Harisova matrica
Harisova matrica je jedan od metoda beleženja arheoloških slojeva tokom arheološkog iskopavanja. U Srbiji se trenuntno praktikuje na lokalitetu Vinča — Belo brdo nadomak Beograda pod rukovodstvom profesora Nenada Tasića.
Edvard Haris[uredi | uredi izvor]
Edvard Haris je rođen i odrastao na Bermudskim ostravima. Prvi put je napustio svoje obale kada je imao 13 godina, da posjeti svoju baku u Americi. Od tada, on je veći dio života proveo putujući i istražujući kao turista, arheolog i istoričar.
Proveo je 1972. godinu na iskopavanju istorijskog grada Bergana na zapadnoj obali Norveške, a kasnije je istraživao jedan raniji period u Persijskom zalivu. Dvije glavne oblasti njegovog istraživanja su: arheološke metode iskopavanja posmatrane iz teorijskog ugla, dok je druga vezana, više praktično, za istoriju utvrđenjā na Bermudskim ostrvima.
On je u 1973. godini izmislio Harisovu matricu uz pomoć koje su arheolozi prvi put bili u stanju da „vide“ u obliku dijagrama stratigrafske sekvence na složenim arheološkim i geološkim nalazištima. To je dovelo do intezivnog petogodišnjeg istraživanja metoda zaposlenih od strane arheologa na iskopavanjima, koja su nedovoljna za pravilno razumjevanje stratigrafije na njihovim nalazištima. Rezultat ovog putovanja bilo je objavljivanje knjige „Principi arheološke stratigrafije“ od strane Akademik presa 1979. godine.
Od 1982. godine on je bio saradnik Društva antikvara, a 1991. godine je bio saradnik u Džon Karter Braun biblioteci i Braun Univerzitetu. Pored glavnih svojih akademskih dostignuća, Haris je bio duboko uključen u restauraciju dvije glavne istorijske zgrade na Bermudskim ostrvima, za koje je 1994. godine dobio nagradu „Palmeto“, najviše priznanje koje dodjeljuje prestižni Bermudski Nacionalni fond.
Zakoni o geološkoj stratigrafiji[uredi | uredi izvor]
Haris je svoja razmatranja o arheološkoj stratigrafiji zasnovao na analogiji sa geološkim metodom beleženja prirodnih slojeva. Geološka stratifikacija je formirana od strane cikličnog procesa ili razgolićenja, uzdizanjem zemlje ili njenim udubljivanjem ispod mora. Jednom učvršćenja stratifikacija može biti poništena, razbijena i razorena ili zamjenjena od svojih prvobitnih okolnosti.
Zakoni arheološke stratigrafije[uredi | uredi izvor]
Postojala su tri aksioma koji su se odnosili na slojeve stjena: Zakoni o superpoziciji, originalnoj horizontali i originalnom kontinuitetu. Prvi pretpostavlja da su u stratigrafskoj masi gornji slojevi mlađi i donji stariji. Drugi zakon kaže da će slojevi formirani por vodom imati generalno horizontalne površine i da slojevi sad imaju ravne površine od vremena njihovog taloženja. Prvi aksiom podrazumjeva da je svaka naslaga prvobitno bila cijela, bez izloženih ivica. Ukoliko se ivice sada mogu pronaći izložene, to je rezultat erozije ili dislokacije naslage, tj. sloja.
Iako su ovi zakoni primjenjivani u geologiji, oni su bez mnogo ispravki i dopuna, čak često i bez njih primjenjivani za arheološku statifikaciju. Neki arheolozi su smatrali da između geoloških i arheoloških slojeva nema razlike. Međutim, Haris je ukazao da to nije potpuno tačno i da arheološki slojevi mogu u dosta složenijem i komplikovanijem odnosu nego geološki.
Atributi arheoloških slojeva[uredi | uredi izvor]
Da bi se moglo govoriti o međusobnim odnosima arheoloških slojeva prvo treba odrediti neke njihove glavne atribute. Prirodni slojevi, slojevi napravljeni od strane čovjeka i uspravni slojevi imaju sledeće neistorijske stratigrafske karakteristike (engl. features):
Lice[uredi | uredi izvor]
Lice ili originalna površina je pojam se koristi za razlikovanje originalne gornje površine sloja od svoje donje površine. Razvijen je u geologiji, kao način da se utvrdi originalni redoslijed superpozicije.
Konture granica[uredi | uredi izvor]
Linije koje definišu jedinstven nivo svake jedinice stratifikacije u horizontlnim i vertikalnim dimenzijama. One se često ne prikazuju na arheološkim planovima ali često se pojavljuju u odjeljcima. Konture granica nisu što i konture površine.
Konture površine[uredi | uredi izvor]
Ove linije pokazuju topografski reljef na površini sloja ili grupu jedinica stratifikacije. One su napravljene od niza tačkica – udubljenja ili uzvišenja kao što je zabeleženo na planovima. One nisu, kao što je primarni zapis, kao što su granične konture.
Obim i masa[uredi | uredi izvor]
Kombinovanjem dimenzija graničnih i površinskih kontura, zapremina i masa jedinice stratigrafije se mogu utvrditi. Većina nivoa će u svojoj masi imati broj prenesenih nalaza ili objekata od kulturnog, hronološkog i ekološkog značaj. Za razliku od ovih ponavljajućih atributa, depoziti i slojevi na jednom arheološkom lokalitetu neće imati sledeće zajedničke osobine: stratigrafsku poziciju i hronološki datum.
Stratigrafska pozicija[uredi | uredi izvor]
Sve jedinice stratifikacije će imati poziciju u stratigrafskom redosledu na nalazištu, koji je jedinstven za svaku jedinicu. Ovo je relativna sekvencijalna pozicija date jedinice u odnosu na druge jedinice. Određuju se po tumačenju stratifikacije u skladu sa zakonima arheološke stratigrafije. Ako se pokretnim artefaktima ne može odrediti njihova pozicija, to je bazirano na proučavanju odnosa između jedinica stratifikacije.
Hronološki datum[uredi | uredi izvor]
Sve jedinice stratifikacije imaju vrijeme ili datum, mjereno u godinama, vrijeme kada su stvorene. U mnogim slučajevima datum se ne može utvrditi jer zavisi od broja predmeta, koji mogu da se nađu u jednom depozitu lokaliteta.
Arheološka stratigrafija[uredi | uredi izvor]
Stratifikacija se može definisati kao bilo koji broj međusobno povezanih elemenata arheoloških slojeva koji su rezultat sukcesivnog delovanja bilo prirode ili čovjeka. Stratigrafija, s druge strane predstavlja proučavanje arheoloških slojeva čiji je cilj da se utvrdi njihov hronološki redoslijed.
Svako iskopavanje zasnovano je na temeljnom načelu sukcesivnosti nivoa koje polazi od pretpostavke da su se slojevi zemlje (ili bilo kog drugog materijala) taložili hronološkim redom, tako da je najstariji sloj i najniži. Pored ovoga potrebno je razlikovati i dvije vrste sučelja slojeva: horizontalna i uspravna i sučelja interfejsa.
Horizontalna sučelja[uredi | uredi izvor]
Horizontalna sučelja su površine slojeva koji su bili deponovani ili stvoreni više ili manje horizontalnim slojevima i njihov obim je jednak slojevima. Oni imaju iste stratigrafske odnose kao depoziti i evidentirani su kao sastavni dio sloja. Horizontalna sučelja će biti zabeležena na planu koji prikazuje granične konture depozita i, samim tim pokazujući granice sučelja.
Uspravna sučelja[uredi | uredi izvor]
Uspravna sučelja slojeva nastaju na površini od jednog uspravnog sloja, najčešće kao što je zid. Kao što su vertikalne površine, tako ni oni nemaju konture površine na horizontalnim slojevima. Oni obično sadrže mnogo arhitektonskih detalja, kao površinskih karakteristika, koje se evidentiraju u profilnim crtežima.
Sučelja interfejsa[uredi | uredi izvor]
Sučelja interfejsa su ona sučelja koja nastaju uništavanjem stratifikacije. Oni stvaraju svoje površine i obime i čine posebne jedinice stratifikacije. Dijele se na: horizontalne (dijelovi stojećeg zida...) i vertikalne (jame, grobovi...).
Horizontalna sučelja interfejsa[uredi | uredi izvor]
Horizontalna sučelja su povezana sa uspravnim slojevima i označavaju nivoe do kojih su ti depoziti uništeni. Oni takođe mogu biti rezultat djelimičnog rušenja objekta u toku promjene.
Vertikalna sučelja interfejsa[uredi | uredi izvor]
Vertikalna sučelja interfejsa su rezultat kopanja rupa na većini lokaliteta, dok su horizontalna sučelja interfejsa pojavljuju samo na lokalitetima gdje ima ostataka građevina. Rupe koje se otkopavaju mogle su imati različitu funkciju: mogle su biti rupe od stuba, jame (otpadne), grobnice itd. Interfejsi formirani od strane ovakvih iskopavanja često su zabeležena kao dio depozita koji popunjavaju rupe, a ne kao zasebne jedinice stratifikacije.
Zakoni arheološke stratigrafije[uredi | uredi izvor]
Kada su ukratko izloženi i objašnjeni osnovni pojmovi i atributi arheoloških slojeva i arheološka stratifikacija, neizostavno je ne navesti 4 zakona arheološke stratigrafije. Nama su bitni da bi mogli razumjeti odnose koje prati Harisova matrica.
Zakon superpozicije[uredi | uredi izvor]
U seriji slojeva i površina koje se dodiruju, u redoslijedu kako su nastale, pliće cjeline i slojevi su mlađi, dok su dublje cjeline i slojevi stariji, jer je svaki od njih deponovan ili stvoren uklanjanjem postojeće mase arheološke stratifikacije.
Zakon originalne horizontale[uredi | uredi izvor]
Svaki arheološki sloj koji je deponovan u nekonsolidovanoj formi s vremenom će imati tendenciju ka dispoziciji u horizontalnoj ravni. Stratumi čije se površine detektuju u nagnutim položajima su tako originalno deponovani ili leže u skladu sa konturama neke starije površine u kojoj se nalaze.
Zakon prvobitne kontinualnosti[uredi | uredi izvor]
Bilo koji arheološki depozit, detektovan in situ biće omeđen prostorom depozicije, ili ukoliko to nije slučaj ivice će mu se tanjiti što se više udaljavamo od središnjeg dijela depozicije. Stoga, ukoliko je ivica nekog sloja detektovana u vertikalnoj poziciji, dio originalnog obima cjeline ili sloja je uklonjen ili erozijom ili kopanjem. Kontinualnost se mora tražiti ili njeno nepostojanje objasniti.
Zakon stratigrafske sukcesije[uredi | uredi izvor]
Bilo koja jedinica arheološke stratifikacije zauzima određeno mjesto u stratigrafskoj sekvenci nekog lokaliteta u odnosu na najplići i najdublji dio stratigrafske sekvence, ali se njena relativna hronologija može direktno uspostaviti samo u odnosu na one cjeline sa kojima dijeli fizički kontakt, dok su takvi odnosi sa ostalim cjelinama nebitni.
Način beleženja[uredi | uredi izvor]
Harisova matrica je ime koje je dato za štampani list papira koji sadrži prazna pravougaona polja gde se zapisuje situacija na terenu. Harisova matrica nema drugu konotaciju, matematičku ili neku drugu: to je prosto format za izkaganje stratigrafskih odnosa na lokalitetu. Rezultat dijagrama, koji se često naziva „matrica“ u stenografiji, pedstavlja stratigrafsku sekvencu na lokalitetu. „Stratigafska sekvenca“ se definiše kao „redoslijed taloženja slojeva i stvaranje sučelja interfejsa kroz kurs vremena“, na arheološkom lokalitetu.
Stratigrafska sekvenca je stvorena interpretacijom stratifikacije lokaliteta u skladu sa zakonima superpozicije, originalne horizontale i prvobitne kontinualnosti. Stratigrafski odnosi su time otkriveni i prevedeni sa zakonom o stratigrafskoj sukcesiji na list Harisove matrice koji omogućava formiranje stratigrafske sekvence. Sistem matrice priznaje samo tri mogućnosti odnosa između dvije date jedinice stratigrafije.
Koristeći ovu metodu u toku iskopavanja redoslijed se može izgraditi na papiru kako napreduje rad. Na kraju iskopavanja i arheolog treba da posjeduje stratigrafsku sekvencu lokaliteta.
Teškoće nastaju, međutim, ako se zakon o stratigrafskoj sukcesiji ne primjeni u procesu izrade sekvence. To je zato što su mislili da sekvence predstavljaju sve fizičke veze. Ovi dijagrami predstavljaju relativan niz jedinica stratigrafije kroz vrijeme: oni nemaju za cilj da pokažu kopresovane odnose koji se mogu dobiti na primjer u jednom dijelu. Kako su označili stratigrafski razvoj kroz vrijeme, samo su najneposredniji odnosi bitni i značajni. Zakon o stratigrafskoj sukcesiji obezbeđuje aksiom po kojem se određuju ti značajni odnosi.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Barker, P. A. 31993, Tecniques of Archaelogical Excavation, Batsford, London
- Harris, C. Edward, 21989, Principles of Archaelogical Stratigraphy, Academic Press, London
- Harris, C. Edward, 2012, HARRISMATRIX.com Home of arhaelogy's premier stratigraphy system. [online].
- Грин, Кевин, 2003, Увод у Археологију, Клио, Београд
