Crni talas

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Deo serije o
Kinematografiji
Instrumenti za stvaranje filma
Prvi filmovi
Istorijski pokreti u kinematografiji
Jugoslovenska kinematografija
Filmski festivali i organizacije

Crni talas je naziv za pojavu na jugoslovenskoj kulturnoj i političkoj sceni u periodu šezdesetih i ranih sedamdesetih godina 20. veka (od oko 1958. do 1973).[1] Vezuje se za ostvarenja pojedinih režisera, scenarista i književnika tog doba, koji su od strane vlasti okarakterisani kao kritičari zvaničnog ko­mu­ni­stič­kog po­ret­ka i društva.[2] Predstavnici vlasti su ova ostvarenja nazvali crnim talasom.[3] U crni talas na filmu uglavnom spadaju ostvarenja Novog jugoslovenskog filma (1961−1972) koja su od strane vlasti proglašena nepodobnim.[3]

Obeležja[uredi | uredi izvor]

„Tabu teme koje je patentirao Brozov sistem po ugledu na komunističku sabraću o kojima se ništa relativistički nije smelo reći, bile su, pre svega sam vođa, a potom revolucija, samoupravljanje, bratstvo i jedinstvo, seks, vojska“.[3]

Ostvarenja crnog talasa su najčešće kritika socijalističkog društva, ideologije, odnosno tadašnjih vlasti i njihovog prikaza u javnosti. Kao pokret, crni talas je predstavljao suprotnost predstavnicima zvaničnog socijalističkog kulturnog estetizma koji su stvarnost oslikavali kroz prikaze opšteg napretka i blagostanja jugoslovenskog socijalističkog društva.[4] Suprotno ideološkom prikazu jugoslovenske stvarnosti, crni talas se bavi temama iz svakodnevnog života običnog malog čoveka.[5][6] Jedna od glavnih karakteristika crnog talasa je realizam, odnosno prikaz stvarnosti života onakvim kakav jeste, nasuprot preterano ulepšanoj, propagandnoj i ideološkoj stvarnosti.[7]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Šezdesetih godina su u evropskoj kinematografiji postojali slični pokreti poput francuskog „novog talasa”, engleskog i nemačkog „mladog filma”, te rumunskog „novog filma”.[8] Prva jugoslovenska cenzorska komisija je osnovana 1945. godine.[3] Godine 1968. su održane Studentske demonstracije.[6]

Komisija Predsedništva Saveza komunista Jugoslavije je 27. oktobra 1969. održala sjednicu na kojoj je razmatran materijal Radne grupe za film „Stanje i problemi u jugoslovenskoj kinematografiji”, a na kojoj je donesen zaključak da pojedini jugoslovenski filmovi i drugi vidovi umjetnosti, imaju tendenciju degradacije revolucije i njenih tekovina.[9]

U Novom Sadu je 5. jula 1971. održana velika javna diskusija o filmu Misterije organizma, na kojoj je kritikovan prikaz Staljina u ovom filmu, kao i bojazan da bi i Josip Broz mogao da bude predmet kritičkog prikaza.[6] Godine 1973. dolazi do zabrane crnog talasa i do nastanka takozvanog „crvenog talasa”.[10] U filmove crvenog talasa koji su bili potpuna suprotnost filmovima crnog talasa, spadaju: Bitka na Neretvi (1969), Valter brani Sarajevo (1971), Sutjeska (1973), Užička republika (1974), Partizani (1974), Doktor Mladen (1975), Crvena zemlja (1975), Partizanska eskadrila (1979), Veliki transport (1983) i drugi.[10]

Predstavnici[uredi | uredi izvor]

Najznačajniji predstavnici crnog talasa kroz filmska ostvarenja su režiseri: Aleksandar Petrović, Živojin Pavlović, Đorđe Kadijević, Dušan Makavejev, Mića Popović, Želimir Žilnik, Lazar Stojanović, Ljubiša Kozomara, Gordan Mihić, Vojislav Kokan Rakonjac, Jovan Jovanović i drugi.[2][3][11]

Značajniji predstavnici crnog talasa u književnosti su: Mirko Kovač, Dragoslav Mihailović, Slobodan Selenić, Antonije Isaković, Milisav Savić, Vidosav Stevanović, Ivan Ivanović, Bogdan Tirnanić i drugi.[4]

Značajni pojedinci i filmovi[uredi | uredi izvor]

Dušan Makavejev se smatra vođom filmskih stvaralaca Crnog talasa.[12] Njegov najuspešniji film bila je politička satira iz 1971. Misterije organizma, koju je režirao i napisao. Film je zabranjen, a Makavejev je pobegao iz zemlje, ne radeći tamo sve do 1988. Snimio je Slatki film u Kanadi, Holandiji i Francuskoj.

Aleksandar „Saša“ Petrović bio je još jedna od najznačajnijih ličnosti jugoslovenskog crnog talasa. Pokret je učinio poznatim u Jugoslaviji i inostranstvu. Dva njegova dela bila su nominovana za Oskara za najbolji film na stranom jeziku: Tri 1966. i Skupljači perja 1967. godine.[13]

Rani radovi Želimira Žilnika (1969) pokazali su glavne tendencije Jugoslovenskog crnog talasa: neobične forme, polemičke metode, društveno-kritičke brige, opozicionu ideologiju i fatalističko finale. Istovremeno, to je podstaklo pisca i novinara Vladimira Jovičića (koji je insistirao na stavu tradicionalne komunističke partije) da napiše članak „Crni talas u našem filmu", objavljen u Borbi 19. 3. avgusta 1969. koji je skovao sam pojam „Crni talas“. Ovim filmom i ovim člankom počeo je zvanični kontranapad na Jugoslovenski crni talas.[14]

Iako su najbolji reditelji i filmovi crnog talasa bili srpski, u tom procesu učestvovala je i hrvatska kinematografija. Najvažniji klasik crnog talasa iz Hrvatske su Lisice (1969, Krsto Papić),[14] prvi umetnički proizvod koji prikazuje tajne raskida između Josipa Broza Tita i Josifa Staljina 1948. godine.

Priznanja i nasleđe[uredi | uredi izvor]

Talas je jedan od najuspešnijih i međunarodno priznatih kinematografskih pokreta jugoistočne Evrope, pored rumunskog novog talasa iz 2000-ih. Filmovi su osvojili mnoštvo međunarodnih priznanja, uključujući Zlatnog medveda, Srebrnog medveda za najbolju režiju, Gran pri u Kanu, šest nominacija za Zlatnu palmu u Kanu i četiri nominacije za Oskara za najbolji međunarodni igrani film, a uspeh se nastavlja kroz režisere koji su izašli iz talasa, uključujući dve nagrade Zlatne palme 1980-ih i 1990-ih. Danas se nekoliko filmova smatra klasicima svetske kinematografije i objavljeni su kao deo uticajnih kolekcija kao što je Criterion Collection u Sjedinjenim Državama.

Cenzure i zabrane[uredi | uredi izvor]

U Jugoslaviji je od 1945. do kraja 1973. proizveden 431 film, od kojih je između 30 i 40 nastalih u periodu između 1963. do 1973. stavljeno u „bunker” ili nisu „odobreni za javno prikazivanje”.[3]

Ostvarenja[uredi | uredi izvor]

Film[uredi | uredi izvor]

Značajnija ostvarenja u oblasti filma su:

Književnost[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Završetak „Vivisektfesta“: Crni talas domaće kinematografije”. RTV. 4. 12. 2008. Pristupljeno 29. 2. 2012. 
  2. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m „„Crni talas“ kao izraz bunta”. Pravda. 18. 3. 2011. Arhivirano iz originala 24. 05. 2012. g. Pristupljeno 29. 2. 2012. 
  3. ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć u f h c č dž š aa Zabranjeni bez zabrane, Milan Nikodijević i Dinko Tucaković, Art & Popcorn (2007)
  4. ^ a b v g d „Jugoslovenski kritički film - obračun sa crnim talasom”. B92. 8. 9. 2007. Pristupljeno 29. 2. 2012. 
  5. ^ „Zaseda Živojina Pavlovića – „crni talas“ u jugoslovenskom filmu”. Puls. Arhivirano iz originala 28. 12. 2011. g. Pristupljeno 29. 2. 2012. 
  6. ^ a b v g d đ e ž „Sezona lova na „crne veštice“, Ranko Munitić”. Puls. Arhivirano iz originala 26. 12. 2010. g. Pristupljeno 3. 3. 2012. 
  7. ^ a b v g d đ e ž z i „Aleksandar Dunđerin: Na ivici evropske deponije”. Vidovdan. 29. 2. 2012. Arhivirano iz originala 08. 03. 2010. g. Pristupljeno 29. 2. 2012. 
  8. ^ „Evropski senzibilitet srpskog filma”. Politika. 1. 3. 2008. Pristupljeno 29. 2. 2012. 
  9. ^ „Jugoslovenski film”. Puls. Arhivirano iz originala 11. 03. 2012. g. Pristupljeno 4. 3. 2012. 
  10. ^ a b „Beogradska dokumentarna škola i mladi film”. Puls. Pristupljeno 4. 3. 2012. [mrtva veza]
  11. ^ „Greg DeKjur: Jugoslovenski crni talas”. Politika. 18. 5. 2011. Pristupljeno 29. 2. 2012. 
  12. ^ Sterritt, David. „Sweet Movie: Wake Up!”. The Criterion Collection (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-02-17. 
  13. ^ „1968 | Oscars.org | Academy of Motion Picture Arts and Sciences”. www.oscars.org (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2023-02-17. 
  14. ^ a b „Jutarnji list - JURICA PAVIČIĆ: Optužnica protiv kulture krivo je napisana. Ponovno živimo 1972. godinu”. www.jutarnji.hr (na jeziku: hrvatski). 2017-03-04. Pristupljeno 2023-02-17. 
  15. ^ Aleksandra Bogdanovic. „PRVI ZABRANJENI FILM U JUGOSLAVIJI: Razbesneo je Tita, a u njemu se prvi put čulo “Smrt fašizmu, sloboda narodu!””. ISTORIJSKI ZABAVNIK (na jeziku: engleski). Pristupljeno 2022-01-31. 
  16. ^ „Filmski ciklus „Crni talas srpskog filma“ u Kinoteci Makedonije”. Spona: Kulturno-informativni centar Srba. Arhivirano iz originala 20. 10. 2011. g. Pristupljeno 29. 2. 2012. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Црни_талас&oldid=27048304”