Fanarioti

Gradsko naselje Fanar u Carigradu, oko 1900. godine

Fanarioti (grč. Φαναριωτες) su pripadnici grčke elite u Carigradu. Pojam je izveden iz imena gradske četvrti poznate pod nazivom Fanar, koja se nalazi u evropskom delu Carigrada. U istom delu grada nalazi se i sedište Carigradske patrijaršije, sa sabornom crkvom Svetog Đorđa. Tokom razdoblja osmanske vlasti, Fanar je postao stecište grčke trgovačke i crkvene elite, okupljene oko Carigradske patrijaršije. Bogate fanarotske porodice su vršile veliki uticaj na carigradsku patrijaršijsku upravu, a mnogi patrijarsi i mitropoliti su birani upravo iz njihovih redova.^[1]

Posredstvom patrijaršije u Carigradu, fanariotska zajednica je takođe vršila znatan uticaj na vođenje poslova u ostalim pomesnim crkvama na području Osmanskog carstva. Fanariotsko uplitanje u poslove ostalih istočnih patrijaršija (Antiohija, Jerusalim, Aleksandrija, Peć) dovelo je do postepenog narušavanja kanonskog položaja tih drevnih crkava. Na drugoj strani, fanariotska politika je izdejstvovala potpuno ukidanje Srpske patrijaršije (1766) i Ohridske arhiepiskopije (1767), što je dovelo do teških posledica po pravoslavne Srbe i druge Slovene u Osmanskom carstvu.^[2]

Okosnicu fanariotske ideologije činio je panhelenizam, koji se nije ogledao samo u plemenitim težnjama ka oslobođenju pravoslavnih Grka od turske vlasti, već je u isto vreme obuhvatao i šire zamisli o postepenom prevođenju negrčkih pravoslavaca u grčki nacionalni korpus. Takve težnje su bile prvenstveno usmerene prema pravoslavnim Slovenima u Osmanskom carstvu, koje je prema fanariotskim zamisima trebalo pogrčiti, putem nametanja grčke jerarhije, grčke liturgije i grčkog jezika u crkvenoj upravi. Takva fanariotska politika dovela je do teškog narušavanja grčko-slovenskih odnosa u mnogim oblastima, a najveći raskol se dogodio 1870. godine, u vreme stvaranja Bugarskog egzarhata.^[1]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Formiranje fanariotske zajednice je započelo nakon turskog osvajanja Carigrada (1453). U novonastalim okolnostima, znatan deo grčkih prvaka, kako svetovnih tako i crkvenih, usredsredio je svoje napore ka obezbeđivanju neophodnih preduslova za opstanak grčke pravoslavne zajednice, ne samo u Carigradu, već i širom Osmanskog carstva. Prvi korak ka tom cilju učinjen je regulisanjem položaja Carigradske patrijaršije kod novih vlasti, čime je stvoren model koji je opstao sve do početka 20. veka.^[1]

Fanarioti potiču iz klase bogatih grčkih trgovaca, od kojih je većina tvrdila da vuče poreklo od plemenitih vizantijskih porodica. Imali su veliki uticaj na upravu u Osmanskom carstvu na području Balkana od 18. veka. Uglavnom su kupovali ili gradili kuće u četvrti Fanar u kojoj je rezidenciju imao Vaseljenski patrijarh koji je, po osmanskom upravnom sistemu, bio smatran verskim i svetovnim vođom svih pravoslavnih hrišćana u Osmanskom carstvu. Fanarioti su prvenstveno nastojali ući u uži krug Patrijarhovih saradnika i na taj način postati uticajni u društvu.

Pojedini članovi fanariotskih porodica uspeli su sakupiti veliko bogatstvo i uticaj već tokom 17. veka, dobivši visoka mesta u osmanskoj upravnoj hijerarhiji. Od 1669. godine, pa sve do Grčkog rata za nezavisnost 1821, fanarioti su činili većinu osoblja na Visokoj porti i u osmanskim diplomatskim predstavništima. To je bilo delimično i zbog dobrog obrazovanja, koje je bilo znatno više nego kod ostalog osmanskog stanovništva.

Između 1711-1716. godine i 1821. godine, dobar deo njih dočepao se titula; gospodara, vojvoda ili knezova u dunavskim kneževinama (Moldavija i Vlaška). Ovo razdoblje često se zove i Fanariotsko razdoblje u rumunskoj istoriji.

Ciljevi fanariota bili su obnova Vizantijskog carstva kroz postepeno prisvajanje osmanske vlasti. Zalagali su se za očuvanje carstva i kontrolu nad negrčkim pravoslavnim stanovništvom od strane Patrijaršije.

Nakon Velike seobe Srba 1690. godine, srpski patrijarsi su morali da pobegnu u Austriju. Turci su izgubili svako poverenje u srpsko sveštenstvo. Takvo stanje iskoristili su fanarioti. Kada se patrijarh Arsenije IV Šakabenta iselio u Austriju, Grci fanarioti iz Carigrada uticali su na tursku Portu da za patrijarhe u Peći dovodi isključivo Grke. Tako je doveden Joanikije Karadža (1739-1746). Za kratko vreme, u Peći se od 1752. do 1765. godine promenilo osam patrijaraha, od kojih su petorica bili Grci. U Carigradu su se gomilali i uvećavali dugovi Pećke patrijaršije, koje nije imao ko da vrati. Poslednji patrijarh Srbin pred ukidanje Patrijaršije bio je Vasilije Brkić (1763-1765), ali je proteran na Kipar, kao neprijatelj Turaka. Nasledio ga je Kalinik II (1765-1766), takođe Grk. On je učinio jedan neprimeren gest: podneo je ostavku na mesto pećkog patrijarha i sa još pet episkopa priložio molbu u kojoj je tražio od carigradskog patrijarha Samuila Hancerisa da se ukine Pećka patrijaršija. Kao razlog naveo je velike dugove. Patrijarh Samuilo je u to ubedio sultana, pa je 11. septembra 1766. godine sultan izdao ferman kojim se Pećka patrijaršija ukida i stavlja, odnosno potčinjava Carigradskoj patrijaršiji. "Od sada se ukida i samo ime Pećke patrijaršije", a ne dozvoljava se ni pod kojim uslovom njena obnova u budućnosti. Posle samo godinu dana, ista sudbina je snašla i Ohridsku arhiepiskopiju. Ovakvo stanje trajalo je u Srpskoj crkvi sve do 1920. godine, kada je vraćeno dostojanstvo patrijaršije.

Nakon ukidanja patrijaršije, svi Srbi episkoli su uklonjeni. Za episkope su u Srbiju dovedeni Grci fanarioti, koji uglavnom nisu imali mnogo razumevanja za Srbe.^[3] Mnogi od njih, iako su po više godina proveli u Srbiji, nisu znali ni srpski jezik.

Na Balkanu, termin „fanarioti“ se koristi u negativnom smislu - odnosi se na saradnju sa Osmanlijama za vreme osmanskog ropstva.

Od 1920. godine termin „fanarioti“ se obično odnosi na upravu Vaseljenske patrijaršije.