Štokavsko narečje

Štokavski dijalekti pre Jugoslovenskih ratova

Štokavski dijalekti pre Jugoslovenskih ratova

Rasprostranjenost štokavskog narečja pre migracija iz 16. veka

Štokavsko narečje (takođe štokavica, štokavština) je naziv za skup dijalekata srpskog jezika, na čijoj osnovi su, pored srpskog, standardizovani nekadašnji srpskohrvatski, te hrvatski i bošnjački jezik.

Njegovo ime potiče od vremena srpskohrvatskog jezika, gde je upitna zamenice „što” ili „šta” pravila razilu od kajkavskog i čakavskog („kaj” i „ča”).

Istorijski prikaz

Prvo razdoblje koje traje do kraja 12. veka je doba sporih jezičkih promena, uglavnom na glasoslovnom planu. Zbog nevelikog broja tekstova (povelja Kulina bana, Mihanovićevi fragmenti) stanje se uglavnom rekonstruiše metodama istorijsko-poredbene lingvistike.

U drugom periodu, 13-14. vek, dolazi do većeg broja promena glasova i oblika, što na kraju ima za posledicu redukciju broja glasova iz fonemskog inventara starocrkvenoslavenskoga jezika.

Treće razdoblje, u 14. i 15. veku, svedok je mešanja dijalekata, većih migracija zbog osmanske najezde, nestanka posebnih oblika zapadne i istočne štokavice i stvaranja novoštokavskih dijalekata koji ostaju supostojati s starovoštokavskima.

Štokavsko narečje je prvobitno pokrivalo znatno manji prostor od današnjeg, što znači da se štokavski jezik širio u poslednjih pet vekova, preplavljujući teritoriju na račun čakavštine i kajkavštine. Savremena površinska rasprostranjenost ova tri dijalekta kao i njihova unutrašnja slojevitost (posebno štokavskog i čakavskog) je prvenstveno rezultat migracija koje su izazvale širenje Otomanskog carstva na Balkan. Migracioni talasi su bili posebno snažni od 16. do 18. veka. veka, što je dovelo do dalekosežnih jezičkih i etničkih promena na centralnom južnoslovenskom prostoru.

Do sada su najbrojnije, pokretne i ekspanzionističke migracije bile jekavsko-štokavski govornici istočne Hercegovina, koji su preplavili veći deo zapadne Srbije, nekoliko oblasti istočne i zapadne Bosne, veći delovi Hrvatske ( Banija, Kordun, Lika, delovi Gorski kotar, kontinentalni delovi severne Dalmacija, neka mesta severno od Kupe, delovi Slavonije, jugoistočna Baranja itd.). To je razlog zašto je istočnoheregovački dijalekt danas najrašireniji štokavski dijalekat, a razlog za nošenje tog imena je da opiše područje porekla. Ove seobe su imale i ključnu ulogu u širenju novoštokavskih inovacija.

Dok su Srbi svi štokavci, Hrvati su u četvrtoj deceniji 19. veka, u težnji da se oslobode regionalne rascepkanosti koja je dotle sputavala razvoj njihove kulture, usvojili štokavsko narečje kao osnovicu književnog jezika. Pri tom su oni izabrali jekavski govor, koga su koristili pretežno pravoslavni Srbi sa izuzetkom grada Dubrovnika, ne samo zbog velikog ugleda narodne poezije i želje da se ostvare što veća bliskost sa Srbima, već i zbog prestiža dubrovačke književnosti.

Kristalizacija književnog jezika Hrvata nije išla glatko i diskusije oko ovoga trajale su među Hrvatima oko pola veka, dok nije konačno usvojena vukovska osnovica štokavskog južnog narečja, ali u praksi sa dosta modifikacija u sintaksi i leksici, zasnovanih ne uvek na hrvatskim narodnim govorima, već ponekad i na kalkiranju prema nemačkom jeziku.

Podela štokavskog narečja

Štokavsko narečje se klasifikuje prema dva pravila: radi li se o novoštokavskom ili staroštokavskom (katkad nazvanom staroštokavskom) dijalektu, te o refleksu praslovenskog fonema jat, što se često u latinici beleži kao ě.

Staroštokavski

Prizrensko-timočki dijalekt

Staroštokavski ekavski ili prizrensko-timočki govori (poznati kao prizrensko-timočka dijalektska grupa, a pogrešno nazivani i kao torlački dijalekt) su skup dijalekta srpskog jezika, staroštokavske grupe, kojim se govori na prostoru od Prizrena na jugu do reke Timok na severu. Ovaj dijalekt je karakterističan po velikoj sličnosti sa starosrpskim, staroslovenskim, odnosno protoslovenskim jezikom u pogledu glasova, jer je zadržao veliki deo glasova koje su u drugim dijalektima izgubljene. Položaj naglaska je sličan onom u kosovsko-resavskom dijalektu, kao i svim staroštokavskim dijalektima.

Slavonski

Slavonskim dijalektom se govori u delovima Slavonije. Mešanog refleksa jata, ikavsko/ekavsko/ijekavski, u slavonskom dijalektu prevladava ikavski refleks jata. Izvorni govornici su uglavnom Hrvati Šokci.

Istočnobosanski

Istočnobosanski ili šćakavsko-ijekavski je stari bosanski dijalekt kojim se govori na širem području koje uključuje Sarajevo, Tuzlu, deo Posavine i govori u porečju Fojnice, zatim u bosansko-hrvatskim iseljeničkim oazama oko Virovitice, Hrvatske Kostajnice i nekim hrvatskim naseljima u Mađarskoj. Uglavnom je ijekavski, uz pojedinačne ikavske i ekavske reflekse jata. Karakteristika im je izgovorna grupa –šća umesto –šta u novoštokavici (kliješća/klešta). Izvorni govornici su uglavnom Bošnjaci i Hrvati, zatim manji deo Srba na području planine Ozren.

Kosovsko-resavski

Staroštokavski ekavski ili kosovsko-resavski govori se na području dela severnoga Kosova i severoistočne Srbije. Zadržao je i neke arhaične oblike u morfologiji, najviše u promenama po padežima. Izvorni govornici su u velikoj većini Srbi.

Zetsko-raški

Staroštokavski ijekavski ili zetsko-raški govori se u istočnom delu Crne Gore i jugozapadnom delu Srbije, istorijskoj Raškoj koja je za doba turske vladavine dobila ime Sandžak. Jedna od specifičnosti je i dosta često sekundarno jotovanje (npr. đevojka), često uz pojavu novih fonema (/ś/, /ź/). Izvorni govornici su uglavnom Crnogorci, Bošnjaci i Srbi.

Novoštokavski

Dubrovački dijalekt

Nekad je ovaj dijalekt bio poseban, a danas je deo ijekavskog novoštokavskog dijalekta (članak Josipa Lisca u „Vijencu“ Matice hrvatske).

Istočnohercegovački ili novoštokavsko ijekavski

Istočnohercegovački dijalekat je mlađi štokavski dijalekat ijekavskog izgovora. Njime se govori u istočnoj Hercegovini, zapadnoj Srbiji, kao i u Hrvatskoj. U Hrvatskoj istočnohercegovački dijalekat je maternji govor gotovo svim Srbima, kao i ostalim nacionalnostima u predelima sa izrazito jakim srpskim imigracijama (Vojna krajina, delom Slavonija i Dubrovačko primorje). Ovom dijalektu pripada i većina štokavskih govora Bosne. Prostire se na zapad sve do čakavskog i kajkavskog narečja, a na sever sve do Mađarske.

Vojvođansko-šumadijski ili novoštokavski ekavski

Vojvođansko-šumadijski dijalekat pripada grupi mlađih štokavskih dijalekata. Zastupljen je u najvećem delu severozapadne Srbije, u Sremu, Šumadiji, Beogradu, najvećem delu Bačke i Banata. Ovim dijalektom govore i Srbi u Mađarskoj i Rumuniji.

Opšte osobine štokavskoga narečja

Ime potiče od upitne zamenice što/šta. Najrasprostranjenije je narečje tzv. srednjojužnoslovenskoga dijasistema čije se područje u vreme migracija izazvanih osmanskim osvajanjem hrvatskih zemalja (od 15. veka) znatno proširilo na štetu čakavskog i kajkavskog narečja.

Glavne osobine većine štokavskih govora su:

• zamenica što
• prelazak /ǫ/ u /u/ (vuk, sunce)
• zamena slogotvornog /l/ s /o/ na kraju reči ili sloga (pisal/pisao, govoril/govorio)
• u nekim krajevima /h/ (’oću,’ajde)
• naglasak »pomaknut« sa poslednjega sloga
• nenaglašene dužine i drugo.

U delu štokavskih govora, otprilike od 16. veka razvile su se karakteristike zbog kojih se ti govori nazivaju novoštokavskima. Glavne su novoštokavske osobine:

• novo akcentovanje
  • četvoroakcenatski sistem
  • na unutrašnjim slogovima samo uzlazni akcenti
  • poslednji slog bez akcenta
  • nenaglašena dužina samo iza akcenta
• umetanje -ov-/-ev- u deklinaciji dela imenica muškoga roda (krajevi/putevi; takozvana duga množina)
• izjednačavanje padeža u množini (na primer dativ množina selima, lokativ (o) selima, instrumental selima).

Najstariji spomenici

Najstariji jezični spomenici štokavštine sadrže pomešani onodobni štokavski vernakular i starocrkvenoslovenski jezik. Najveći deo otpada na diplomatske i trgovačke ugovore, a manji deo na verske obrednike i u kamenu klesanu epigrafiku. Deo lingvista smatra da je jedan od prvih štokavskih tekstova na vernakularu povelja Kulina bana iz 1189, dok su drugi mišljenja da se radi o starocrkvenoslovensko-štokavskoj mešavini. Do osmanske invazije u 15. veku, većina ranoštokavskih tekstova — sa različitim udelom crkvenoslovenskoga — potiče iz područja sadašnjega Dubrovnika i južne Dalmacije, većega dela Bosne i Hercegovine (istorijski Bosna, Hum, Završje, Donji Kraji,..), južne i zapadne Srbije, Kosova i većega dela Crne Gore. Slavonije je jedno od štokavskih područja iz kojih nema tekstova iz razdoblja pre turske invazije.

Ranoštokavski se spomenici ne mogu jednostavno i jednoznačno podeliti po savremenom nacionalnom »ključu«: iako je deo neosporno srpski, kao pravni propisi srpskih vladara u 14. i 15. veku, a deo isto tako nesporno hrvatski (npr. dubrovački verski obrednici iz 14. veka), velik se deo starijih tekstova, posebno bosanske i humske pravne povelje, te prepiska Dubrovnika sa bosanskom i srpskom državom, veoma često klasifikuju kao zajednična hrvatska, srpska, crnogorska i bošnjačka jezično-kulturna baština. Stepen i profil pripadnosti nekoj kulturnoj sferi zavisi o nizu faktora za koje jezikoslovci još nisu usuglasili kriterijume. Nakon turske invazije i izrazitije etno-konfesionalne diferencijacije što je poslužila kao temelj modernima nacijama, hrvatski štokavski tekstovi dolaze iz Dubrovnika, kopnene Dalmacije, Bosne, te, od 18. veka, Slavonije i Srema. Srpski i crnogorski spisi na štokavskom vernakularu potisnuti su reafirmacijom crkvenoslovenskoga u verskoj službi i drugim područjima života, no, prvi se tekstovi — izuzmemo li deo korespondencije raznih srpskih vladara i uglednika u 16. i 17. veku — na narodnom jeziku pojavljuju u prvoj polovini 18. veka. Bošnjačko-muslimanska adžamijska (alhamijado, aljamiado) književnost na narodnom jeziku, pisana modifikovanim arapskim pismom, počinje u 16. veku i traje, promenjiva intenziteta, do sredine 19. veka.

Vidi još

• Staroštokavski dijalekti
• Srednjoštokavski dijalekti
• Novoštokavski dijalekti

Spoljašnje veze

• Karta srpskohrvatskih narečja
• Karta štokavskih dijalekta po Daliboru Brozoviću

Literatura

• Ivić, Pavle (1956). Dijalektologija srpskohrvatskog jezika: Uvod i štokavsko narečje (1. izd.). Novi Sad: Matica srpska. 
• Okuka, Miloš (2008). Srpski dijalekti. Zagreb: Prosvjeta.