Teba (Egipat)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Teba
Svetska baština Uneska
Zvanično imeAntička Teba i njene nekropole
MestoLuksor, Kena, Egipat Uredi na Vikipodacima
Koordinate25° 43′ 14″ S; 32° 36′ 37″ I / 25.720555555556° S; 32.610277777778° I / 25.720555555556; 32.610277777778
Površina739.016, 44.355 ha (7,95470×1010, 4,7743×109 sq ft)
Uključuje
Kriterijumkulturna: i, iii, vi
Referenca87
Upis1979. (3. sednica)
Veb-sajthttp://whc.unesco.org/fr/list/87/

Teba (stgrč. Θῆβαι [Thēbai], poznata i kao grč. Διόσπολις [Diospolis]) – „Nebeski grad“, pandan drevnom egipatskom niwt – „Grad“ i niwt-rst – „Južni grad“) je bio grad u starom Egiptu, koji se nalazio na mestu današeg Luksora, 725 km od Kaira, na istočnoj obali Nila.

Teba je bila sedište tebanske trijade: Amona, Mut i Konsua i nazivana je do kraja Novog carstva – „Amonov grad“ (niwt-imn). Stari Grci su grad zvali Διόσπολις odnosno – „Zevsov grad“, a razlog je što su poistovećivali Amona sa Zevsom. Kako bi ga razlikovali od drugih gradova istog imena dodali su mu i μεγάλη („veliki“). Rimljani su mu dali ime Diospolis Magna.

Teba je bila glavni grad četvrte gornjoegipatske nome - Waset i prestonica Egipta u doba Jedanaeste dinastije i Osamnaeste dinastije. Tokom Devetnaeste dinastije sedište se premešta u oblast delte.

Teba je propala u doba asirske okupacije Egipta, kada su spaljeni i opljačkani hramovi, a stanovnici odvedeni u robove.

Toponimija[uredi | uredi izvor]

R19
wꜣs.t
„Grad Skeptera”[1]
na egipatskim
hijeroglifima
R19t
niwt
wꜣs.t
„Grad Skeptera”
na egipatskim
hijeroglifima
niwt
t Z1		 M24t
niw.t rs.t
„Južni grad”[2]
na egipatskim
hijeroglifima
O28nw
niwt		 Sma
iwnw-sm’
„Heliopolis na jugu”[3]
na egipatskim
hijeroglifima

Egipatsko ime Tebe je bilo wꜣs.t, „Grad wꜣs”, septer faraona, dugački predmet sa životinjskom glavom i račvastom bazom. Od kraja Novog kraljevstva, Teba je poznata u egipatskom jeziku kao niwt-'imn, „Grad Amona”, glavnog božanstva Tebanske trijade čiji du drugi članovi bili Mut i Konsu. Ovo ime Tebe se javlja u Bibliji kao „Nōʼ ʼĀmôn” (נא אמון) u knjizi proroka Nauma[4] a isto tako koa „No” (נא) što je pomenuto u knjizi proroka Jezekilja[5] i Jeremije.[6][7]

Karakteristike[uredi | uredi izvor]

Geografski položaj[uredi | uredi izvor]

Teba je bila južni centar starog Egipta. Zauzimala je veoma pogdan geografski položaj, na raskrsnici važnih trgovačkih puteva, koji su Egipat spajali sa Nubijom, odakle su dolazili zlato, slonova kost i robovi. Drugi važan put vodio je do obale Crvenog mora, prema Sinaju, gde su se nalazili rudnici bakra. Treći put vodio je ka jugu, prema zemlji Punt. Izgrađena je uglavnom na aluvijalnim ravnicama doline Nila koja prati veliku krivinu Nila. Kao prirodni ishod, grad je položen u pravcu severoistok-jugozapad paralelno sa savremenim rečnim kanalom. Teba je imala površinu od 93 km2 (36 sq mi) koja je obuhvata delove Tebanskih brda na zapadu koji kulminiraju u svetom al-Kurnu na nadmorskoj visini 420 m (1.380 ft). Na istoku leži planinska istočna pustinja sa svojim vadisima koji se ulivaju u dolinu. Značajan među ovim vadijima je Vadi Hamamat u blizini Tebe. Korišćen je kao kopneni trgovački put do obale Crvenog mora. Vadi Hamamat je bio primarni trgovački put koji je povezivao Egipat sa Crvenim morem još od preddinastičkih vremena.[8] Uruk civilizacija je preneta u Egipat duž ovog koridora. Smatra se da se glavni grad Prve dinastije, Tinis iz tog razloga nalazio u istom regionu kao i Teba. Oba grada su se nalazila na raskrsnici puteva u Gornjem Egiptu između Nila u pravcu sever-jug i Sarahan kavarvanskih puteva koji su se povezivali sa pomorskim rutama Crvenog mora preko Vadi Hamamata u pravcu istok-zapad. Vadi el-Hol se takođe nalazi u blizini Tebe.[9] Čini se da natpisi na stenama u dolini pokazuju najstarije primere fonetskog alfabetskog pisanja otkrivene do danas..[10] Ova dolina je povezivala Tebu sa oazom u zapadnoj pustinji. Značajan je po prvom natpisu na proto-sinatskom alfabetu, koji se pojavio ubrzo nakon što je Teba postala prestonica Egipta.

Obližnji gradovi u četvrtom gornjoegipatskom nomu bili su Per-Hator, Madu, Đerti, Juni, Sumenu i Imiotru.[11]

Demografija[uredi | uredi izvor]

Stanovništvo Tebe 2000-900. p. n. e.

Prema Džordžu Modelskom, Teba je 2000. godine pre nove ere imala oko 40.000 stanovnika (u poređenju sa 60.000 u Memfisu, najvećem gradu na svetu u to vreme). Do 1800. godine p. n. e., stanovništvo Memfisa se smanjilo na oko 30.000, što je Tebu učinilo najvećim gradom u Egiptu u to vreme.[12] Istoričar Ijan Moris je procenio da je do 1500. godine p. n. e. Teba možda postala najveći grad na svetu, sa populacijom od oko 75.000, položaj koji je držala do oko 900. godine p. n. e., kada ju je nadmašio Nimrud (između ostalih).[13]

Ekonomija[uredi | uredi izvor]

Arheološki ostaci Tebe pružaju upečatljivo svedočanstvo o egipatskoj civilizaciji na vrhuncu. Grčki pesnik Homer veličao je bogatstvo Tebe u Ilijadi, knjiga 9 (oko 8. veka p. n. e.): „... u egipatskoj Tebi sijaju gomile skupocenih ingota, Tebi sa stotinu kapija.”[14][15]

Kultura[uredi | uredi izvor]

U Tebi se obeležavalo više od šezdeset godišnjih festivala. Najveći festivali među njima, prema Edfu geografskom tekstu, bili su: Lepa gozba Opet, Hojak (Festival), Festival I Šemua i Festival II Šemua. Još jedna popularna proslava bila je Lepi festival doline koji je nalik na Noć veštica.[16]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Doba Srednjeg carstva[uredi | uredi izvor]

Memnonovi kolosi
Hram u Luksoru

Srednje carstvo je period mira i vraćanja na uzore i tradiciju Starog carstva. Javlja se nova spoljna politika. Neki autori smatraju da je uloga i status kralja manja nego ranije.

Posle pobede nad Herakleopoljom nomarsi Tebe uspevaju da ponovo ujedine zemlju. Mentuhotep Nebhepet Re je ujedinitelj zemlje i prvi put prestonica postaje Teba.

Tokom Jedanaeste dinastije imena svih vladara Tebe počinje sa Mentuhotep. U ovom periodu opada umetnička produkcija, kulturni impuls nameće prestonica, formiraju se umetničke radionice u prestonici koje ne utiču na radionice u provinciji, jačaju lokalni običaji...

Javlja se i novi tip grobnica, grobnice u steni, prvenstveno za privatna lica (U Beni Hasanu je otkriveno 39 grobnica u steni), kao i novi tip hrama. Primer je hram Mentuhotepa Nebhepet Rea u Deir el Bahariju, koji je kombinacija grobnice u steni i piramide.

Osnivač Dvanaeste dinastije je Amenemhet I, koji prestonicu iz Tebe premešta u oblast Fajuma gde osniva novi grad Amenemhet Itaui, čije ime znači onaj koji drži dve zemlje.

Novo carstvo[uredi | uredi izvor]

Teba na karti Egipta
Teba
Teba
Teba na karti Egipta

Hiksi prodiru u Egipat krajem četrnaeste dinastije i naredne, petnaesta i šesnaesta su tzv. dinastije Hiksa, za vreme kojih se prestonica seli u Avaris u severozapadnom delu delte Nila. Od osvajača su Egipćani preuzeli vojnu tehniku, borna kola i kompaktni luk. Sedamnaesta dinastija iz Tebe je predendovala na vlast i pokorili su Hikse. Ahmoze I, osnivač osamnaeste dinastije, osvaja Avaris i isteruje ih iz Egipta. Iako je prestonica u Memfisu, Teba je veoma važan centar.

Promene se dešavaju tokom vladavine Amenhotepa IV koji menja ime u Ehnaton, vrši reformu religije i seli prestonicu u Ahetaton odnosno Tel el Amarnu, što dovodi do velikog otpora tabanskog sveštenstva. U vreme vladavine Tutankatona, koji menja ime u Tutankamon, prestonica ponovo postaje Teba.

Ramzes II je premestio prestonicu iz Tebe u novoizagrađeni Per-Ramzes u delti Nila.

Nalazišta[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Nekropola u Tebi

Tebansku nekropolu čini nekoliko važnih lokaliteta, to su grobnice vladara Jedanaeste dinastije, koje se nazivaju saf grobnice (saf na arapskom znači red, niz), grobnice vladara Sedamnaeste dinastije, grobnice vladara Osamnaeste dinastije nalaze se u dolini kraljeva. Ova dolina se deli na zapadnu (grob Amenofisa I) i istočnu dolinu u kojoj se nalaze 62 groba, od kojih je poslednji Tutankamonov).

Nekropola u Tebi

Najpoznatija nalazišta su:

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Adolf Erman and Hermann Grapow: Wörterbuch der ägyptischen Sprache. Akademie Verlag, Berlin 1971. p. 259.
  2. ^ Erman/Grapow: Wörterbuch der ägyptischen Sprache, p. 211.
  3. ^ Erman/Grapow: Wörterbuch der ägyptischen Sprache, pp. 54,479.
  4. ^ Nahum 3:8.
  5. ^ Ezekiel 30:14–16.
  6. ^ Jeremiah 46:25.
  7. ^ Huddlestun, John R. “Nahum, Nineveh, and the Nile: The Description of Thebes in Nahum 3:8–9.” Journal of Near Eastern Studies, vol. 62, no. 2, 2003, pp. 97–98.
  8. ^ Boundless. „Ancient Egyptian Trade”. Boundless World History. Pristupljeno 14. 11. 2022. 
  9. ^ Baker, Dorie (13. 12. 1999). „Finding sheds new light on the alphabet's origins”. Yale Bulletin and Calendar. 
  10. ^ Goldwasser, Orly (2010). „How the Alphabet Was Born from Hieroglyphs”. Biblical Archaeology Review. Washington, DC: Biblical Archaeology Society. 36 (1). ISSN 0098-9444. Arhivirano iz originala 30. 06. 2016. g. Pristupljeno 6. 11. 2011. 
  11. ^ Wilkinson, T. (2013). "The Rise and Fall of Ancient Egypt".
  12. ^ George Modelski, "Cities of the Ancient World: An Inventory (−3500 to −1200) Arhivirano 2014-05-19 na sajtu Wayback Machine"
  13. ^ Ian Morris, "Social Development Arhivirano 2011-07-26 na sajtu Wayback Machine".
  14. ^ Hall, H. R. (Harry Reginald) (22. 12. 2015). The ancient history of the Near East : from the earliest times to the battle of Salamis. Oxon. ISBN 978-1-317-27164-2. OCLC 933433562. 
  15. ^ Baikie, James (29. 3. 2018). Egyptian antiquities in the Nile Valley : a descriptive handbook. Abingdon, Oxon. ISBN 978-1-351-34406-7. OCLC 1030993159. 
  16. ^ „Opet | Egyptian festival | Britannica”. www.britannica.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-05-25. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Nekropola u Tebi na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Теба_(Египат)&oldid=27554632”