričarka vrtova Elizabet Mojnihan tvrdi kako je veliki oktogonalni bazen na središtu terase služio kao reflektivno ogledalo za mauzolej, odnosno kako je ceo vrt orijentisan prema tom delu kompleksa. Još od mogulskog vremena vrt je doživeo brojne poplave zbog čega je devastiran veći deo područja. Četiri tornja od peščenjaka označavala su granične uglove vrta, ali sačuvan je samo onaj s jugoistočne strane. Ostaci temelja dve zgrade nalaze se na severnom i južnom delu vrta, a pretpostavlja se da je reč o vrtnim paviljonima. Na severnoj strani nalazila se stepenasta struktura vodopada koja se slivala u bazen. Severni deo vrta ima oblik tipičnog kvadrata s ortogonalnim osama uz koje se protežu dve ulice, dok se na njihovom raskršću nalazi središnji bazen. Vodovodni sistem napajan je pomoću akvadukta sa zapadne strane.

Literatura

• Asher, Catherine Blanshard (1992). Architecture of Mughal India. Cambridge University Press. str. 201—. ISBN 978-0-521-26728-1. 
• Koch, Ebba (1991). Mughal Architecture: An Outline of Its History and Development 1526-1858. Munich: Prestel. ISBN 978-3-7913-1070-1. 
• Tillotson, G. H. R. (1990). Mughal India. San Francisco: Chronicle Books. ISBN 978-0-87701-686-1. 
• David Carroll: „Taj Mahal“: Newsweek, SAD, 1975.
• Bamber Gascoigne: The Great Moguls Harper Collins, 1971.
• E. B. Havel: Indian Architecture: Its Psychology, Structure and History, 1913.
• John Lall: Taj Mahal: Tiger Books, 1994.
• Ed Rothfarb: In the Land of the Taj Mahal, Henry Holt, 1998.
• Banarsi Prasad Saksena: History of Shahjahan of Dihli: The Indian Press Ltd., Allahabad, 1932.
• Henri Stielin: Architecture of the World: Islamic India: Compagnie du Livre d' Art, Južnoafrička Republika, 1994.

Spoljašnje veze

• Zvanični veb-sajt

of the Taj Mahal

• Description of the Taj Mahal at the Archaeological Survey of India
• Profile of the Taj Mahal at UNESCO