Frigija

Karta Frigije u njenom najmanjem (žuto) i najvećem (narandžasto) opsegu

Frigija ili Bregija (antgrč. Φρυγία [Phrygía, moderno Frygía]) je regija u središnjoj Anadoliji (današnja Turska) odnosno naziv za drevno kraljevstvo koje se u antičko vreme protezalo ovom regijom. Prema Herodotu, Frigijci su u ranoj istoriji živeli na jugu Balkana gde su se zvali Brigijci ili Brigi, no u 2. milenijumu pre nove ere su prešli preko Dardanela i naselili Malu Aziju. Kao razlozi za preseljenja navode se dobri odnosi sa bogatim gradom Trojom kojem su Frigijci bili saveznici. Frigijom su u antičkom periodu osvajale mnoge moćne države poput Hetitskog kraljevstva, Persijskog carstva, te Rimskog carstva. Pretpostavlja se kako je autohtoni frigijski jezik izumro u 7. veku. Glavni grad je prvo bio Keleni, a od oko 10. veka p. n. e. — Gordion.

Naziv

Naziv „Frigija” potiče od imena Frigi ili Brigi – naroda koji se sa teritorije južnog Balkana doselio oko 1200. godine pre nove ere. Od prisajedinjenja dela Frigije Likaoniji i Galatiji, takozvana Velika Frigija je označavala oblast (njene granice su se donekle promenile), okruženu Karijom, Lidijom, Mizijom, Bitinijom, Galatijom, Likaonijom i Pisidijom; Mala ili Helespontska, ili Epiktetanska Frigija se zvao obalni pojas južno od Helesponta i Prepontisa. Postojala su još dva naziva za Frigiju: „Planina Frigija“, sa glavnim gradovima Tirija i Filomelija, i „Pizidska Frigija“, sa gradom Pizidijskom Antiohijom. U Vizantijskom carstvu postojala su imena Frigija Prva i Frigija Druga. Kada je podeljena na teme, naziv "Frigija" je nestao, a postao je deo tema Opsiki i Anatolik. Frigijski narod, nakon naseljavanja u zapadnu polovinu Male Azije, formirao je posebnu državu. Podaci o dva frigijska kralja, Midi i Gordiji, sačuvani su do našeg vremena.

Geografija

U Frigiji je bio izvor reke Sangarije (Afjonkarahisar). Toponim Helespontska Frigija ukazuje da je Helespont (Dardaneli) bio severozapadna granica regiona, što potvrđuje i činjenica da su Frigijci učestvovali u Trojanskom ratu. Na jugu se graničio sa Pisidijom u planinama Taurus (Antiohija Pizidijska). Istočna granica Frigije bila je reka Halis, ali se u vreme njenog procvata moć Frigijaca protezala do Asirije. Na jugozapadu od zemalja egejske obale (Lidija, Jonija, Karija) Frigiju je odvajala reka Herm. Strabon je verovao da je Galatija nastala iz zemalja Frigije, gde su se Galati naselili. Frigiji je pripadao i gornji tok reke Meandar.

Istorija

Dolazak Frigijaca

Poreklo indoevropskog naroda Frigijaca nije jasno – najverovatnije je u severozapadni deo Anadolije došao sa polusotrva Helm (Balkan) sa teritorija Makedonije ili Trakije. Prema drevnim mitovima, Frigijci su pomogli Troji u ratu sa Grcima. Dakle, prema Herodotu, Frigijci su migrirali u Malu Aziju iz Makedonije u vreme Trojanskog rata. Savremeni naučnici takođe imaju tendenciju da traže pradomovinu Frigijaca u jugoistočnoj Evropi.

Prema narodnom verovanju, Frigijsko kraljevstvo je osnovano još u 2. milenijumu pre nove ere. i odigrao je značajnu ulogu u padu Hetitskog kraljevstva. Tako su Frigijci mogli stići u Malu Aziju u sklopu najezde „naroda s mora“, oko 1200. godine pre nove ere. Međutim, danas mnogi naučnici imaju tendenciju da ovu migraciju stave dva ili tri veka kasnije od raspada carstva.

Od kraja 12. veka p. n. e. Asirija je postala glavni protivnik Briga, koji je obustavio njihov pokret u regionu Gornjeg Eufrata. Krajem 8. veka p. n. e. Frigijci su došli u sukob sa Bitinjanima i Mizijancima koji su se doselili iz Evrope.

Uspon Frigije

Frigija dostiže granicu teritorijalnog širenja u 8. veku pre nove ere., u isto vreme su se pojavili i prvi natpisi na frigijskom jeziku. Dokazi da su Frigijci već otišli ​​dalje od svojih prvobitnih zemalja pronađeni su na južnoj tački okuke reke Galis u hijeroglifskom natpisu na luvskom jeziku cara Gordija, koji sebe naziva „kraljem Istoka i Zapada“. Frigijske granice došle su u dodir sa Asirijom na jugoistoku i Urartuom na severoistoku .

Iz istog vremena datiraju iskopane građevine i humke frigijske prestonice Gordiona u dolini reke Sangarije (Sakarija). Ime Gordion je izvedeno od imena Gordije, koji je slovio za osnivača Frigije kao velike sile. Prema drevnoj legendi, kada je kraljevstvo ostalo bez vladara, Frigijci su se obratili proročištu za savet koga da izaberu za kralja. Proročište je predvidelo da treba da izaberu onoga koga su prvi put sreli idući kolima na putu do Zevsovog hrama. Ovaj čovek se pokazao kao jednostavan orač Gordije. Postavši kralj Frigije, u citadeli prestonice koju je osnovao, postavio je kola, zahvaljujući kojima je došao na vlast., zaplevši jaram kola najsloženijim čvorom drena. Prema legendi, verovalo se da će osoba koja može da razmrsi ovaj „Gordijev čvor“ postati vladar cele Azije; Aleksandar Veliki, koji je posetio Gordion 334. p. n. e. i jednostavno ga razrešio presekavši ga.

Pored Gordije, uobičajeno ime frigijskih kraljeva bilo je Midas ili Mida, kako je zvučalo u grčkim izvorima. Mida iz drevne mitološke tradicije smatran je sinom Gordija i boginje Kibele, koja je svojim jednim dodirom sve pretvorila u zlato. Ova legenda je mogla da objašnjava brz rast bogatstva Frigije zbog dominacije nad bogatim nalazištima zlata Lidije na reci Paktol, otkrivenim u posthetitskom periodu.

Istorijski vladar sa imenom Mida/Mita (pominju ga, s jedne strane, klasični pisci poput Strabona, as druge strane, u asirskim hronikama; vladao od 720. do 695. p. n. e. po Jevseviju i do 676. p. n. e. po Juliju Afrikanu) bio je prvi od negrčkih kraljeva koji je doneo dar zajedničkom grčkom svetilištu u Delfima; imali su zlatni presto. To se objašnjava njenim tesnim vezama sa grčkim (eolskim i jonskim) politikama koje su bile u orbiti frigijskog uticaja; princeza jednog od ovih gradova-država postala je žena frigijskog kralja. O grčko-frigijskoj trgovini svedoče nalazi u Grčkoj. U Frigiji su cvetali metalurški, tkački, drvoprerađivački i drugi zanata, koji su u Frigiju stigli iz Urartua.

Uspon asirske moći pod Sargonom II primorao je Midu, kralja Rusa I od Urartua i poslednje nezavisne gradove-države Severne Sirije da se pokore. Godine 718.-717. p. n. e. Mida je poslao frigijske odrede na Sredozemno more, ali su ih Asirci porazili, osim toga, Frigija je imala novog neprijatelja - Kimerijce iz evroazijskih stepa. Asirski natpis iz 709. p. n. e. pominjući Midu, sugeriše da je do tog vremena bilo uspostavljeno primirje između Frigije i Asirije.

Pad Frigije

670-ih godina p. n. e. Frigiju su napali Kimerijci. Neposredno pre toga, urartski kralj Rus II vodio je pohod protiv Frigije, Melitene i Halda (oko 675. p. n. e.), što je nesumnjivo oslabilo Frigijce pred stepskim nomadima. Već oko 670. godine p. n. e. frigijska država je propala pod udarima Kimera, a glavni grad Frigije Gordion je uništen. Kralj Mida (ne zna se da li isti), poražen od Kimerana, izvršio je samoubistvo pijući bikovu krv. Iako je oko 660. p. n. e. Asirija uvrstila Frigiju među svoje „provincije“, pravi gospodari zemlje ostali su Kimerijci, koji su zajedno sa Trerima koji su napali iz Trakije pustošili zemlju više od dve decenije (po Strabonu).

Početkom 7. veka p. n. e. deo Frigije osvojio je lidijski kralj Gig, a sredinom 6. veka p. n. e. cela Frigija je bila u posedu Kreza, uz zadržavanje izvesne autonomije. Od njega je prešla u ruke Persijanaca, od Persijanaca do monarhije Aleksandra Velikog. Nakon Aleksandrove smrti, Frigija je prvo pala pod vlast Antigona Jednookog, a zatim Lisimaha i Seleukidima. Godine 275. p. n. e. doživeo je invaziju Galata, a zatim je pao pod Pergamsko kraljevstvo (189. p. n. e. - Eumen iz Pergama), neko vreme je bio pod vlašću Mitridata Pontskog i, konačno, pao pod vlast Rimljana (133. p. n. e.). Rimljani su prvo formirali zasebnu provinciju od Frigije, ali su je potom, još u vreme Republike, uključili u provinciju Aziju. Od tada se istorija Frigije spaja sa istorijom ostatka Male Azije.

Opšte karakteristike

Frigijska država razvila se nakon pada Hetitskog carstva do sredine 12. veka (Novohetitske države). Smatra se da je obuhvatala grupe koje su dolazile sa zapada iz Trakije i istočne Anadolije. Centar države bio je Gordion koji se nalazio u oblasti Ankare. Teritorija države Frigije nije pouzdano utvrđena. Nalazi keramike i natpisi sugerišu da se prostirala od područja slanih jezera do Kapadokije. Frigija je održavala bliske veze sa drugim novohetitskim državama u južnoj Kapadokiji, pre svega sa Tijanom. Takođe, sklapala je trgovačke sporazume i sa moćnim Asirskim kraljevstvom. Frigijski natpisi, još uvek nedovoljno istraženi, dele se u dve grupe: starofrigijske i novofrigijske. Starija grupa obuhvata period od 8. do 3. veka pre nove ere. Novija grupa započinje 3. vekom nove ere nakon jaza od nekoliko vekova. Pismo koje se upotrebljavalo u Frigiji slično je grčkom alfabetu.

U Frigiji je, po svoj prilici, pronađeno zlato, o čemu svedoče lokalne legende o Midi. Frigijski narod se uglavnom bavio poljoprivredom; stari frigijski zakon propisivao je pogubljenje za ubijanje vola ili za oštećenje poljoprivrednog oruđa; Prema legendi, prvi kralj je bio jednostavan seljak koji je imao samo dva vola. Uz zemljoradnju, zahvaljujući bogatim pašnjacima, razvijeno je i stočarstvo: frigijska vuna i sukno bili su poznati i u rimsko doba.

Trgovina, koja je počela da se razvija pod Persijancima, dostigla je značajan stepen prosperiteta u vreme Rimskog carstva: u Hijerapolju, u unutrašnjosti Frigije, jedan fabrikant je naredio da se na njegovom grobu upiše da je 72 puta putovao u Italiju tokom njegov života. Uprkos persijskim, makedonskim, helenskim i rimskim uticajima, Frigija je čak iu rimsko doba imala svoje novčiće, a frigijski jezik je još uvek bio očuvan (do 6. veka nove ere).

Najznačajniji su: Keleni, drevna prestonica Frigijskog kraljevstva i glavni grad Velike Frigijske satrapije za vreme vladavine Persijanaca, na izvoru Meandra; Kolosi (Khona), Kidrara, kasnije Hijerapolj, Pelti, Kajstrupedion, Dorilej i Kotija, u vreme Seleukida Apameja-Kibot, a u vreme Rimljana – Laodikija, Apolonija, Selevkija, Sinada, koji su stajali na karavanskom putu. od maloazijskih obala do srednjeg Eufrata. Naročito je zanimljiv običaj Frigijaca da žive u stenama i da u njima izrezuju čitave gradove. U antičko doba u Frigiji je bio poznat frigijski kult Astarte, pozajmljen od siro-feničanskih plemena. Glavni bogovi Frigije su Bagaj, boginja majka Amma (Kibela), Agdistis i Sabazios.

Deo Frigijaca je tokom vladavine Foke migrirao u Kapadokiju. Josif Flavije potomke Aškenaza naziva Astanazovcima, uz napomenu da su ih Grci njegovog vremena nazivali Frigijcima.

Kultura

Frigijska odeća bila je dugačka tunika sa pantalonama i šiljatom kapom (međutim, „frigijska kapa“, koja je kasnije postala simbol Velike Francuske revolucije i slobode, očigledno nije bila lokalnog porekla, već se pojavila zajedno sa Kimerijcima ili drugim osvajačima ). Takođe su im bile poznate rukavice i kabanice. Najpoznatiji kult u Frigiji bio je kult Kibele .

Jezik

O frigijskom jeziku svedoče natpisi napravljeni posebnim pismom srodnim starogrčkom iz 8. veka pre nove ere. U istoriji jezika razlikuju se dva perioda - starofrigijski (8—5. vek pre nove ere) i novofrigijski (1—3. vek n.e.). Frigijski jezik se poslednji put pominje kao živi jezik u izvorima iz 5. veka nove ere., ali postoje sugestije da je jezik konačno zamro tek posle arapske invazije u 7. veku nove ere. Iz starofrigijskog perioda sačuvano je oko 340 natpisa, od kojih je oko 250 pronađeno u okolini Gordiona. Pronađeno je 113 novih frigijskih natpisa, skoro svi su epitafi, praćeni kletvama na račun mogućih skrnavitelja i pljačkaša grobova. Najduži drevni frigijski natpis sastoji se od 285 slova. Osim toga, frigijske reči su posvedočene u obliku glosa u starogrčkim izvorima, prvenstveno kod Isihija, i kao pozajmljenice u natpisima na grčkom jeziku u Frigiji .

Naučno proučavanje frigijskog jezika počelo je 1820-ih. U okviru grčko-frigijske hipoteze, prema mišljenju jednog broja naučnika, poput J. V. Otkupščikova, jezik starih Frigijaca je najbliži starogrčkom jeziku. Ima više zajedničkih karakteristika sa starogrčkim nego sa drugim indoevropskim jezicima.

Herodot (Istorija 2.2) pominje najstariji „jezički eksperiment“ koji je navodno sproveo egipatski faraon Psamtik I, da bi otkrio koji je od jezika najstariji, naredio je da se dve novorođene bebe liše komunikacije sa ljudima dok ne budu izgovorio prvu reč; prva reč dece bila je „bekos”. U frigijskom jeziku reč „bekos“ je značila „hleb“, pa je faraon priznao frigijski jezik kao najstariji.

Frigija u delima istoričara

U svom delu „Polomanija” Herodot navodi:

”A mladići dođu u drugi kraj uz Makedoniju i nastane se u blizini takozvanih vrtova Mide, sina Gordijeva”. O Brigima ili Bregima, odnosno Frigima i njihovim rodovima (apelativima) kod drugih naroda, a na prostoru Evrope i Azije, Jovan Deretić kaže: „Jedan od važnijih Jafetovih sinova iz Izoroda (Knjiga Postanja) je Gomer koji ima i tri svoja sina. To nam odmah govori da je zemlja Gomerova jedna od važnijih zemalja. Što se tiče određivanja mesta zemlje Gomer, istoričari se slažu da je to Frigija. Herodot navodi: ”Frižani, kažu Makedonci, zvali su se Brižani (Brugi) sve dok su živeli u Evropi, dok su bili zajedno sa Makedoncima, a kada su prešli u Aziju, sa promenom zemlje promenili su i ime u Frige”. Dvojnost ovog imena, prvo Brugi pa Brigi, ističe i Milan Budimir. U Izorodu Frigija se naziva Gomerom, a objašnjenje nalazimo u asirskim zapisima. Ragozin kaže da asirski zapisi pominju narod ''Гимерај'', što su Kimeri, odnosno jevrejsko Gomer. Asirski car Esarhadon (681 - 668. g. p.n.e) beleži da je odbio napad i porazio ”Tiuspa Gimera”- a koji je poginuo u borbi i sva njegova vojska je mačem uništena. „Gumira” je asirsko ime za jedan lutajući narod koga obično pominju kao Kimere, a koji je srodan Medima. Ragozin ovde misli na arijevsku rasu. Nesumnjivo je da je jevrejsko ime za Frigiju - Gomer, nastalo od asirskog „Gumiraj”. Kasnija istraživanja pokazuju da Jevreji, kada govore o Gomeru i njegovim sinovima, misle na narod trako-frigijski sa predela južno od Crnog mora, kome ovi Kimeri takođe pripadaju i koji su došli kao osvajači, kaže Ragozin. Najraniji pomen Frigije potiče iz vremena Serbonovog pohoda. Kod Jevsevija nalazimo podatak da je Tantal vladao Frigijom, starom Meonijom, oko 1350. p. n. e. Posle Tantala nastaje vladavina dinastija Mita i Gordija. Njihova vladavina će potrajati više od šest vekova i za to vreme je Frigija bila nadmoćna država u Maloj Aziji, a u 9. veku p. n. e. suvereno je vladala Sredozemljem i Crnim morem. Za Jermeniju Herodot kaže da je ona frigijska seobina. Ako je to već bio slučaj sa Jermenijom, onda nema nikakvog razloga da se ne veruje da su Frižani imali naselja i na severnim obalama Crnog mora, na kojima se pojavljuju Kimeri. Jevsevijanavodi da su Kimeri i Amazonke upali u Malu Aziju 1076. p. n. e. Garstang kaže da su Muški na čelu sa carem Mitom bili prvi Frižani iz Trakije koji su osvojili Hatušku carevinu. Njihovo ime je pročitano u asirskim zapisima kao ''Муски'' .

Kraljevi Frigije

U sastavu Hetitske države oko 1800 - 1250. p. n. e.

• Nanak do 1529/1526. p. n. e., vladao do Deukalionovog potopa.
• Nepoznat broj kraljeva
• Gimant
• Pluto (kraljica)

Dinastija Tantalida

• Tantal pre 1300. p. n. e.
• Pelop oko 1300. godine p. n. e.
• Teleutant oko 1300. p. n. e.
• Dimant oko 1275. godine p. n. e.
• Odri oko 1250. godine p. n. e.
• Akmon oko 1200. godine p. n. e.
• Migdon oko 1190. godine p. n. e.
• Jedan ili više kraljeva.

Dinastija Gordija

• Gordije I
• Mida I
• Gordije II
• Mida II
• Gordije III ((?) Gurdus, (?) Kertis "Kralj Istoka i Zapada") v. 850 - 738. p. n. e.
• Mida III ((?) Mit-ta "kralj muva") oko 738 - 695. p. n. e.
• Gordije IV oko 695-670. p. n. e.

Pod vlašću Kimeraca oko 695 - 626. p. e.

• Mida IV oko 670. p. n. e.

U sastavu Lidije oko 626 - 590. p. e.

• Mida V oko 590-570. p. n. e.
• Gordije V oko 570 - 546. p. n. e.

Kraljevstvo je ukinuto i ušlo je u sastav Persijskog carstva oko 546-334. p. n. e.

Vidi još

• Lidija
• Novohetitske države

Literatura

• Kurt, Ameli (2012). Stari istok. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva. ISBN 978-8617180872. 

Spoljašnje veze

• Frigijsko razdoblje u Anatoliji
• Frigija (enciklopedia Britannica)