Francuska ekvatorijalna Afrika
| Francuska ekvatorijalna Afrika Afrique équatoriale française | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| Geografija | |||
| Prestonica | Brazavil | ||
| Istorija | |||
| Događaji | |||
| — uspostavljena | 15. januara 1910. | ||
| — nezavisnost unutar Francuske | septembar 1958. | ||
| Geografske i druge karakteristike | |||
| Površina | |||
| — ukupno | 2.500.000 km² | ||
| Stanovništvo | 4.143.922 (1950) | ||
| Valuta | Franak Francuske ekvatorijalne Afrike | ||
| Zemlje prethodnice i naslednice | |||
| Prethodnice: | Naslednice: | ||
|
| ||
.svg)
Francuska ekvatorijalna Afrika (franc. Afrique équatoriale française; engl. French Equatorial Africa) ili AEF je bila federacija francuskih kolonija u centralnoj Africi koja se protezala severno od reke Kongo do pustinje Sahare.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Francuska ekvatorijalna Afrika osnovana je 1910, te je kao federacija francuskih kolonija u Africi činila četiri teritorije:
- Gabon,
- Centralni Kongo (danas Republika Kongo),
- Ubangi-Šari (danas Centralnoafrička Republika) i
- Čad.
Tom federacijom upravljao je generalni guverner (zajedno sa zamenicima) dok mu je grad Brazavil bio sedište. Generalni guverner imao je veliku kontrolu i moć upravljanja nad federacijom, uključujući spoljnu i unutrašnju bezbednost, ekonomske i finansijske poslove, a odgovarao je francuskom ministru kolonija. Zamenici guvernera nazivali su se poručnicima koje je imenovala francuska Vlada. Oni su u kolonijama sprovodili odluke guvernera. Sistem delovanja je bio veoma centralizovan iako su u razdoblju između 1910—1946. postojali napori o decentralizaciji upravljanja iz središnjice u Brazavilu.
Godine 1911, Francuska je deo teritorije Centralnog Konga ustupila Nemačkom Kamerunu kao rezultat Agadirske krize. Ta teritorija vraćena je nakon poraza Nemačke u Prvom svetskom ratu, dok je Kamerun postao francuska kolonija ali nije uključen u sastav federacije Francuske ekvatorijalne Afrike.
Tokom kraja 1920-ih i početkom 1930-ih, Andre Matsua osnovao je antikolonijalni pokret "Sosijete Amikal des Orižiners de l'A. E. F." te tražio francusko državljanstvo za stanovnike tog područja.
Tokom Drugog svetskog rata Francuska ekvatorijalna Afrika pristupila je snagama "Slobodne Francuske", dok je vođa bio Feliks Ebue (avgust 1940). Izuzetak je bio Gabon koji je pripadao Višijevskoj Francuskoj (između 16. juna 1940. i 12. novembra 1940). Tako je Francuska ekvatorijalna Afrika postala središte francuskog vojnog delovanja u Africi.
Godine 1944, postavljena je nova francuska kolonijalna politika. Tako je guverner Feliks Ebue doneo "La Nuvel politik de l'kolonijal AEF" kojim se ukinuo prisilni rad.
Prema podacima iz 1950, Francuska ekvatorijalna Afrika imala je 4.143.922 stanovnika.
Tokom Francuske Četvrte Republike (1946—1958) afrička federacija bila je zastupljena u francuskom Parlamentu. Godine 1958, održan je referendum kako bi Francuska ekvatorijalna Afrika postala nezavisna unutar francuske zajednice. Trenutna afrička federacija je raspuštena te je 1959. osnovana "Unija Centralno Afričkih Republika". Tek su u avgustu 1960. te zemlje postale potpuno nezavisne.
Francuska kolonijalna uprava[uredi | uredi izvor]
Gabon[uredi | uredi izvor]
Francuska je preuzela ulogu zaštitnika zemlje potpisivanjem sporazuma 1839. i 1841. godine. Francuski istraživači između 1862. i 1887. istraživali su guste gabonske džungle. Najpoznatiji od njih bio je grof Pjer de Braza Savornjan, koji je istraživao gornji tok reke Kongo.
Francuska je 1885. okupirala Gabon, ali je u francusku administraciju ušao tek 1903. godine, dok je 1910. postala jedna od četiri zemlje Francuske ekvatorijalne Afrike. Ženez Gabonez bila je prva gabonska politička stranka, osnovana 1922. godine.
Nezavisnost[uredi | uredi izvor]
Zanimljivo je da je Gabon od svih zemalja Francuske ekvatorijalne Afrike poslednji stekao nezavisnost, 17. avgusta 1960. godine.
U vreme gabonske nezavisnosti 1960, postojale su dve političke stranke:
- Gabonski demokratski blok (BDG), vođa: Leon Mba
- Gabonska demokratska i socijalna unija (UDSG), vođa: Žan-Iler Obam.
Prvi nezavisni izbori održani su po parlamentarnom sistemu, no ni jedna strana nije uspela da dobije glasačku većinu. BDG je dobio podršku tri od četiri nezavisna zastupnika zakonodavne vlasti. Leon Mba bio je imenovan za premijera.
Zaključivši da je u Gabonu nedovoljan broj ljudi za dvostranački sistem, vođe obe stranke dogovorili su se da svi kandidati uđu na zajedničku listu. U izborima u februaru 1961, Leon Mba postao je gabonski predsednik a Žan-Iler Obam ministar spoljnih poslova.
Uloga Francuske posle dekolonizacije[uredi | uredi izvor]
Francuske vojne snage uspostavile su Vladu predsednika Mbaa, nakon što je svrgnut u beskrvnom puču 18. februara 1964. godine.
Centralni Kongo (Republika Kongo)[uredi | uredi izvor]
Nakon Berlinske konferencije o Africi, glavne evropske sile krenule su u trku da povećaju svoju kontrolu nad afričkim kontinentom. Rast kapitalizma i industrijalizacije u Evropi, doveli su do brzorastuće potražnje za afričkim sirovinama, kao što su guma, palmino ulje i pamuk. Tako je Kongo (koji je danas podeljen na Republiku Kongo i DR Kongo) nova meta za osvajanje jakih evropskih nacija. Čak četiri zemlje borile su se za dominaciju nad tim prostorom: Francuska, Belgija, Portugalija i Velika Britanija.
Cela ta podela rezultovala je sledećim: Portugalija je dobila područje Kabinda, Francuska veliko područje severno od reke Kongo (danas Republika Kongo) a Belgija samo malo uporište na ušću reke Kongo, ali i ogromno zaleđe (danas DR Kongo, bivši Zair).
Kao i Gabon, i to kongoansko (francusko) kolonijalno područje istraživao je grof Pjer de Braza Savornjan. Do centralnog Konga stigao je nakon putovanja od Gabona, preko reka Ogue i Lefini te je 1880. stigao u kraljevstvo Teke. Dana 10. septembra 1880. potpisan je ugovor sa tamošnjim kraljem Makoko o uspostavi francuske kontrole nad tim delom Afrike. Ubrzo nakon toga malo mjesto pod imenom Mfoa preimenovano je u Brazavil u čast istraživaču Brazi Savornjanu. Takođe, taj grad postaje i sedište generalnog guvernera i njegovih zamenika.
Uspostavljanje francuske kontrole bilo je veoma teško. Belgijski kralj Leopold II pokušao je da dobije uporište na severnoj obali reke Kongo. Britanski istraživač Henri Morton Stenli poslan je da pokori područje oko Brazavila. Jedan od važnijih protu-francuskih ustanaka bila je Bahangala buna 1892. godine, a predvodio ju je Mabijala Ma Nganga. Buna je započela ubistvom francuskog administratora Lavala, a završila je 1896. godine.
Mnoge kasnije pobune bile su rezultat francuske politike zlostavljanja mesnog stanovništva, kao i uvođenje prisilnog rada. Sva svoja prava tamošnje je afričko stanovništvo izgubilo zakonom kojim je uveden prisilni rad.
Budući da francuska Vlada nije želela da potroši previše novaca na novu koloniju, dala je koncesiju privatnim firmama za iskorištavanje bogatstava kongoanske kolonije.
Dana 15. januara 1910. Centralni Kongo ušao je u sastav Francuske ekvatorijalne Afrike, a deo Konga ustupljen je Nemačkom Kamerunu kao rezultat Agadirske krize te za nemačko priznavanje francuskih prava u Maroku. Nemačka vladavina trajala je svega pet godina. Porazom Nemačke u Prvom svetskom ratu, Francuska vraća izgubljeni deo Konga, ali i Nemački Kamerun.
Francuska vladavina u Centralnom Kongu bila je izuzetno brutalna. Izgradnja 511 km duge željeznice na relacijama Šeman de fer Kongo — Brazaville i Osean — Pont-Noar odnela je 23.000 života. Svaki afrički otpor francuskoj kolonijalnoj vlasti bio je brutalno potisnut.
Najistaknutiji kongoanski političar do 1956. bio je Žan-Feliks Šikaja. Zajedno sa vođom Obale Slonovače, Feliksom Ufue-Boanjijem i drugima, formirao je Rasembleman demokratk Afrikan (RDA) 1946, dok je 1947. formirao Afričku naprednjačku stranku.
Dana 28. novembra 1958. Centralni Kongo dobio je autonomiju, a 15. avgusta 1960. proglasio nezavisnost.
Dana 21. novembra 1945, Šikaja je postao jedan od prvih afričkih vođa izabran u francuski parlament.
Nezavisnost[uredi | uredi izvor]
Danas je glavni grad Republike Kongo (bivši Centralni Kongo) Brazavil, dok je u vreme Francuske ekvatorijalne Afrike to bio Pont Noar. Punu nezavisnost od Francuske, Kongo je stekao 15. avgusta 1960. godine. Premijer je postao Filber Julu, koji je kasnije bio proglašen i prvim predsednikom te države.
Uloga Francuske poslije dekolonizacije[uredi | uredi izvor]
Francuska je sa Kongom zadržala ali i nastavila održavanje međusobnih odnosa. Tako Francuska svojoj bivšoj koloniji pruža različite oblike pomoći, od kulturnog i obrazovnog do ekonomskog oblika pomoći.
Sam Kongo, kao zemlja bogata naftom, omogućila je francuskoj naftnoj kompaniji Elf Akviten da 1968. na teritoriji Konga otvori sopstvene pogone za preradu nafte. Tako je nafta važan izvozni proizvod Konga u Francusku.
Ubangi-Šari (Centralnoafrička Republika)[uredi | uredi izvor]
U ovome delu Afrike, Francuska uspostavlja kolonijalnu upravu 1903. nakon poraza egipatskih snaga. Naime, tu teritoriju hteo je egipatski sultan. Teritorija Ubangi-Šari spojena je sa kolonijom Čad 1906. godine. Četiri godine kasnije postala je jedna od četiri države članice federacije Francuska ekvatorijalna Afrika.
To područje najpre je istražio francuski istraživač Pjer de Braza Savornjan koji je imao ekspedicije do reke Ubangi u nastojanju da proširi francusko kolonijalno carstvo u centralnoj Africi. Tokom 1890. i 1891. poslane su ekspedicije do reke Sanga na jugozapad Centralnoafričke Republike.
Godine 1894, diplomatskim putem utvrđene su granice između francuskog i belgijskog Konga te nemačkog Kameruna. Kao i u centralnom Kongu, tako je i u Centralnoj Africi francuska vlada privatnim firmama dala koncesiju na iskorištavanje resursa u toj zemlji. Takođe, i u toj zemlji postojao je brutalan način prisiljavanja mesnog stanovništva na prisilni rad te je stanovništvo moralo da plaća porez. To je dovodilo do brojnim protu-francuskih sukoba. Zaposlenici koncesijskih firmi, kolonijalni funkcioneri i francuski vojnici streljanjem su "smirivali situaciju“.
Tokom prve decenije francuske uprave (1900—1910) tamošnje stanovništvo moglo je da proizvodi domaće proizvode koji su prodavani na evropskom tržištu.
U razdoblju između 1920. i 1930. započinje period tranzicije u kojem je sagrađena mreža puteva formirane su mobilne zdravstvene usluge protiv raznih bolesti i zaraza (npr. bolest spavanja), urodi su počeli da se naplaćuju te dolaze protestantski misionari u različitim delovima zemlje. Prisilni rad nije ukinut te je mnogo života izgubljeno zbog iscrpljenosti i bolesti tokom gradnje železnice.
Godine 1925, francuski pisac Andre Žid objavio je knjigu „Putovanje kroz Kongo“ u kojoj je opisao brojne zločine nad tamošnjim stanovništvom koje su počinili zaposlenici koncesijskih firmi.
Godine 1928. izbila je velika pobuna koja je trajala nekoliko godina. Ona se smatra najvećom anti-kolonijalnom pobunom u Africi tokom međuratnih godina. Ona je pomno skrivana od francuske javnosti zbog snažnog protivljenja francuske javnosti protiv francuske kolonijalne vladavine i uvođenja prisilnog rada.
U razdoblju između 1930. i 1940. važnim dobrima pokazali su se pamuk, čaj, kafa, dijamanti i zlato. Osnivaju se plantaže kafe, dok firme za obradu pamuka dobivaju monopol na "pamučnim područjima“.
U razdoblju između 1940. i 1950. započinju političke reforme u toj zemlji.
Nezavisnost[uredi | uredi izvor]
Dana 1. decembra 1958. kolonija Ubangi-Šari postala je autonomno područje unutar francuske zajednice i uzima ime Centralnoafrička Republika. Njen osnivač i predsednik Bartelemi Boganda, umro je u misterioznoj avionskoj nesreći 1959, samo osam dana pre poslednjih izbora u kolonijalno doba.
Dana 13. avgusta 1960. Centralnoafrička Republika stekla je nezavisnost, a dva od najbližih Bogandinih saradnika, Abel Gumba i David Dako, uključuju se u borbu za vlast. Predsednikom postaje David Dako.
Uloga Francuske posle dekolonizacije[uredi | uredi izvor]
David Dako postaje centralnoafričkim predsjednikom uveliko i zbog potpore Francuske, dok je njegov protivkandidat Abel Gumba uskoro uhapšen.
Čad[uredi | uredi izvor]
Nakon istraživanja unutrašnjosti centralne Afrike, francuski kolonizatori okupirali su i prostor koji se danas naziva Čad. Početkom 1890-ih započeli su vojni pohodi u Čadu protiv tamošnjeg stanovništva koje je predvodio Rabih az-Zubajr. On je poražen tek 1900. godine u bici kod Kuserija.
Čad najpre postao francuska vojna teritorija 1900, a 1905. član afričke federacije koja će 1910. biti nazvana Francuska ekvatorijalna Afrika. Na lestvici francuskih kolonijalnih prioriteta (unutar Francuske ekvatorijalne Afrike), Čad se našao na samome dnu. Sam Čad bio je zanimljiv Francuzima zbog sirovog pamuka te uvođenja prisilnog rada.
Iako je Čad bio u sastavu afričke federacije, za razliku od drugih zemalja (Gabon, Centralni Kongo, Centralnoafrička Republika), nije dobio status zasebne kolonije ili jedinstvene upravne politike. To je trebalo da čeka sve do 1920. godine. Kao i u svakoj toj koloniji, tako je i u Čadu upravljao zamenik generalnog guvernera, odnosno poručnik. Za razliku od ostalih triju kolonija, guvernerov zamenik za Čad imao je veću autonomiju upravljanja. Jedan razlog bila je velika udaljenost od guvernerova sjedišta u Brazavilu. Drugi razlog bio je francusko veće zanimanje za preostale kolonije. Tako su taj prostor obezbeđivale svega tri bojne jedinice sa svega 3.000 vojnika.
Za razliku od drugih kolonija, u Čadu su postojali prešutni dogovori između mesnog pustinjskog stanovništva i francuske vojne administracije. Tako je to područje bilo relativno bezbedno, te je bio zadovoljen minimalni nivo javnog reda i mira. Tek je u prefekturama Kadaj i Biltine postojao otpor francuskom kolonijalizmu.
Slab kolonijalni nadzor postojao je u pustinjskoj prefekturi Kanem te naseljenim područjima prefektura Gera i Salamat. Kasnije je Francuska imala potpunu kontrolu samo na jugu zemlje pomoću kolonijalnog sistema direktne civilne uprave. Međutim, u središtu zemlje i na severu to nije bio razlog.
Čad se istaknuo 1940. kada je bio prva kolonija koja se borila za pokret "Slobodna Francuska" tokom Drugog svetskog rata.
Nezavisnost[uredi | uredi izvor]
Kao i druge zemlje članice federacije, tako je i Čad 1958. postao nezavisan unutar francuske zajednice, dok je 1960. ta država postala potpuno nezavisna.
Uloga Francuske posle dekolonizacije[uredi | uredi izvor]
Francuska je bila najvažniji inostrani donator u Čadu prve tri decenije nakon nezavisnosti 1960. godine. Krajem 1980-ih ekonomske veze još su bile jake te Francuska šalje Čadu razvojnu pomoć u obliku kredita i bespovratnih sredstava.
Za vreme francuskog predsednika Miterana, odnosi Francuske i Čada dodatno su pojačani zbog francuskih ekonomskih, političkih i strateških ciljeva u toj zemlji. Tokom Čadsko-libijskog sukoba (1978—1987) Francuska je pazila da zbog Čada ne zahladi odnose sa Libijom sa kojom je takođe sarađivala.
Zbog ratnih sukoba unutar samog Čada, danas u toj zemlji deluje Francuska Legija stranaca kao mirovna misija zajedno sa mirovnim misijama drugih zemalja.
Poznate ličnosti[uredi | uredi izvor]
Tokom postojanja Francuske Ekvatorske Afrike, na tom delu kontinenta javile su se mnoge političke i vojne ličnosti. Neki od njih služili su Francuskoj i njenim kolonijalnim interesima, dok su se neke nakon Drugog svetskog rata i vremena dekolonizacije borile za nezavisnost svojih zemalja. Najpoznatije ličnosti toga vremena su Andre Matsua i Feliks Adolf Ebue.
Andre Matsua[uredi | uredi izvor]
Andre Matsua smatra se ocem kongoanskog nacionalizma. On je započeo sa pokretom otpora prema francuskoj kolonijalnoj vlasti. Obrazovanje je sticao u mesnim školama gde su predavali francuski misionari. Tamo je dobio "kontakt" sa modernim evropskim razmišljanjima. Nakon toga odlazi u Francusku gde se pridružuje njihovoj vojsci koja se borila u Maroku gde je izbila pobuna. Kući se vratio sa činom dočasnika te stekao podršku nekih delova francuskog društva, poput francuske komunističke partije kao i elemenata unutar Templarskog reda ("slobodni zidari").
Zbog nacionalističkog pokreta osuđen je (zajedno sa saradnicima) u progonstvo u Čad. To je dovelo do brojnih nereda i demonstracija protiv francuske uprave. Godine 1940, pridružio se francuskoj vojsci u ratu protiv nemačke invazije. U jednoj borbi je ranjen te je 8. februara 1941. vraćen u Brazavil. Tamo ga je guverner Feliks Ebue osudio na doživotni rad u radnim logorima. Pod nejasnim okolnostima umro je 13. januara 1942. u zatvoru. Najverovatnije je ubijen zajedno sa svojim nacionalističkim pristalicama.
Feliks Adolf Ebue[uredi | uredi izvor]
Feliks Adolf Ebue rođen je u Francuskoj Gvajani te je bio francuski kolonijalni administrator na području Francuske ekvatorijalne Afrike kao i vođa Afrikanaca u pokretu "Slobodna Francuska“.
Otac koji je bio govornik odgajao ga je po kreolskoj tradiciji. Inače je potomak afričkih robova.
U školi je bio briljantan učenik te je dobio stipendiju za školovanje u srednjoj školi u Bordou. Studij prava završio je u Parizu.
U francuskoj kolonijalnoj istoriji postće upamćen kao prvi ne-belački guverner. Dvadeset godina služio je u Ubangi-Šari (Centralnoafrička Republika) a zatim u francuskom prekomorskom departmanu Martinik. Godine 1936, postavljen je za guvernera Gvadalupa. Dve godine kasnije, zbog sukoba sa nadređenima, dobio je prekomandu u Čad. Imao je značajnu ulogu u potpori čadskog naroda pokretu "Slobodna Francuska" 1940. godine.
Kao guverner Francuske ekvatorijalne Afrike od 1940. do 1944, delovao je na poboljšanju statusa Afrikanaca i smanjenju poreza. Omogućio je visoko obrazovanje za oko 200 Afrikanaca te je neke Gabonce postavio na pozicije državnih zvaničnika na položajima vlasti.
Bio je frankofonac koji je promovisao uporabu francuskog jezika u Africi, no zagovarao je očuvanje afričke tradicije.
Tokom života bio je odlikovan državnim ordenima Legija časti i "Krst oslobođenja te je bio član Veća Reda oslobođenja. Bio je prvi crnac koji je bio odlikovan tako visokim francuskim nacionalnim priznanjima.
Umro je od srčanog udara tokom posete Kairu. Njemu u čast pariski metro "Paris Metro" preimenovan je u Feliks Ebue.
Guverneri i oficiri Francuske ekvatorijalne Afrike[uredi | uredi izvor]
Valuta[uredi | uredi izvor]
Kao valuta koristio se Franak Francuske ekvatorijalne Afrike. Nezavisnošću svih četiriju zemalja ove federacije, Centralnoafrička Republika počela je da koristi sopstveni CFA franak. Danas se ta valuta koristi i u preostale tri države Francuske ekvatorijalne Afrike (Gabon, Republika Kongo i Čad).
Poštanske marke[uredi | uredi izvor]
Poštanska uprava svake od četiri zemlje federacije bila je odvojena do 1936, te je svaka zasebno izdavala poštanske marke. Serije maraka sa slikama mesnog krajolika i stanovništva počele su da se izdaju tek 1946. godine.
Francuska jezična ostavština[uredi | uredi izvor]
Tokom francuskog kolonijalizma u zemljama federacije ostavljena je velika frankofonska jezična ostavština. Tako je u Gabonu i Republici Kongo, francuski jezik jedini službeni jezik. U Centralnoafričkoj Republici francuski je uz jezik sango službeni jezik, dok u Čadu, francuski sa arapskim jezikom deli poziciju službenog jezika zemlje.
Takođe, sve su te zemlje članice Frankofonije, međunarodne organizacije koja predstavlja skup država, zemalja i regija koji koriste francuski kao nacionalni jezik, službeni jezik, jezik međunarodne komunikacije i kao radni jezik.
Trgovina sa Francuskom[uredi | uredi izvor]
Iako su raspadom Francuske ekvatorijalne Afrike i dekolonizacijom nastale četiri nove države, one su ipak i posle nezavisnosti nastavile sa trgovinskom saradnjom sa Francuskom. U svim zemljama (izuzev Centralnoafričke Republike), Francuska je prvi uvozni partner. Procent uvoza francuskih roba i usluga je različit te varira (zavisno od zemlje) između 1/6 pa do 1/3 ukupnog uvoza.
Što se izvoza ovih afričkih zemalja tiče, vidljivo je da Francuska ne uvozi većinu njihovih izvoznih proizvoda. Većina dobara tih zemalja izvozi se u SAD, NR Kinu, Japan i Belgiju dok je Francuska tek treći, četvrti ili pak šesti izvozni partner zemalja bivše Francuska ekvatorijalne Afrike.
 Gabon[1]
| |||
|---|---|---|---|
| % uvoza iz Francuske | Rang francuskog uvoza | % izvoza u Francusku | Rang francuskog izvoza |
| 32,2% | 1. uvozni partner | 6,2% | 4. izvozni partner |
 Republika Kongo[2]
| |||
| 22,2% | 1. uvozni partner | 5,6% | 3. izvozni partner |
 Centralnoafrička Republika[3]
| |||
| 13,6% | 2. uvozni partner | 4,3% | 6. izvozni partner |
 Čad[4]
| |||
| 17,6% | 1. uvozni partner | - | - |
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ Gabonska VT saradnja sa Svetom Arhivirano na sajtu Wayback Machine (22. april 2020), Pristupljeno 29. 4. 2013.
- ^ Kongoanska VT saradnja sa Svetom Arhivirano na sajtu Wayback Machine (31. avgust 2020), Pristupljeno 29. 4. 2013.
- ^ Centralnoafrička VT saradnja sa Svetom Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. maj 2019), Pristupljeno 29. 4. 2013.
- ^ Čadska VT saradnja sa Svetom Arhivirano na sajtu Wayback Machine (18. maj 2020), Pristupljeno 29. 4. 2013.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Pakenham, Thomas (1991). The Scramble for Africa, 1876–1912. London: Weidenfeld and Nicolson. ISBN 978-0-297-81130-5.
- Petringa, Maria (2006). Brazza, A Life for Africa. Bloomington, IN: AuthorHouse. ISBN 978-1-4259-1198-0.
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ostale | |
