Tisa

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe, pogledajte Tisa (višeznačna odrednica).
Tisa
Tisa kod Rahiva, Ukrajina
Mapa Tise i dela Dunava
Opšte informacije
Dužina965 km
Basen156.087 km2
Pr. protok796 ​m3⁄s
SlivCrnomorski
Vodotok
Izvorspajanjem Bele i Crne Tise na Karpatima, Ukrajina
V. izvora2.020 m
UšćeDunav
Geografske karakteristike
Država/e Ukrajina
 Rumunija
 Slovačka
 Mađarska
 Srbija
PritokeVișeu River, Iza River, Samoš, Kereš, Moriš, Krasna, Teresva, Tereblya, Rika, Borzsa, Bodrog, Zađva, Bila Tysa, Čik, Tur River, Zlatica, Šajo, Begej, Batar, Jegrička, Kireš, Kosivska River, Săpânța River, Baia River, Bicu River, Sarasău River, Valea Hotarului River, Valea Iepei River, Șaroș River, Șugătag River
Reka na Vikimedijinoj ostavi

Tisa (mađ. Tisza, ukr. Тиса, sl. i rum. Tisa i nem. Theiß) je reka u srednjoj Evropi i najduža pritoka Dunava. Protiče kroz Panonsku niziju. Izvire u Ukrajini, na Karpatima u oblasti Bukovina, i dalje prolazi kroz Mađarsku, Rumuniju, Slovačku i Srbiju. Uliva se u Dunav nasuprot Starog Slankamena.

Tisa je dugačka 1.358 km, a površina razvođa iznosi 157.186 km². U Vojvodini Tisa deli Bačku (desna obala) i Banat (leva obala).

Najveća pritoka Tise je Mureš, a zatim slede Begej, Bodrog, Zlatica, Kereš, Samoš, Šajo, Kireš, Čiker i Jegrička.

Tisa je plovna na dužini od 532 km.

Dužina Tise kroz Srbiju iznosi 164 km.

Veliki i Mali bački kanal povezuju Tisu sa Dunavom, a Begejski kanal sa Tamišem.

Značajniji gradovi na Tisi su: Tokaj, Solnok, Čongrad, Segedin, Senta i Bečej.

Regulacija toka[uredi | uredi izvor]

U planinskom delu toka, Tisa je bistra i brza reka. Nedostatak jezera u oblastima Karpata utiče na to da su varijacije nivoa vode u Tisi izuzetno velike, sa tipično tri godišnja poplavna perioda. Ako se visok nivo vode u Tisi poklopi sa sličnom situacijom u Dunavu, Tisa nadire uzvodno, što izaziva velike poplave. Takva situacija je razorila Segedin proleća 1879.

Između 1846. i 1880, austrijske i austrougarske vlasti su organizovale regulaciju toka reke Tise (mađ.: a Tisza szabályozása) i skratile joj dužinu za 450 km. Sagrađeni sistem zaštite od poplava je najveći u Evropi. Danas postoji 3680 km kanala koji kontrolišu Tisu.

Tokom 1980−ih na Tisi je napravljeno veliko veštačko jezero Tisa (mađ.: Tisza-tó) sa namerom da se pomogne u regulaciji toka i posebno poplava. Ubrzo je ovo jezero postalo popularno turističko odredište Mađara, skoro kao i jezero Balaton.

Ekološka katastrofa iz 2000.[uredi | uredi izvor]

Zagađena reka Samoš

Dana 30. januara 2000, pogon za preradu zlata iz Baja Mare, na severu Rumunije, ispustio je 100.000 m³ vode zagađene cijanidom u reku Samoš. Ispuštanje cijanida u Samoš desilo se usled topljenja snega i podzemnih voda koje su oštetile akumulaciju gde je cijanid skladišten. Ovo zagađenje se proširilo dalje niz reku Tisu i uništilo gotovo sav živi svet u reci. Zagađenje je stiglo do Beograda 14. februara 2000.

Poplava iz 2006.[uredi | uredi izvor]

U aprilu 2006. Tisa je dostigla najviši vodostaj u istoriji (949 cm kod Novog Kneževca) i ugrozila brojna naselja u svojoj okolini, zbog čega je uveden vanredni nivo odbrane[1].

Plovidbenost[uredi | uredi izvor]

Tisa je plovna u većem delu svog toka. Reka je otvorena za međunarodnu plovidbu tek odnedavno jer je Mađarska pravila razliku između tzv. „državnih reka“ i „međunarodnih reka“, kojom se dozvoljavala ili zabranjivala plovidba stranim brodovima. Nakon ulaska Mađarske u EU, ova podela je ukinuta i sada je svim plovilima dozvoljeno da plove Tisom.

Mogućnost plovidbe često određuju prirodni faktori. U vreme visokog vodostaja i suše najčešće Tisa nije plovna.

Opšte karakteristike sliva i vodotoka[uredi | uredi izvor]

Reka Tisa nastaje spajanjem dva manja vodotoka, Crne i Bele Tise kod mesta Rahov u Ukrajini. Sliv reke Tise prostire se na teritoriji Rumunije (47%), Mađarske (29%), Ukrajine (8%), Slovačke (10%) i Srbije (6%). U njegovim granicama izdvajaju se tri različite morfološke i hipsometrijske celine. Najveću površinu čine nizijski predeli (45% sliva), a zatim slede brdoviti predeli (31%), dok 24% čine visokoplaninski predeli. [2]

Karakteristike sliva Tise u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Dužina vodotoka reke Tise u Srbiji iznosi 164 km, što predstavlja oko 17% ukupne dužine njenog toka. Ona čitavim svojim tokom kroz Srbiju predstavlja prirodnu granicu između Bačke i Banata. Tok Tise u Srbiji ima meandarski karakter. Budući da kroz Srbiju teče kroz ravničarski predeo, Tisa pri niskom vodostaju ima ukupan pad na uzdužnom profilu svega 5 km ili prosečno oko 0,028‰. Na ravničarski karakter sliva reke Tise takođe ukazuje i njen koeficijent razvitka rečnog toka koji iznosi 1,41.[2]

Nizak pad na uzdužnom profilu prouzrokuje veoma malu brzinu oticanja reke čija srednja vrednost dostiže ili minimalno premašuje iznos od 1m/s. Uz to, izgradnja brane kod Novog Bečeja, dodatno je uticala na usporavanje brzine oticanja reke.[2]

Tisa u Srbiji ima značajnu širinu i dubinu, što su pokazala različita merenja i istraživanja. U zavisnosti od vodostaja, širina Tise u Srbiji varira od 100 m do 2200 m. Tisa je najbogatija vodom tokom marta, aprila i maja. Najveći proticaj i vodostaj su u aprilu, dok je najsiromašnija vodom tokom septembra i oktobra.[2]

Najviši i najniži vodostaji i proticaji Tise u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Apsolutno najviši i najniži vodostaji na vojvođanskom sektoru Tise zabeleženi su 2006. godine[3]:

– kod Novog Kneževca = 949 cm (21. april);

– kod Sente = 926 cm (21. april);

– kod Novog Bečeja = 819 cm (21.april);

– kod Titela = 818 cm (17. april)

Apsolutno najniži osmotreni vodostaji (NNV) na Tisi u Srbiji registrovani su pre puštanja u rad brane kod Novog Bečeja i brane HE Đerdap 1[2]:

– kod Novog Kneževca = 220 cm (20. i 21. oktobra 1961. godine);

– kod Sente = −198 cm (11. i 12. oktobra 1946. godine i 20. i 21. oktobra 1961. godine)

– kod Novog Bečeja = −254 cm (19 – 22. oktobra 1947. godine);

– kod Titela = −85 cm (24. i 25. oktobra 1947. godine)

Apsolutno najveći proticaj (VVQ) Tise u merodavnom profilu kod Sente, od 3480 m³/s izmeren je 12. juna 1970. godine, a apsolutni minimum (NNQ) od 90 m³/s, 26. juna 1993. godine.

Plovidbene karakteristike Tise u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Zahvaljujući širini i dubini korita i maloj brzini proticaja, Tisa je na srednjem, a naročito donjem toku i pre realizovanih regulacionih radova, predstavljala plovni put od regionalnog značaja. Tisa ima važnu ulogu u jeftinom rečnom transportu i na mađarskom i na srpskom delu toka. Nakon drastičnog skraćivanja korita i uspostavljanja dirigovanog režima na najvećem delu toka, plovidba na srednjoj i donjoj Tisi je postala bezbednija. Na srpskoj deonici reke uslovi plovidbe su vidno poboljšani, posebno na delu toka uzvodno od brane kod Novog Bečeja, gde su pre uspostavljanja uspora tokom čestih niskih vodostaja plovidbeni uslovi bili prilično nepovoljni.[2]

Prema preporukama Dunavske komisije, Tisa predstavlja plovni put od međunarodnog značaja. Od svog ušća do brane kod Novog Bečeja pripada Va klasi, a uzvodno od brane do državne granice sa Mađarskom IV klasi plovnih puteva, odnosno od ušća do brane mogu ploviti plovila dužine do 110 m, širine do 11,4 m, gaza do 2,8 m (konvoji do 4,5 m) i nosivosti do 3000 tona. Uzvodno od brane mogu ploviti plovila dužine do 85 m, širine do 9,5 m, gaza do 2,5 m (konvoji do 2,8 m), i nosivosti do 1500 tona. Prema preporukama Svetskog udruženja za vodne puteve (IWI), Tisa u Srbiji zadovoljava sve četiri rekreativne klase: Ra (čamci), Rb (čamci sa kabinom), Rc (motorne jahte) i Rd (jedrilice), te je pogodna za rekreativnu plovidbu i nautički turizam.[2]

Glavna prepreka za slobodnu plovidbu Tisom u Srbiji je brana kod Novog Bečeja koja značajno usporava plovidbu. Pored brane, potencijalne prepreke za slobodnu plovidbu predstavljaju i mostovi kod Titela (km 8+700), Žablja (km 38+200), Sente (km 124+000) i Novog Kneževca (km 144+300). Tokom hladnih zima kada se formira led na reci, kao i tokom letnjih olujnih vetrova bezbednost plovidbe može biti narušena, što je naročito opasno za manja plovila.[2]

Pored povoljnih plovidbenih karakteristika i uslova plovidbe, Tisa predstavlja plovni put od izuzetnog značaja budući da je pritoka Dunava, koji predstavlja deo Evropske vodne magistrale između Severnog i Crnog mora. Preko Dunava, Tisa je povezana sa velikim brojem evropskih plovnih reka i kanala, a takođe je dobro povezana sa većinom ostalih plovnih puteva u granicama same Srbije. Povezana je sa Begejom i plovnim kanalima, a nalazi se i u okviru hidrosistema Dunav–Tisa–Dunav.[2]

Kvantitativne karakteristike plovnog puta na srpskom sektoru Tise[uredi | uredi izvor]

Merenjima izvršenih od strane „VPI Jaroslav Černi”, utvrđene su sledeće kvantitativne karakteristike plovnog puta na srpskom delu Tise[4]:

— sektor toka od ušća do brane kod Novog Bečeja (rkm 0 – 63):

  • širina plovnog puta: 87 – 275 m;
  • poluprečnik krivine: 500 – 12000 m;
  • najmanje širine plovnog puta: 87 m (rkm 18+433) i 89 m (rkm 17+160);
  • najmanji poluprečnik krivine puta: 550 m (rkm 26+100 i rkm 27+500)

— sektor toka od brane Novog Bečeja do državne granice sa Mađarskom (rkm 63 – 164):

  • širina plovnog puta: 95 – 263 m;
  • poluprečnik krivine: 250 – 25000 m;
  • najmanja širina plovnog puta: 95 m (rkm 139+380);
  • najmanji poluprečnici krivina mereni po osovini plovnog puta: 300 m (rkm 91+430 i rkm 72+715) i 350 m (km 124+340 i km 83+675)

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Hidrometeorološki zavod Srbije”. Pristupljeno 25. 4. 2013.  Arhivirano na sajtu Wayback Machine (14. april 2006)
  2. ^ a b v g d đ e ž z Otkrivanje našeg zaboravljenog kulturnog i prirodnog nasleđa u Mađarsko - Srpskom pograničnom regionu. Opština Novi Bečej. 2013. 
  3. ^ „Hidrološki godišnjak 2006” (PDF). 
  4. ^ „PLAN GENERALNE REGULACIJE NASELjA NOVI BEČEJ” (PDF). 

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Mala enciklopedija Prosveta (3 izd.). Beograd: Prosveta. 1985. ISBN 978-86-07-00001-2.  Nedostaje ili je prazan parametar |title= (pomoć)
  • Marković, Jovan Đ. (1990). Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sarajevo: Svjetlost. ISBN 978-86-01-02651-3. 
  • Otkrivanje našeg zaboravljenog kulturnog i prirodnog nasleđa u Mađarsko - Srpskom pograničnom regionu, Opština Novi Bečej, 2013.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Тиса&oldid=27700510”