Izrael
| Država Izrael | |
|---|---|
Himna: Nada | |
 | |
| Glavni grad i najveći | Jerusalim (ograničeno priznanje)[a] |
| Službeni jezik | hebrejski (državni jezik), arapski (poseban status) |
| Vladavina | |
| Oblik države | unitarna parlamentarna republika |
| — Predsjednik | Isak Hercog |
| — Predsjednik Vlade | Benjamin Netanjahu |
| — Predsjedavajući Kneseta | Amir Ohana |
| — Predsjedavajući Vrhovnog suda | Ester Hajut |
| Zakonodavna vlast | Kneset |
| Istorija | |
| Nezavisnost od Britanske Palestine | |
| — Deklaracija o proglašenju Države Izrael | 14. maj 1948. (5. ijar 5708)[b] |
| — Pristupanje Ujedinjenim nacijama | 11. maj 1949. |
| — Osnovni zakoni | 1958—2018. |
| Geografija | |
| Površina | |
| — ukupno | 20.770[v]/22.072[g] km2 (148) |
| — voda (%) | 2,71 (2015)[5] |
| Stanovništvo | |
| — procjena 2023[6] | 9.656.000 (96) |
| — gustina | 465[v]/437,5[g] st./km2 |
| Ekonomija | |
| BDP / PKM | ≈ procjena 2023 |
| — ukupno | 533,9 milijarde $[7] (48) |
| — po stanovniku | 55.540 $[7] (29) |
| BDP / nominalni | ≈ procjena 2023 |
| — ukupno | 539,2 milijarde $[7] (29) |
| — po stanovniku | 55.535 $[7] (13) |
| IHR (2021) | 0,919[8] (22) — veoma visok |
| Valuta | novi izraelski šekel |
| — stoti dio valute | агорота |
| — kod valute | ILS |
| Ostale informacije | |
| Vremenska zona | UTC +2 do +3 |
| Internet domen | .il |
| Pozivni broj | +972 |
Izrael (hebr. ישראל, Israel; arap. إسرائيل, Israil), zvanično Država Izrael (hebr. מדינת ישראל, Medinat Israel; arap. دولة إسرائيل, Daulat Israil), unitarna je parlamentarna republika na Bliskom istoku. Podijeljen je na administrativne okruge, zauzima površinu od 20.770[v]/22.072[g] km2 i ima vlažnu sredozemnu klimu. Prema podacima od 31. decembra 2022. ima 9.656.000 stanovnika.[6]
Nalazi se na Bliskom istoku, na istočnoj obali Sredozemnog mora. Graniči se na sjeveru sa Libanom, na sjeveroistoku sa Sirijom, na istoku sa Jordanom i Zapadnom obalom i na jugozapadu sa Egiptom i Pojasom Gaze. Glavni grad je Jerusalim.[a] Državni jezik je hebrejski, dok arapski ima poseban status.
Postindustijska je zemlja sa razvijenom ekonomijom. Obim nominalnog BDP-a prema procjenama iz 2023. iznosi 533,9 milijardi američkih dolara ili 55.540 američkih dolara po glavi stanovnika.[7] Na spisku zemalja po indeksu humanog razvoja se nalazi na 22. mjestu sa indeksom 0,919.[8] Novčana jedinica je novi izraelski šekel.
Deklaracija o nezavisnosti je proglašena 14. maja 1948. (5. ijara 5708)[b] na osnovu rezolucije Generalne skupštine Ujedinjenih nacija 181, usvojene 29. novembra 1947. godine. Prema Deklaraciji o nezavisnosti, Izrael je jevrejska država. Istovremeno, Izrael je višenacionalna i demokratska država, u kojoj, uz Jevreje, jednaka prava imaju i sve ostale etničke grupe, bez obzira na vjeroispovijest. Izrael ima značajnu etnokulturnu raznolikost. Osnovno stanovništvo zemlje čine: 7.106.000 Jevreja (73,6%), 2.037.000 Arapa (21,1%) i 513.000 ostalih (5,3%).[6]
Etimologija
Tokom posljednja tri milenijuma, riječ „Izrael” označavala je i Zemlju Izrael (hebr. אֶרֶץ יִשְׂרָאֵל, Erec Israel) i cijeli jevrejski narod. Ovo ime potiče iz Knjige Postanja, gdje praotac Jakov, poslije borbe s Bogom, dobija ime Izrailj: „A čovjek mu reče: kako ti je ime? A on odgovori: Jakov. Tada mu reče: otsele se nećeš zvati Jakov, nego Izrailj; jer si se junački borio i s Bogom i s ljudima, i odolio si” (Post. 32:27—28). Razlikuje se tumačenja značenja ove riječi. Prema jednoj verziji, ime potiče od glagola sara (upravljati, biti jak, imati mog datu odozgo), obrazujući tako riječ koja znači „imati moć nad silama.” Druga moguća značenje riječi su „Knez Božiji” ili „Borba/boj Božiji”.[9] Nakon toga, jevrejski narod, koji potiče od Jakova počeo je da se naziva „djecom Izraela”, „narodom Izraela” ili „Izraelcima”.
Prvo pominjanje riječi „Izrael” pronađeno je na steli Merneptaha u starom Egiptu (kraj 13. vijeka p. n. e.) i odnosi se na narod, a ne na zemlju.[10]
Savremena država se zove „Država Izrael”. Razmatrani su i drugi nazivi: Zemlja Izraela, Sion i Judeja). U prvom nedjeljama nezavisnosti, vlada nove države izabrala je riječ „Izraelci” (hebr. ישראלים, israelim) za građane zemlje. Prvi put je zvanično pomenuta u govor prvog izraelskog ministra inostranih djela Mošea Šarete.[11]
Istorija
Drevna istorija
Poznato je da je prije 1,5 miliona godina na teritoriji savremenog Izraela obitavao uspravni čovjek (lat. Homo erectus), čiji su ostaci pronađeni na području arheološkog nalazišta Ubajadija (hebr. תל עובדיה, Tel-Ovadija).[12] Oko prije 200 hiljada godina na ovim prostorima živjeli su neandertalci (lat. Homo neanderthalensis).[13] Nakon toga su se pojavili ljudi savremenog tipa: skelet navodnog razumnog čovjeka (lat. Homo sapiens) iz pećine Mislija (masiv Karmel) star je 175—200 hiljada godina,[14] a starost pouzdanog skeleta razumnog čovjeka iz pećine Manot je 51,8 ± 4,5 i 54,7 ± 5,5 hiljada godina.[15][16][17]
U 10—8 milenijumu p. n. e. ova teritorija je bila dio područja Natufijske kulture, čiji su nosioci prvi put u istoriji počeli da uzgajaju žitarice.[18] Prije 9 hiljada godina na ovim mjestima je počela neolitska revolucija i pojavila su se prva naselja, uključujući i drevni grad Jerihon. Hananci, prva semitska plemena, pojavila su se ovdje oko 4—3. milenijuma p. n. e.[13] U narednih 2—3 hiljade godina, teritorija je bila pod protektoratom starog Egipta.[18]
Rana istorija
Veza između Jevreja i Zemlje Izraela vodi se od biblijskog patrijarha Avrama. Prema Bibliji, Zemlja Izrael je Jevrejima zavještana od Boga da bi postala „Obećana zemlja” — tu se nalaze sva sveta mjesta jevrejskog naroda.[19] Biblijsko predanje o patrijarhu možda odražava migraciju Hebreja (habiru) u 2. milenijumu p. n. e. i događaji iz doba invazije Hiksa na Egipat. Istorija Avrama vjerovatno odgovara početnoj etapi hebrejskih migracija, a masovna seoba se dešava oko 13. vijeka p. n. e, usljed čega je kasna bronzana kultura Hanana zamijenjena novom.[18] Oko 1200. godine p. n. e. Filistejci, od kojih je izveden sadašnji naziv Palestina, prodiru na obalu zemlje. Uspostavljanjem kraljevske vlasti među Jevrejima i nastanak Izraelske kraljevine, a kasnije i Judejske kraljevine, datira iz 10. vijeka p. n. e.[13]
Od 8. vijeka p. n. e. ova teritorija je sukcesivno padala pod vlast Asirije, Vavilonije, Persije (539—331. p. n. e.) i Makedonije (od 331. p. n. e.). I 3—2. vijeku p. n. e. bila je dio helenističkih država Ptolemejida i Seleukida.[20] Seleukidska vlast rastrzana unutrašnjim sukobima u potpunosti je 142. godine oslobodila Judeju od danka, faktični priznavši njenu nezavisnost, a dalje do 37. godine njom je vladala jevrejska dinastija Hasmonejaca.[21]
Od 63. p. n. e. Judeja je postala vazal Rima i kasnije je pretvorena u istoimenu rimsku provinciju. Tokom Bar Kohbinovog ustanka 135. godine Rimljani su izvršili pokolj nad Jevrejima, zabranili ostalima da se nasele u Jerusalimu, a provinciju Judeju preimenovali u Siriju Palestinsku.[22]
Poslije podjele Rimskog carstva na Zapadno i Istočno carstvo 395, Palestina je pripala istočnom dijelu. Palestina je u periodu 614—629. bila dio sasanidske Persije, koja je tri godine prenijela kontrolu nad Jerusalimom na Jevreje, ali je zatim vratila grad hrišćanima.[23] Nakon povratka pod vizantijsku vlast, kao ishod pokolja i progona Jevreja koje je pokrenuo car Iraklije, jevrejsko prisustvo u regiji dostiglo je minimum u čitavoj tri hiljade godina dugoj istoriji, ali nikada nije potpuno prestalo.[24] Do 9. vijeka jevrejske zajednice su se ponovo pojavile u Jerusalimu i Tiberijadi, a u naredna dva vijeka pojavile su se u Rafi, Gazi, Madždali, Jafi i Cezareji.[25]
Srednji vijek
Vizantijsku Palestinu su 636—640. osvojili Arapi.[26] U narednih šest vijekova, kontrola nad ovom teritorija prelazi sa Omejada na Abaside, na krstaše i obrnuto.[22]
Kratka jevrejska enciklopedija dijelu prvu etapu arapske vladavine Palestinom u četiri perioda: osvajanje i razvoj zemlje (638—660), Omejidi (661—750), Abasidi (750—969) i Fatimidi (969—1099).[26] Krstaši su ovdje osnovali Jerusalimsku kraljevinu 1099. godine. Međutim, već 1187. Saladin je zauzeo Jerusalim, a 1291. palo je posljednje krstaško utvrđenje — Akra.[27]
Osmanska vlast
Teritoriju današnje Izraela 1517. osvojili su osmanski Turci predvođeni sultanom Selimom I. Teritorije je 400 godina ostala u sastavu Osmanskog carstva.[22]
U Osmanskom carstvu, Jevreji, koji su imali status „zimi”, uživali su relativnu građansku i religioznu slobodu, ali su bili podložni ograničenjima u nizu djelatnosti, a takođe su bili obavezni da plaćaju posebne poreze.[28] Jevreji Palestine u to vrijeme obezbjeđivali su sredstva za život uglavnom u vidu donacija iz inostranstva (haluka).[29]
Početkom 18. vijeka učinjen je jedan od najznačajnijih pokušaja alije iz Evrope i obnove jevrejskog religijsko-nacionalnog središta u Jerusalimu. Ovaj pokret je predvodio rabin Jehuda Hasid, koji je u Jerusalim stigao 1700. sa oko hiljadu sljedbenika, iz raznih evropskih zemalja. Međutim, Jehuda je iznenada preminuo po dolaska u zemlju, a zajednica se raspala zbog dugova. Dugo poslije toga, jevrejski doseljenici iz Evrope naseljavali su se uglavnom u drugim svetim gradovima judaizma — Hebronu, Safedu i Tiberijadi. Do 1800. godine u Palestini nije živjelo više od 300 hiljada ljudi. Glavna mjesta koncentracije hrišćana (oko 25 hiljada) bila su u Jerusalimu, Nazaretu i Vitlejemu. Jevreja (glavnom sefardi) bilo oko 5000. Ostalo stanovništvo su činili muslimani, uglavnom suniti. Do 1880. Palestina je imala 450 hiljada stanovnika, od toga 24 hiljade Jevreja, koji su uglavnom živjeli u Jerusalimu (gdje su činili više od polovine stanovništva od 25.000), Safedu (4000), Tiberijadi (2500), kao i u Hebronu, Jafi i Hajfi. Jerusalim je postao najveći grad u regiji.[29]
Jevrejska težnja za Sionom i uspon političkog cionizma
Među Jevrejima koji žive u dijaspori oduvijek je postojala jaka želja da se vrate na Sion. Jevrejsku zajednice Palestine stalno su snabdijevali posjetioci iz dijaspore, koje su tu dovodili religijski (uključujući i mesijanski) motivi. Jevrejska opština Safed, koja je do kraja 16. vijeka brojala 14 hiljada ljudi, nastala je od izbjeglica protjeranih iz Španije. Prvi veliki talas savremene imigracije, poznat kao Prva alija, započeo je 1881, prevođen palestinofilima koji su sanjali o povratku cijelog jevrejskog naroda u svoju istorijsku domovinu.[30]
Teodor Hercl se smatra osnivačem političkog cionizma, pokreta koji je za cilj imao stvaranje jevrejske države u Zemlji Izraela.[31] Hercl je 1896. objavio knjigu „Država Jevreja” u kojoj je izložio svoje viđenje buduće jevrejske države. Već sljedeće godine, on je vodio prvi Svjetski jevrejski kongres.[32]
Druga alija je počela 1904. nakon Kišinjevskog pogroma. Tokom njega, u Palestinu je stiglo 40 hiljada Jevreja, od koji je značajan dio kasnije napustio zemlju, ali je ipak do 1914. broj jevrejskih jišuva u Palestini dostigao 85 hiljada ljudi.[30] Većina doseljenika iz Prve i Druge alije bili su ortodoksni Jevreji,[33] ali su sa njima u Palestinu stigli i socijalisti, koji su osnovali kibuc pokret.[34]
Britanski mandat nad Palestinom
Tokom Prvog svjetskog rata, kada su se britanske trupe borile protiv Osmanlija u Sinajskoj i palestinoj kampanji, britanski ministar inostranih poslova Artur Balfor izdao dokument koji je kasnije postao poznat kao Balfurova deklaracija. U njoj je deklarisano da Britanija „gleda sa blagonaklonošću na stvaranje nacionalnog ognjišta u Palestini za jevrejski narod”.[35]
U Palestinu je 1919—1923. (Treća alija) stiglo 40.000 Jevreja, uglavnom iz istočne Evrope. Doseljenici ovog talasa bili su obučeni u poljoprivredi i mogli su da razviju privredu. Močvare Jizrelske doline i doline Hefer su isušene, a zemljište osposobljeno za poljoprivredu. U ovom periodu je osnovana federacija sindikata — Histadrut. Arapski protesti protiv jevrejske imigracije prerasli su u pogrome, što je doprinijelo obrazovanju jevrejske paravojne samoodbrane („Hagana”).[36]
Društvo naroda dodijelilo je Ujedinjenom Kraljevstvu 1922. mandat nad Palestinom, objašnjavajući to potrebom da se „uspostavom politički, administrativni i ekonomski uslovi u zemlji za sigurno obrazovanje nacionalnog ognjišta za jevrejski narod”.[37] Već na samom početku mandata arapski nemiri u Jafi primorali su Britaniju da ograniči imigraciju Jevreja. Dio teritorije namijenjen jevrejskoj državi, ustupljen je radi obrazovanja Transjordana.[38] U to vrijeme zemlju su naseljavali uglavnom Arapi muslimani, ali je najveći grad, Jerusalim, bio pretežno jevrejski.[39] U Palestinu je 1924—1928. (Četvrta alija) stiglo 85 hiljada Jevreja, od kojih je oko 20 hiljada zatim napustilo zemlju.[30]
Uspon nacizma u Njemačkoj 1930-ih doveo je do Pete alije, tokom koje je u Palestinu došlo 250.000 njemačkih Jevreja. Ovaj period je okončao Arapskom pobunom 1936—1939. i objavljivanjem „Bijele knjige” od strane Britanije 1939, koja je faktički poništila imigraciju Jevreja u Palestinu. Druge zemlje su odbila da prihvate Jevreje koji su bježali od Katastrofe, a zabrana imigracije u Palestinu za njih bi mogla biti smrtna kazna.[30] Da bi se zaobišla zabrana imigracije, stvorena je podzemna organizacija Mosad le Alija Bet, koja je pomagala Jevrejima da nelegalno dođu u Palestinu i pobjegnu od Katastrofe.[40] Na kraju Drugog svjetskog rata, jevrejsko stanovništvo Palestine poraslo je na 33% u poređenju sa 11% iz 1922. godine.[41][42]
Stvaranje države i prve godine postojanja
Poslije 1945, tenzije između mandatnih vlasti i jevrejski jišuva nastavile su da rastu.[43] Britanska vlada je 1947. napustila Mandat nad Palestinom, najavljujući da ne može da pronađe prihvatljivo rješenje i za Arape i za Jevreje.[44] Ujedinjene nacije, stvorene neposredne prije, usvojile su 29. novembra 1947. plan za podjelu Palestine. Plan je predviđao prestanak britanskog mandata nad Palestinom i preporučivao stvaranje dvije države na njenoj teritoriji: arapske i jevrejske. Jerusalim i Vitlejem, prema odluci UN, trebalo je da postanu teritorija pod međunarodnom kontrolom kako bi se spriječio sukob oko statusa ovih gradova.[45]
Jevrejska agencija, koja je u to vrijeme, između ostalog, obavljala i neke funkcije vlade jišuva, odlučila je da prihvati plan UN.[46] Naprotiv, Arapska liga i Vrhovni arapski komitet kategorički su odbacili plan UN za podjelu Palestine[47] i saopštili da plan krši prava većinskog stanovništva Palestine, koje se sastojalo od 67% nejevreja. Arapski čelnici obećali su da će uložiti sve naroda da spriječe njegovo sprovođenje.[48]
David Ben Gurion je dan prije kraja britanskom mandata nad Palestinom, 14. maja 1948, proglasio stvaranje nezavisne jevrejske države na teritoriji dodijeljenoj prema planu UN. Već sljedećeg dana Arapska liga je objavila rat Izraelu[49] i odmah je pet arapskih država (Egipat, Irak, Liban, Sirija i Transjordan) napalo novostvorenu državu.[50]
Godinu dana poslije borbenih dejstava, u julu 1949, usvojen je sporazum o prekidu vatre sa Egiptom, Libanom, Sirijom i Transjordanom, prema kome su pod kontrolu jevrejske države stavljena zapadna Galileja i koridor od primorske ravnice do Jerusalima, prvobitno namijenjen arapskoj državi. Jerusalim je podijeljen duž linije prekida vatre između Izraela i Transjordana. Ove privremene granice se nazivaju „Zelena linija”.[51]
Država Izrael je 11. maja 1949. priznata kao članica Ujedinjenih nacija.[52] Arapska država nije stvorena; umjeto nje, Pojas Gaze je okupirao Egipat, a većinu teritorije Judeje i Samarije, kao i Istočni Jerusalim, koji je trebao da ostane pod kontrolom UN u okviru većeg Jerusalima, okupirao je, a zatim i anektirao, Transjordan.[48]
Prije izbijanja vojnih dejstava 1948. u Palestini je živjelo oko 750 hiljada Arapa.[53] Tokom izraelskog rata za nezavisnost, stotine hiljada arapskih stanovnika Palestine[d] napustilo je svoje domove koji su se nalazili na teritoriji koja je, prema rezoluciji UN, dodijeljena jevrejskoj državi, i dio teritorije koji je dodijeljen arapskoj državi. Većina arapskih izbjeglica naselila se na ostatku teritorije definisane rezolucijom za arapsku državu, mnogi su emigrirali i u druge arapske zemlje. U Izraelu je ostalo samo oko 160 hiljada Arapa.[53]
Izraelske vlasti su odbile dopustiti povratak izbjeglica u njihova prijašnja mjesta boravka, a zemlju i nekretnine izbjeglicama konfiskovala je Država Izrael. U arapskom svijetu ovi događaji su poznati kao „Nakba” (arap. النكبة — „Katastrofa”). Istovremeno, protivjevrejske demonstracije i nasilni pogromi izbili su u Egiptu, Iraku, Jemenu, Libiji i Siriji. Kao ishod, preko 800 hiljada Jevreja je protjerano ili izbjeglo iz arapskih zemalja u novostvorenu jevrejsku državu.[55] Ovaj proces, prema izralskom viđenju, treba posmatati kao masovnu razmjenu stanovništva u regiji, jer je mjesto 600 hiljada Arapa u Izraelu zauzelo 820 hiljada jevrejskih izbjeglica. Međutim, glavna tačka spora u arapsko-izraelskom sukobu bila je sudbina samo arapskih izbjeglica.[56][57]
Prve godine postojanja Izraela obilježila je masovna imigracija Jevreja koji su preživjeli Holokaust, kao i onih koji su, bježeći od progona, napustili arapske zemlje. Između 1948. i 1958. stanovništvo Izraela povećalo se sa 800 hiljada na 2 miliona.[58][59] Neki od imigranata bili su izbjeglice i praktično nisu imali nikakvu ličnu imovinu. Smješteni su u privremene šatorske logore — „mabarah”. Do 1952. u ovim šatorskim gradovima živjelo je preko 200 hiljada imigranata. Potreba za rješavanjem ove krize primorala je Davida Bet Guriona da potpiše sporazum sa Njemačkom o reparacijama, što je izazvalo masovne proteste Jevreja ogorčenih idejom saradnje sa Njemačkom.[60]
Arapsko-izraelski sukob
Nastavak arapsko-izraelskog sukoba
Tokom prvih decenija postojanja jevrejske države, arapske zemlje su nastavile da osporavaju legalnost njenog osnivanja, a arapski nacionalisti su nastavili da pozivaju na njeno uništenje.[61][62]
Izrael se 1956. pridružio britansko-francuskom savezu kako bi povratio kontrolu nad Sueckim kanalom, koji je Egipat nacionalizovao. Nakon zauzimanja Sinajskog poluostrva tokom Suecke krize, Izrael je bio primoran da se povuče pod pritiskom Sjedinjenih Država i Sovjetskog Saveza u zamjenu za garancije za prolaz izraelskih brodova kroz Suecki kanal i njihov izlazak u Crveno more.[63]
Egipat, Jordan i Sirija su 1967. rasporedile svoje trupe na granice sa Izraelom, protjerali mirovne snage UN i blokirali izraelskim brodovima ulazak u Crveno more i Suecki kanal. Egipatski predsjednik Naser je u govoru pozvao arapske države da odbace Izrael u more.[64] Ova dejstva su dala povod rukovodstvu Izraela da krene u preventivni napad i započne rat u istoriji poznat kao Šestodnevni rat.[65] Izrael je ratu odnijeo ubjedljivu i brzu pobjedu, zauzimajući Sinajsko poluostrvo, Pojas Gaze, Zapadnu obalu, Istočni Jerusalim i Golansku visoravan.[66]
Na Jom Kipur 6. oktobra 1973. — sveti dan u jevrejskom kalendaru, kada su svi vjerujući Jevreji u sinagogama — Egipat i Sirija su istovremeno napali Izrael, iznenadivši izraelsku vladu.[67] Uprkos značajnim gubicima, napad je odbijen, a potom su izraelske snage prebacile borbena dejstva na neprijateljsku teritoriju prije nego što je postignut prekid vatre. Iako je unutrašnja istraga o okolnostima rata oslobodila vladu odgovornosti, nezadovoljstvo javnosti primoralo je premijer-ministra Goldu Meir da podnese ostavku.[68]
Egipatski predsjednik Anvar el Sadat posjetio je Izrael 1978. godine. Ovaj događaj bio je prvi korak ka priznanju Izraela kao države od strane šefa arapske države.[69] Sadat i izraelski premijer-ministar Menahem Begin su 26. marta 1979. potpisali Egipatsko-izraelski mirovni sporazum, po kome je Izrael vratio Sinajsko poluostrvo Egiptu i obavezao se da će započeti pregovore o stvaranju palestinske autonomije.[70]
Izrael je 1982. intervenisao u građanskom ratu u Libanu, kako bi uništio baze Palestinske oslobodilačke organizacije (PLO) u kojima su pripremani napadi na Izrael. Ova operacija je nazvala „Galilejski mir”, ali je kasnije dobila nezvaničan naziv Prvi libanski rat.[71] Rukovodstvo i militanti PLO bili su primorani da napuste Liban, a 1985. Izrael je povukao trupe sa većeg dijela teritorije ove zemlje, osim tampon zone, koja je ostala pod izraelskom kontrolom do 2000. godine.[72]
Izraelsko-jordanski mirovni sporazum potpisan je 1994, čime je Jordan postao druga arapska zemlja koja je normalizovala odnose sa Izraelom.[73]
Libanska šiitska organizacija Hezbolah je 12. jula 2006, uz podršku Sirije i Irana, ispalila nekoliko raketa na izraelska naselja i napala položaje izraelskih trupa, zarobivši dva vojnika.[74][75] Ova dejstva podstakla su Drugi libanski rat, u kojem Izrael nije postigao značajno slabljenje Hezbolaha i prekinuo operaciju nakon intervencije UN.[76][77]
Odnos sa palestinskim Arapima
Nakon okončanja Drugog svjetskog rata, sukob između palestinskih Arapa i Jevreja je ponovo eskalirao. Nakon usvajanja plana UN o podjeli Palestine na dvije države u novembru 1947, mjesni sukobi su prerasli u rat punih razmjera, koji se završio proglašavanjem nezavisnosti i pobjedom Izraela. Istovremeno se pojavio i problem palestinskih izbjeglica.[53]
Od 1949. do 1967. na Izrael su palestinski militanti (fidaini) vršili konstantne napade s teritorije koje su okupirali Egipat i Jordan, usljed čega je ubijeno više od 450 građana.[78][79]
Poraz arapskih država u Šestodnevnom ratu 1967. i izraelsko preuzimanje kontrole nad svim teritorijama koje su bila namijenjene i arapskoj i jevrejskoj državi, dovele su do rasta arapskog radikalizma i terorizma — Palestinska oslobodilačka organizacija (PLO) pojačala je djelatnost, čije je svrha bila proglašena „oružanom borbom kao jedinim putem za oslobođenje otadžbine.”[80][81] Krajem 1960-ih i početkom 1970-ih, palestinski teroristi su pokrenuli prvi talas napada na Izraelce širom svijeta. Jedna od najistaknutijih terorističkih napada ne samo tokom ovog sukoba, nego i uopšteno, smatra se kidnapovanje izraelskih sportista na Ljetnjim olimpijskim igrama 1972. u Minhenu, koje su završene njihovom smrću.[82] Nakon pokušaja rušenja jordanske monarhije 1970, palestinske paravojne organizacije su protjerane iz Jordana i svoje djelatnosti su premjestile u Liban. Palestinci su se aktivno umiješali u građanski rat u Libanu i stvorili enklavu u južnom dijelu zemlje sa čije teritorije su vršili redovne terorističke napade na Izrael i velike akcije međunarodnog terorizma. To je dovelo do invazije izraelske vojske na Liban 1982. i protjerivanje PLO iz Libana u Tunis.[83]
Povećana trvenja između izraelskih vlasti i stanovništva teritorija 1987. dala su podsticaj za početak Prve intifade (ustanak protiv izraelske vlasti). Tokom intifade, od novembra 1987. do avgusta 1993, u terorističkim napadima stradalo je 157 izraelskih civila, a još 4195 izraelskih državljana je povrijeđeno. Kako je saopštila pres-služba CAHAL, poginulo je 66 izraelskih vojnika, a 4918 je ranjeno. U istih šest godina, izraelske službe bezbjednosti su ubile 808 Palestinaca, a 16.824 je ranjeno.[84] Tokom Zalivskog rata 1991, mnogi palestinski Arapi su podržali Sadama Huseina i pozdravljali iračke rakete ispaljene na teritoriju Izraela.[85][86]
U oktobru 1991, nakon poraza Iraka, u Madridu je održana međunarodna konferencija o Bliskom istoku, kojoj su prvi put prisustvovali predstavnici Palestinaca koji su regularno boravili na Zapadnoj obali i u Pojasu Gaze. Nakon što je Jicak Radbin postao izraelski premijer 1992, Izrael je zagovarao politiku kompromisa sa svojim arapskim susjedima.[87][88] Već 1993. u Vašingtonu su, u prisustvu Rabina, lidera PLO Jasera Arafata i Bila Klintona, potpisani mirovni sporazumi prema kojima je stvorena Palestinska narodna samouprava, koja je preuzela kontrolu nad dijelom Zapadne obale i Pojasom Gaze.[89][90] Kao odgovor, PLO se obavezao da će priznati Izrael i zaustaviti terorističke djelatnosti.[91]
Podrška izraelskog društva mirovni sporazumima počela je da opada zbog niza terorističkih napada koji su počeli već 1994. godine. Jicak Rabin je ubijen 1995. godine.[92] Uprkos gubitku povjerenje u proces u Oslu, krajem 1990-ih, premijer Benjamin Netanjahu je povukao trupe iz Hebrona[93] i potpisao „Memorandum iz Vaj Rivera”, koji je Palestincima dao veća prava na samoupravu.[94]
U julu 2000, uz posredovanje američkog predsjednika Klintona, u Kempu Dejvidu su vođeni pregovori između izraelskog premijera Ehuda Baraka i Jasera Arafata, koji je bio na čelu PNS. Tokom pregovora Barak je predložio plan za stvaranje palestinske države na 97% teritorije Zapadne obale i Pojasa Gaze, ali je Arafat to odbio.[95] Nakon propasti pregovora, palestinski Arapi su pokrenuli Drugu intifadu, a formalni povod za nju bila je posjeti Hramovnoj gori lidera opozicije Arijela Šarona.[96]
Šaron je postao premijer Izraela 2001. godine. U avgustu—septembru 2005. sproveo je plan jednostranog povlačenja iz Pojasa Gaze, što je rezultovalo uništenje desetine jevrejskih naselja i protjerivanjem više od 7000 ljudi. Takođe je počeo da grani „bezbjednosnu ogradu” između izraelske teritorije i Zapadne obale.[97][98]
Nakon operacije „Odbrambeni zid” koju su izvele izraelske snage u proljeće 2002, kojom je u velikoj mjeri eliminisana teroristička infrastruktura, razmjere Druge intifade su se smanjile. Svoj organizovani karakter izgubio je i zbog smjene lidera: 2004. izraelsko vazduhoplovstvo je uništilo vođe islamskog fundamentalističkog pokreta „Hamasa” Ahmeda Jasina i Abdela Rantisija, a u novmebru iste godine umire i Jaser Arafat.[96][99] Istovremeno, raketni i minobacački napadi na grad Sderot i susjedne kibuce iz defakto nezavisnog Pojasa Gaze postali su redovna pojava.[100][101]
Prema organizaciji za ljudska prava „Becelem”, od početka Druge intifade u septembru 2000. do decembra 2008. (početak operacije „Liveno olovo”), izraelske oružane snage i civili su ubili više od 4900 Palestinaca,[102] tokom operacije „Liveno olovo” — skoro 1400 i nakon završetka operacije — oko 3350; u međusobnoj borbi ubijeno je još oko 700 Palestinaca.[103] Prema izraelskim podacima, tokom istog perioda od početka Druge intifade, palestinska strana ubila je više od 1300 Izraelaca i državljana drugih zemalja.[104]
Tokom demokratskih izbora za Palestinski zakonodavni savjet 2006, pobijedio je pokret „Hamas”,[105] koji su mnoge zemlje priznale kao teroristički pokret. Pošto je rukovodstvo Hamasa, kad je stupilo na vlast, odbilo da prizna sporazume koje je PNS ranije zaključila sa Izraelom i razoruža svoje militante, EU i SAD su započele ekonomski bojkot Hamasove vlade.[106] U junu 2007, kao ishod oružanog puča, Hamas je preuzeo vlast u Pojasu Gaze, saopštavajući namjeru da tu stvori islamsku državu. Kao odgovor, 14. juna predsjednik PNS i lider Fataha Mahmud Abas najavio je raspuštanje vlade, uveo na teritoriji autonomni režim vanrednog stanja i uzeo punu vlast u svoje ruke. Kao rezultat borbe za vlast, Hamas je zadržao svoje pozicije samo u Pojasu Gaze, dok su Abasove pristalice zadržale vlast na Zapadnoj obali.[107] Od tog trenutka, više puta je najavljivano, uključujući 2012. i 2017, okončanje sukob između Hamsa i rukovodstva PNS i obrazovanje vlade nacionalnog jedinstva,[108] ali kontradikcije ostaju neriješene.[109]
U oktobru 2007. Izrael je Gojas Gaze proglasio „neprijateljskom državnom tvorevinom” i započeo djelimičnu ekonomsku blokadu.[110] Od tada Izrael kontroliše vazdušni prostor i priobalna područja Gaze, kao i kretanje stanovnika izvan Pojasa i trgovinu sa ostatkom svijeta,[111] s izuzetkom „Filadelfijskog koridora” na južnoj granici Gaze, koji kontroliše Egipat.[112][113] Pored nadzemnih barijera i patrola, grade se podzemni zidovi od više metara dubine, osmišljeni da spriječe kopanje tunela kroz koje palestinski militanti ulaze u Izrael.[114] U okviru blokade Pojasa Gaze 2010, izraelska mornarica je presjela tzv. „Flotilu slobode” sa humanitarnim tovarom na ulazu u teritorijalne vode, što je izazvalo oštru međunarodnu reakciju.[115]
Unutarpolitička situacija u Pojasu Gaze je krajnje nestabilna — pod kontrolom Hamasa opstaje kao odskočna daska za oružane napade na izraelsku teritoriju. Krajem 2008. i početkom 2009. Izrael je izveo veliku operaciju „Liveno olovo” u Pojasu Gaze, koja nije dovela do eliminacije Hamasovog režima. Još dvije velike vojne operacije u Pojasu Gaze — „Stub slobode” (2012) i „Zaštitna ivica” (2014) — takođe su završile samo taktičkim uspjesima, ne rješavajući glavni strateški zadatak eliminisanja vojnog i političkog potencijala „Hamasa”.[116][117]
Drugi važni događaji u istoriji države
Početak 1960-ih obilježilo je hvatanje jednog od najstarijih nacističkih zločinaca Adolfa Ajhmana, koji se krio u Argentini, od strane izraelske specijalne službe. Ajhman je bio „arhitekta” i sprovodilac „Konačnog rješenja jevrejskog pitanja” tokom Drugog svjetskog rata. Javno suđenje protiv njega postalo je najvažnija etapa u shvatanju razmjera Katastrofe evropskog jevrejstva i izazvalo je međunarodno negodovanje.[118] Smrtna presuda Ajhmanu bila drugi i posljednja presuda ove vrste izvršena u Izraelu (vojnik koji je prije njega pogubljen presudom prijekog suda kasnije je rehabilitovan).[119]
Važna prekretnica u unutarpolitičkoj istoriji Izraela bili su izbori za Kneset 1977. godine. Kao ishod, stranka Likud predvođena Menahemom Beginom osvojila je većinu, po prvi put oduzevši kontrolu nad zemljom bloku Marah, čija je članica bila Avoda, koja je pod raznim nazivima bila neprekidno na vlasti od osnivanja Izraela. Epoha dominacije jedne strane u izraelskoj politici zamijenjena je periodom suparništva između lijevog i desnog bloka, koji se razilaze po tri glavna parametra (inostrana politika, uloga države i tržišta u ekonomiji i odnosi između religije i države).[120]
Masovna repatrijacija 1990-ih
Dolaskom na vlasti u Sovjetskom Savezu Mihaila Gorbačova pod pritiskom američke vlade, pojednostavljena je procedura emigracija iz Sovjetskog Saveza. Činjenica da je od oktobra 1989. ograničen prijem jevrejskih izbjeglica iz Sovjetskog Saveza u Sjedinjene Države, takođe je igrala ulogu u povećanju broja repatrita; tome su doprinijele i manifestacije antisemitizma.[121]
U periodu 1989—1990. u Izrael je stiglo više od 200 hiljada repatrita iz Sovjetskog Saveza (samo u decembru 1990. stiglo je 35,6 hiljada ljudi). Repatrijacija je usporila početkom 1991, kada je Izrael bio pod raketnim udarima tokom Zalivskog rata. Ipak, dolazak Jevreja iz Sovjetskog Saveza, a nakon njegovog raspada iz novih suverenih država, nastavljen je i od 1992. do 2000. u Izrael je godišnje iz ovih zemalja dolazilo u prosjeku od 46 do 67 hiljada Jevreja i članova njihovih porodica. Ukupno, iz Sovjetskog Saveza i Zajednice nezavisnih država u Izrael je tokom perioda Velike alije stiglo više od milion repatrita. Masovna repatrijacija iz Sovjetskog Saveza i ZND takođe se poklopila sa operacijom „Solomon”, koja se odigrala u maju 1991, kada je 15 hiljada etiopskih Jevreja prebačeno u Izrael za tri dana. Od početka 2000-ih došlo je do smanjenja obima repatrijacije iz zemalja bivšeg Sovjetskog Saveza. Dakle, 2003. samo 12,5 hiljada ljudi iz ZND i baltičkih zemalja stiglo je u Izrael na stalni boravak.[30] Od 23 hiljade repatrita koje je Izrael prihvatio 2005, udio imigranata iz zemalja bivšeg Sovjetskog Saveza već je bio manji od 50%.[122] Novo povećanje stope repatrijacije, posebno iz Rusije i Ukrajine, naglašeno je tek sredinom naredne decenije.[123]
Jedan broj repatrita ne uspijeva da se nastani u Izraelu i napušta zemlju. Prema izraelskom listu „Harec” 2007, više od 100 hiljada repatrijanata vratilo se na stalni boravak iz Izraela u zemlji ZND, a samo u Moskvi je živjelo oko 70 hiljada Izraelaca.[124] Broj repatrita koji su napustili zemlju sredinom druge decenije 21. vijeka približio se 35—40% onih koji su ušli u Izrael (2015. — 8,5 odnosno 30 hiljada). Od 290 hiljada Izraelaca koji su napustili zemlju između 1990. i 2014, govornici ruskog jezika činili su 38%.[125]
Geografija
Geografski položaj
Izrael se nalazi u jugozapadnoj Aziji, omeđen je Sredozemnim morem na zapadu, Akapskim zalivom Crenog mora na jugu, sa Libanom i Sirijom se graniči na sjeveru i sjeveroistoku, sa Egiptom na jugozapadu, a na istoku međunarodno priznata granica ide duž toka rijeke Jordan i duž Zelene linije iz 1949. godine.[45]
Izrael se, zbog različitih faktora, uzdržava od zvaničnog definisanja svojih granica;[126] jedan broj izraelskih pravnika smatra da teritorija uopšte nije obavezan element državnosti.[127]
Postoji nekoliko opcija za određivanje teritorije Izraela:
- Rezolucija Generalne skupštine UN 181/11 od 29. novembra 1947, koju arapske zemlje nisu priznale, ostaje jedini međunarodno-pravni dokument koji reguliše teritoriju jevrejske države.[127] Dokument je predviđao uključivanje u jevrejsku državu istočne Galileje, Jizrelske doline, veći dio primorske ravnice, pustinju Negev; arapskoj državi — zapadna Galileja, planine Judeje i Samarije (izuzev Jerusalima), dio primorske ravnice od Ašdoda do granice s Egiptom. Jerusalim i Vitlejem trebali su da postanu teritorije pod međunarodnom kontrolom.[45]
- Suverena teritorija Izraela, nastala je kao ishod rata za nezavisnost 1949. i priznata defakto od strane većine zemalja svijeta,[128] iznosi približno 27.770 km2, od čega je 2,71% pokriveno vodom.[5]
- Teritorija na koju je izraelski suverenitet kasnije proširen, uključujući Istočni Jerusalim i Golansku visoravan, iznosi 22.072 km2.[4]
- Teritorija koju Izrael trenutno kontroliše, uključujući zemlje pod upravom Palestinske narodne samouprave (PNS) na Zapadnoj obali, okupirane tokom Šestodnevnog rata, iznosi 28.177 km2.[129]
Egipatsko-izraelska granica je uspostavljena duž teritorije Mandatne Palestine i utvrđena je mirovnim sporazumom od 26. marta 1979. godine.[130] Izraelsko-jordanska granica je fiksirana mirovnim sporazumom od 26. oktobra 1994. duž granične linije između Mandatne Palestine i Emirata Transjordan uz neke manje razlike.[131][132]
Izrael nema zvaničnu granicu sa Libanom i Sirijom. „Plava linija” koju su priznale UN razdvaja Izrael i Liban. Teritorija Farmi Šeba je sporna.[133] Ulogu granice između Izraela i Sirija ima „linija prekida vatre” uspostavljena na kraju Jomkipurskog rata (1973). UN su duž ove linije obrazovale tampon zonu.[134]
Geologija i reljef
Topografski, teritorija Izraela se može podijeliti na četiri zone:[45]
- Priobalna ravnica širine 1—32 km sa ravnom obalnom linijom Sredozemnog mora, na sjeveru usložena rtom Karmel i Haifskim zalivom;[135]
- planine i brda Galileje (uključujući i lanac Karmel, koji se prostire jugoistočno od Haife i najviše tačke Galilejskih planina — vrh Meron), Judeje i Samarije;
- rift Jordanske doline, koji obuhvata najnižu tačku na kopnu (403 m ispod nivoa mora);
- plato Negev.
Prirodni resursi
Sve do 2000-ih vjerovalo se da Izrael nije bogat prirodnim resursima. Međutim, velika otkrića prirodnog gasa i nafte iz škriljaca promijenila su ovu procjenu.[136]
Izraelski potencijalni izvori nafete (izuzev nafte iz škriljaca) procjenjuju se na 4,2 milijarde barela.[137] Rezerve nafte iz škriljaca procijenjene su na 250 milijardi barela, što je uporedivo sa dokazanim rezervama nafte u Saudijskoj Arabiji.[138]
Od 2008. prirodni gas na moru se proizvodi komercijalno,[139] a njegove ukupne dokazane rezerve se procjenjuju na 1037 milijarde m3.[140]
Zemlja ima neprofitabilna ležišta bakra. Vrše se iskopavanja fosforita, sumpora, mangana, krečnjaka, mermera. U vodama Mrtvog mora nalaze se značajne količine kalijumove soli i broma.[45]
Vode
Vodni resursi zemlje su ograničeni. Od početka 21. vijeka u Izraelu je akutna nestašica vode.[141] Prema uslovima mirovnog sporazuma, Izrael isporučuje svježu vodu Jordanu, što se u sušnim godinama pretvara u nedostatak svježe vode za zemlju snabdjevača.[142]
Najveća rijeka u zemlji je Jordan, duga 322 km. Jordan teče od sjevera ka jugu kroz Galilejsko jezero i uliva se u Mrtvo more.[45] Jordan je jedna od četiri rijeke koje ne presušuju tokom ljeta, zajedno sa Kišonom, koja se kod Haife uliva u Sredozemno more; rijeka Aleksandar,[143] koja se uliva u Sredozemno more sjeverno od Netanje i rijeka Jarkon, koja se uliva u Sredozemno more kod Tel Aviva.[45][144]
Galilejsko jezero, dugo 21 km i široko 10 km, najveće je slatkovodno jezero u zemlji. Površina jezera je 166 km2.[45] Mrtvo more, sa sadržajem soli od preko 330‰, jedno je od najslanijih vodenih površina na svijetu.[145] Nivo Mrtvog mora opada zbog korišćenja toka Jordana (sa 395& m ispod nivoa mora 1970. na 418 m 2006.).[135]
U Izraelu u prosjeku godišnje padne 6 km3 padavina. Podzemne vode sadrže značajne nečistoće bikarbonata, što ih čini tvrdim. Sredinom prve decenije 21. vijeka, raspoloživi resursi slatke vode procijenjeni su na oko 1,8 km3 godišnje. Ovo je zbir onoga što su male rijeke, potoci i izvori (1,1 km3), rijeka Jarkon i njene pritoke (0,215 km3), 0,32 km3 koje otpada na udio izraelskog dijela rijeke Jordan i 0,18 km3 koji se dobija sakupljanjem kišnice, tretman otpadnih voda i desalinizacijom morske vode.
Desalinizacija vode
Prvo postrojenje za desalinizaciju slane vode i vode iz Mrtvog mora, koje je snabdijevalo grad Eilat, izgrađeno je 1961. godine.[146] Postojenje u Aškelonu je prvo postojenje za desalinizacija morske vode u Izraelu. Nalazi se južno od Aškelona, nedaleko od naftovoda Eilat—Aškelon. Kapacitet postrojenja je 118 milion m2 vode godišnje. Proces desalinizacije je povratna osmoza. Postrojenje ima sopstvenu elektranu snage 80 megavata, koja snabdijeva električnom energijom i ustanovu, kao i privatne kupce.[147]
Grupa kompanije je 4. septembra 2001. pobijedila na konkursu[148] za izgradnju postrojenja za desalinizaciju morske vode. Izgradnja je počela 2003. godine, a postrojenje je počelo s radom 4. oktobra 2005. godine. Početni kapacitet fabrike bio je 100 miliona m3 godišnje.
Drugo postrojenje za desalinizaciju morske vode pušteno je u pogon 16. maja 2010. u gradu Hadera.[149][150]
U Izraelu sada postoji 5 postrojenja za desalinizaciju morske vode: Aškolon, Hadera, Palmahim, Sorek i Ašdod.[151] Najveće od njih, koje obezbjeđuje 150 miliona m³ vode, izgrađeno je 2013. u blizini rijeke Sorek.
Do 2016. postrojenja za desalinizaciju su obezbjedila 55% izraelskih potreba za vodom.[152] Za vodosnabdjevanje se koriste i podzemni rezervoari; najveći od njih su primorsko, koje se pruža duž obale Sredozemnog mora južno od Cezareje, i planinsko, koje je podzemno jezero južno od Zihron Jakova.[153]
Klima
.jpg)
Velika ruska enciklopedija karakteriše klimu Izraela u cjelini kao vlažnu sredozemnu.[135] Međutim, blizina mora na zapadu, ogromna pustinja na jugu i nekoliko planinskih vijenaca stvaraju niz zona, čija se mikroklima oštro razlikuje od prosjeka.[136] Dakle, u Galileji godišnje padne 1080 mm padavina, u okolini Eilata u prosjeku ima 20 mm padavina godišnje, 700 mm padavina u planinama Judeje i 100 mm na istoku Negeva.[45]
Temperatura u Izraelu veoma varira, posebno tokom zime. U planinskim predsjelima može biti hladno, ponekad pada snijeg. Na planini Hermon često pada snijeg zimi, dok u Jerusalimu obično padne najmanje jedna sniježna padavina godišnje.[154] Istovremeno, u priobalnoj ravnici preovlađuje sredozemna klima sa hladnim, kišovitim zimama i dugim, toplim ljetima. Ekstremne temperature zabilježene su u junu 1942. (54 °C u dolini Bet Šean) i februaru 1950. (−13 °C u dolini Bet Netofa u donjoj Galileji);[136] najviše temperatura od postojanja države (47 °C) zabilježena je na području grada Bet Šean.[135] Od maja do septembra padavine u Izraelu su rijetke.[155]
Zemljište
Uprkos maloj razmjeri zemlje, njeno zemljište karakteriše velika raznolikost. To je zbog njenog različitog porijekla, svojstva i prirode erozije (vjetar i voda), matičnih stijena (bazalt, razne sedimentne stijene, pješčane dine, aluvijum itd.), klime (od sušne na jugu do vlažne na sjeveru) i topografija.[156] Po cijeloj zemlji raspoređeno je pretežno smeđe i sivosmeđe zemljište, na jugu pustinjska sivo-smeđa zemljišta, a u primorskoj ravnici — aluvijalna. Aluvijalna lijesna zemljišta nalaze se u sušnom sjevernom Negevu zbog blizini priobalne ravnice.[22] Većina zemljišta u zemlji je neplodna, uključujući i ishod neracionalnog korišćenja zemljišta. Od početka 20. vijeka radi se na obnavljanju zemljišnog pokrivača i povećanju njegove plodnosti.[136]
Flora i fauna
U Izraelu se spajaju granice tri biljna pojasa: sredozemnog, irano-turanskog i saharo-sindskog. Zemlja ima oko 2600 biljnih vrsta (250 endemskih) iz 700 rodova koji pripadaju 115 porodica.[136] U vrijeme sticanja nezavisnosti, Jevrejski nacionalni fond je na teritoriji Izraela zasadio 4,5 miliona stabala, a do 21. vijeka u zemlji se nalazilo više od 200 miliona stabala.[157] Od 6% površine zemlje pokrivene šumom, oko 2⁄3 su vještačke površine.[135] U šumskim zasadima najčešće se sade alepski bor, akacija i eukaliptus, dok se za uređenje naseljenih mjesta koriste čempres, kazuarina, fikus, tamarisk, oleander i tršlja.[136] Prirodne šuma su sačuvane u planinskim predjelima — Galileja, Samarija, judejske planine i na grebenu Karmelija; prirodna vegetacija je takođe očuvana u pustinjskim predjelima.[45]
Fauna Izraela obuhvata više od 100 vrsta sisara,[135] preko 600 vrsta ptica,[136] oko 100 vrsta gmizavaca,[135] uključujući 30 vrsta zmija i desetak vrsta vodozemaca,[158] kao i hiljade vrsta insekata, uključujući više od stotinu vrsta leptira.[45] Više od polovine vrsta ptica su stanarice, dok su ostale selice. Delfini i dugongi se nalaze u priobalnim vodama Izraela.[136]
U Izraelu postoji oko 400 rezervata prirode i nacionalnih parkova, koji zajedno čine oko četvtine površine zemlje.[159] Pod pokroviteljstvom Kabineta premijer-ministra Izraela obrazovana je Uprava za rezervate prirode, koja zajedno sa Društvom za zaštitu životne sredine vodi poslove vezane za zaštitu i obnovu prirodnih predjela.[160]
Ekologija
Izraelski ekološki problemi povezani su sa nedostatkom vode, prenaseljenošću, industrijskim emisijama i otpadom.[161]
Prema Environmental Performance Index, koji su 2016. objavili specijalisti Univerziteta Jejl, Izrael se nalazi na 49. mjestu po ekološkom okruženju od 180 uključenih zemalja, u odnosu na 66. mjesto na početku decenije.[162] Najveću zabrinutost izaziva stanje izvora vode koji su iscrpljeni[163] usljed povećane potrošnje vode. Prirodni vodni resursi su nedovoljni da zadovolje potrebe Izraela i (u skladu sa mirovnim sporazumom) Jordana; pored toga, upotreba poljoprivrednih đubriva i curenje morske vode u priobalni rezervoar degradiraju kvalitet raspoloživih rezervi slatke vode. Da bi se prevazišla kriza vode u Izraelu, u toku su istraživanja o jeftinijim načinima desalinizacije morske vode u industrijskom obimu.[164]
Zagađenje vazduha ostaje još jedan problem: Izrael je 2016. bio tek na 136. mjestu na Environmental Performance Index prema čistoći vazduha. Izrael je takođe nisko rangiran po takvom kriterijumu, kao što je zaštita životne sredine i ugroženih vrsta.[162] Istovremeno, Izrael je jedna od rijetkih zemalja u kojoj se bilježi porast šumskih površina.[165]
Državno ustrojstvo
Izvršna vlast
Izrael je parlamentarna republika, demokratska država sa univerzalnim pravom glasa. Formalni šef države je predsjednik Izraela,[166] ali su njegove dužnosti, pored odobravanje kandidature šefa kabineta ministra i preporuke pomilovanja za zatvorenike ili smanjenje kazne, uglavom ceremonijalne. Predsjednika bira Kneset na jedan mandat dužine sedam godina.[167] Ograničenje ovlašćenja na jedan sedmogodišnji mandat na snazi je od 2000. godine; od 1963. do 1998, predsjednik je mogao biti biran dva puta na petogodišnji mandat.[168]
Premijer-ministar je šef vlade,[166] a mandat najduže traje četiri godine, do sljedećih izbora za Kneset. U skladu sa osnovnim zakonom „O vladi”, u roku od sedam dana po završetku izbora za Kneset, nakon konsultacija sa čelnicima političkih stranaka koje su dobile predstavnike, povjerava obrazovanje vlade jednom od članova Kneseta, obično čelniku frakcije koja je osvojila većina mjesta u parlamentu. Kandidat obrazuje vladinu koaliciju, iznosi sopstvenu verziju sastava kabineta i, ako dobije povjerenje, postaje šef vlade. U slučaju da kandidat ne dobije podršku većine članova Kneseta i ne obrazuje vladu u roku od 42 dana nakon izbora, predsjednik ima prvo da prenese mandat za obrazovanje vlade na drugog člana Kneseta. Ako se vlada ne može obrazovati, raspisuju se ponovni izbori.[169]
Od 1996. do 2001. premijer-ministra su neposredno birali građani, izbori za šefa vlada održani su uporedo za parlamentarnim. Za to vrijeme, izraelski građani su tri puta birali premijer-ministra na neposrednim izborima, sve dok 2002. Arijel Šaron, zabrinut zbog sve veće sektorske fragmentacije u izraelskoj politici, nije donio zakon o ukidanju neposrednog izbora.[170]
Zakonodavna vlast
.JPG)
Kneset je jednodomi izraelski parlament sa 120 poslanika.[166] Političke stranke koje su prošle izborni cenzus (na izborima za 19. saziv Kneseta bio je 3,25%[171]) zastupljene su u parlamentu srazmjerno rezultatima opštih izbora prema stranačkim listama. Parlamentarni izbori održavaju se svake četiri godine ili češće, uz podršku proste većine poslanika za odluku o vanrednim izborima.[172] U izuzetnim slučajevima, Kneset takođe može odlučiti da produži svoj mandat (npr. izbori za 8. saziv Kneseta odloženi su zbog Jomkipurskog rata).[173]
Dužnosti Kneseta uključuju donošenje zakona (uključujući Osnovni zakon), nadgledanje djelatnosti vlade, imenovanje ministara i izbor niza drugih zvaničnika, uključujući predsjednika i Državnog kontrolora. Kneset ima ovlašćenje da ukine imunitet bilo kom poslaniku, smijeni predsjednika, državnog kontrolora i premijer-ministra sa dužnosti i izglasa nepovjerenje vladi, za šta je potrebano da glasa najmanje 61 poslanik.[174]
Sudska vlast
Izrael ima trostepeni pravosudni sistem. Niži nivo su sudovi za prekršaje koji se nalaze u većini gradova zemlje. Iznad njih su okružni sudovi koji se nalaze u šest izraelskih okruga. Oni razmatraju žalbene predmete, a funkcionišu i kao prvostepena instancija. Treći i najviši nivo je Vrhovni sud, koji se nalazi u Jerusalimu. On ima dvostruku ulogu, razmatra žalbe i služi kao prvostepena instancija — Viši sud pravde. On obavlja posljednju ulogu, razmatrajući žalbe kako građana, tako i stranih državljana, na odluke državnih organa.[175][176]
Izraelski pravni sistem kombinuje anglosaksonsko pravo, propise iz vremena britanskog mandata i jevrejsko, hrišćansko i muslimansko religijsko pravo.[166] Zasniva se na sistemu stare decisis (precedenata) i tzv. adversarnom sistemu, kada stranke izlažu dokaze sudu. Parnice vode profesionalne sudije, a ne porota. Brakovi i razvodi su pod nadležnošću religijskih sudova: jevrejskih, muslimanskih, druzskih i hrišćanskih. Specijalni odbor Kneseta, članovi Vrhovnog suda i izraelska advokatska komora imaju ovlašćenje izbora novih sudija.[175][177]
Izrael nije član Međunarodnog krivičnog suda iz straha da će njegove odluke biti pristrasne zbog međunarodnog političkog pritiska.[178]
Pravni sistem
Do 1922. osnova pravnog sistema regiona bila je Madžala — osmanska kodifikacija (1869—1876). S britanskim mandatom nad Palestinom 1922, osmansko pravo je postepeno zamijenjeno britanskim, a od 1948. izraelskim. Međutim, Madžala je konačno ukinuta tek 1984. posebnim izraelskim zakonom.[179] Zakon o osnovama prava donijet je 1980, kojim je konačno obezbjeđena nezavisnost izraelskog pravnog sistema od britanskog.[127]
Deklaracija o nezavisnosti iz 1948. odredila je 1. oktobar te godine kao datum za usvajanje izraelskog ustava. Međutim, ustav kao jedinstven dokument najviše pravne snage u Izraelu ne postoji, zbog neslaganja o mnogim pitanjima u izraelskom društvu.[180] Neki izraelski naučnici smatraju da se Deklaracija o nezavisnosti može smarati ustavom, jer sadrži spisak političkih i građanskih prava u obliku u kojem je zabilježeno u nizu demokratskih ustava koji su na snazi u svijetu,[127] međutim Vrhovni sud Izraela je odlučio da Deklaracija o nezavisnosti nema snagu ustavnog zakona.[180] Ulogu približnu ulozi ustava u izraelskim pravu imaju Osnovni zakoni Izraela, posvećeni različitim pravnim oblastima, usvojeni pojedinačno od 1958. godine.[181]
Suštinska karakteristika izraelskog pravnog sistema je uključivanje elemenata jevrejskog religioznog prava, iako izraelski zakon nije identičan religioznom pravu. Oblast u kojoj je religiozno zakonodavstvo u potpunosti ugrađeno je lični status.[127] Pod jurisdikcijom religioznih sudova (jevrejskih, muslimanskih, druzskih i hrišćanskih) nalaze se akti građanskog statusa (brak, razvod, sahrana).[182] Prema zakonu iz 1967, Viši sud pravde Izraela je ovlašćen da odredi obim nadležnosti religioznih sudova, tako što će im dodijeliti ili povući određene predmete.[183]
Želja izraelskog društva za kompromisom, prihvatljivim za religiozne i nereligiozne krugove, kao i za očuvanjem nacionalnih tradicija u državnom i javnom životu zemlje, izražena je u tzv. statusu kvo, koji je nastao još prije nastanka jevrejske države:[182]
- jurisdikcija religioznih sudova u oblasti ličnog statusa (brakovi i razvodi) pripadnika svake zajednice;
- priznanje Šabata kao zvaničnog odmora za Jevreje;
- poštovanje zahtijeva za kašrutom u svim državnim kuhinjama (uključujući vojne i policijske jedinice i bolnice);
- autonomna mreža religioznih škola.
Principi Halaha su djelimično uticali na imigrantsko zakonodavstvo (npr. Zakon o povratku).[182]
Političke stranke
Do podjele stranaka u Izraelu na „lijeve” i „desne” došlo je zbog stavova o nizu ključnih pitanja, od kojih najvažnije, za razliku od većine evropskih zemalja, nije društveno-ekonomsko, nego inostrana politika (uključujući i aspekt, kao što su sigurne granice). Međutim, ulogu imaju i teme odnosa države i religije i prava i obaveza pojedinih etničkih i subetničkih zajednica, usljed čega među političkim strankama Izraela tradicionalno se ne izdvajaju samo ljevičarske, desničarske i centrističke, nego i religiozne i arapske.[184]
Do 1977. sve izraelske vlade obrazovao je blok lijevog centra, obično uz učešće religijskih stranaka. Od „izbornog prevrata” 1977, u političkoj areni se stalno odvija suparništvo između blokova „široke ljevice” i „široke desnice”, koncentrisanih oko stranaka „Avoda” i „Likud”, koje zauzimaju pozicije nešto bliže centru od svojih saveznika. Od 1984. do 1990, zbog izjednačenosti snaga oba bloka, zemljom su vladale tzv. vlade nacionalnog jedinstva. Uvođenjem sistem neposrednih izbora za premijer-ministra 1996, paralelno sa parlamentarnim izborima, dovelo je do pojačanog „stranačkog polimorfizma” i povećanja broja malih sektorskih stranaka i lista u Knesetu, od kojih su čelnici najvećih stranaka počeli više da zavise pri obrazovanju koalicija.[185] Pokušaj Arijela Šarona da stvori novu „stranku vlasti”, koja bi objedinila umjerene desničarske i ljevičarske lidere, nije uspio — stranka „Kadima”, osnovana za izbore 2006, brzo je prokockala svoj kredibilitet i poslije sedam godina imala poteškoća da savlada izborni cenzus.[186]
Administrativna podjela
Izrael je podijeljen na 7 administrativnih okruga, pod nazivom mehozot (hebr. מחוזות, jednina mehoz) — Jerusalim, Južni, Sjeverni, Tel Aviv, Haifa, Centralni i Judeja i Samarija, čiji je status upitan na međunarodnom nivou. Okruzi su podijeljeni na 15 podokruga — nafot (hebr. נפות, jednina nafa), koji su dalje podijeljeni na 50 rejona.[187] U statističke svrhe izdvajaju se i četiri urbane aglomeracije: Jerusalim (1,3 miliona stanovnika), Tel Aviv (3,9 miliona), Haifa (oko 940 hiljada) i Ber Ševa (oko 380 hiljada).[188] U 15 gradova u Izraelu živi 100 hiljada ili više stanovnika. Najveći od njih prema podacima iz 2023. bio je Jerusalim, sa preko 800 hiljada stanovnika; Tel Aviv na drugom mjestu (430 hiljada) i Haifa na trećem (preko 265 hiljada).[189]
| Okrug | Adm. središte | Najveći grad | Br. stanovnika (2021)[190] | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jevreji | Arapi | Ukupno | Napomene | |||
| Jerusalim | Jerusalim | 66% | 32% | 1.209.700 | a | |
| Sjeverni | Nof Hagalil | Nazaret | 42% | 54% | 1.513.600 | |
| Haifa | Haifa | 67% | 25% | 1.092.700 | ||
| Centralni | Ramla | Rišon Lecion | 87% | 8% | 2.304.300 | |
| Tel Aviv | Tel Aviv | 92% | 2% | 1.481.400 | ||
| Južni | Berševa | Ašdod | 71% | 22% | 1.386.000 | |
| Judeja i Samarija | Ariel | Modin Ilit | 98% | 0% | 465.400 | b |
- ^a Uključujući 361.700 Arapa i 233.900 Jevreja u Istočnom Jerusalimu, ažurirano: 2020.[ažuriranje][191]
- ^b Samo državljani Izraela.
Kontrolisane (okupirane) teritorije
Zbog pobjede u Šestodnevnom ratu 1967, Izrael je zauzeo i uspostavio svoju vlast nad Zapadnom obalom, Istočnim Jerusalimom, Pojasom Gaze i Golanskom visoravni. Takođe je zauzeo Sinajsko poluostrvo, ali se povukao i vratio kontrolu Egiptu kao dio Egipatsko-izraelskog mirovnog sporazuma iz 1979. godine.[192] Izrael je od 1985. do 2000. okupirao dio južnog Libana, u onome što je poznato kao Sigurnosni pojas.[193][194] Od kada je Izrael zauzeo navedene teritorije, u okviru svake od njih, izuzev Libana, izgrađena su izraelska naselja i vojne instalacije.[195]
Golanska visoravan i Istočni Jerusalim su u potpunosti uključeni u Izrael prema izraelskim zakonima, ali ne i prema međunarodnom pravu. Izrael je primijenio građanski zakon na obje oblasti i dao je njihovim stanovnicima status stalnog boravka i mogućnost da podnezu zahtjev za državljanstvo. Savjet bezbjednosti UN proglasio je aneksiju Golanske visoravni i Istočnog Jerusalima „ništavnim” i nastavlja da posmatra teritorije kao okupirane.[196][197] Status Istočnog Jerusalima bio je teško pitanje u pregovorima između izraelskih i palestinskih predstavnika, pošto Izrael na njega gleda kao svoju suverenu teritorije, kao i dio svoje prijestonice.[198][199][200]
Zapadna obala, isključujući Istočni Jerusalim, poznata je u izraelskom pravnom sistemu kao Judeja i Samarija; skoro 400.000 izraelskih doseljenika živi u toj oblasti i smatraju se dijelom izraelske populacije, imaju predstavnike u Knesetu, na njih se primjenjuje veliki dio izraelskih građanskih i krivičnih zakona, a njihova proizvodnja smatra se dijelom izraelske ekonomije. Sama teritorija ne smatra se dijelom Izraela prema izraelskom zakonu, pošto se Izrael svjesno uzdržao od aneksije teritorije, a da se nikada nije odrekao svog pravnog prava na teritoriju ili definisao granicu sa tom oblašću. Ne postoji granica između Izraela i Zapadne obale za izraelska vozila. Izraelsko političko protivljenje aneksiji je prvenstveno zbog percipirane „demografske prijetnje” uključivanja palestinskog stanovništva Zapadne obale u Izrael.[201] Izvan izraelskih naselja, Zapadna obala ostaje pod neposrednom izraelskom vojnom vlašću, a Palestinci u toj oblasti ne mogu postati izraelskih državljani. Međunarodna zajednica smatra da Izrael nema suverenitet nad Zapadnom obalom i smatra da je izraelska kontrola nad tim područjem najduža vojna okupacija u savremenoj istoriji.[202] Zapadnu obalu je okupirao i anektirao Jordan 1950, nakon sporazuma o primirju 1949. godine. Samo je Britanija priznala ovu aneksiju i Jordan je od tada prepustio svoje pravo na teritoriju Palestinskog oslobodilačkoj organizaciji. Stanovništvo su uglavnom Palestinci, uključujući izbjeglice iz Arapsko-palestinskog rata 1948. godine.[203] Od okupacije 1967. do 1993. Palestinci koji su živjeli na ovim teritorijama bili su pod izraelskom vojnom upravom. Od razmjene pisama priznanja Izraela i POO, većina Palestinaca i palestinskih gradova bila pod unutrašnjom jurisdikcijom Palestinske uprave, a samo djelimičnom izraelskom vojnom kontrolom, iako je Izrael u nekoliko navrata preraspodjelio svoje trupe i ponovo uspostavio punu vojnu upravu tokom perioda nemira. Kao odgovor na sve veće napade tokom Druge intifade, izraelska vlada je počela da gradi izraelsku barijeru na Zapadnoj obali.[204] Kada bude završeno, oko 13% barijere biće izgrađeno na Zelenoj liniji ili u Izraelu, a 87% unutar Zapadne obale.[205][206]
Izraelska tvrdnja o opštem pravu glasa dovedena je u pitanje zbog upitnih teritorijalnih granica i istovremenog proširenja prava glasa na izraelske doseljenike na okupiranim teritorijama i uskraćivanja prava glasa njihovim palestinskim susjedima. Tužba je takođe osporena zbog navodne etnokratske prirode države.[207][208]
Pojas Gaze se smatra „stranom teritorijom” prema izraelskom zakonu; Izrael, zajedno sa Egiptom, vodi kopnenu, vazdušnu i pomorsku blokadu Pojasa Gaze; mjere za koju Izrael i Egipat tvrde da ih sprovode zbog ozbiljnih bezbjednosnih zabrinutosti, posebno od Hamasa. Ova blokada je navela međunarodnu zajednu da Izrael smatra okupatorskom silom. Pojas Gaze je okupirao Egipat od 1948. do 1967, a potom Izrael nakon 1967. godine. Kao dio izraelskog jednostranog plana povlačenja, Izrael je 2005. uklonio sve svoje naseljenike i snage sa teritorije, međutim, nastavlja da održava kontrolu nad vazdušnim prostorom i teritorijalnim vodama.[209][210][211][212][213] Nakon bitke za Gazu 2007, kada je Hamas preuzeo vlast u Pojasu Gaze, Izrael je pooštrio kontrolu nad prelazima u Gazu duž svoje granice, kao i morem i vazduhom, i spriječio osobe da uđu i izađu iz tog područja osim izolovanih slučajevima koje je smatrao humanitarnim.[214] Gaza dijeli granicu sa Egiptom, a sporazum između Egipta, Evropske unije i Palestinske uprave regulisao je način kojim će se prelazak preko granice odvijati (pratili su ga evropski posmatrači).[215] Primjena demokratije na palestinske državljane i selektivna primjena izraelske demokratije na Palestinskim teritorijama pod izraelskom kontrolom je kritikovana.[216][217]
| Područje | Uprava | Priznanje organa upravljanja | Suverenitet polaže | Priznanje | |
|---|---|---|---|---|---|
| Pojas Gaze | Palestinska narodna samouprava (dejure) Kontroliše Hamas (defakto) |
Svedoci Sporazuma Oslo II | Palestina | 139 država članica UN | |
| Zapadna obala | Palestinske enklave | Palestinska narodna samouprava i Izraelska vojska | |||
| Oblast C | Zakon o izraelskim enklavama (izraelska naselja) i Izraelska vojska (Palestinci pod izraelskom okupacijom) | ||||
| Istočni Jerusalim | Izraelska uprava | Honduras, Gvatemala, Nauru i Sjedinjene Države | Kina, Rusija | ||
| Zapadni Jerusalim | Rusija, Češka, Honduras, Gvatemala, Nauru i Sjedinjene Države | Ujedinjene nacije kao međunarodni grad, zajedno sa Istočnim Jerusalimom | Razne zemlje članice UN i EU; zajednički suverenitet je široko podržavan | ||
| Golanska visoravan | Sjedinjene Države | Sirija | Sve države članice UN, osim Sjedinjenih Država | ||
| Izrael (uži) | 164 države članice UN | Izrael | 164 države članice UN | ||
Međunarodno mišljenje
Međunarodni sud pravde, glavni pravosudni organ UN, rekao je, u svom savjetodavnom mišljenju iz 2004. o legalnosti izgradnje barijere na Zapadnoj obali, da teritorije koje je Izrael zauzeo u Šestodnevnom ratu, uključujući Istočni Jerusalim, jesu okupirane teritorije i dalje utvrdio da je izgradnja zida unutar okupirane Palestinske teritorije kršenje međunarodnog prava.[218] Većina pregovora o teritorijama vođena je na osnovu Rezolucije 242 Savjeta bezbjednosti UN, koja naglašava „neprihvatljivost sticanja teritorija ratom” i poziva Izrael da se povuče sa okupiranih teritorija u zamjenu za normalizaciju odnosa sa arapskim državama, princip poznat kao „Zemlja za mir”.[219][220][221] Izrael je kritikovan zbog sistematskog i široko rasprostranjenog kršenja ljudskih prava na okupiranim teritorijama, uključujući samu okupaciju,[222] kao i ratne zločine protiv civila.[223][224][225][226] Savjet za ljudska prava UN[227] uputio je optužbe koje uključuju kršenje međunarodnog humanitarnog prava,[228] a Stejt department je nazvao izvještaje o kršenju značajnih ljudskih prava Palestinaca „vjerodostojnim” i unutar Izraela[229] i na okupiranim teritorijama.[230] Amnesty International i druge nevladine organizacije su dokumentovale masovna proizvoljna hapšenja, mučenja, protivpravna ubistva, sistematske zloupotrebe i nekažnjivost[231][232][233][234][235][236] u tandemu sa uskraćivanjem prava na palestinsko samoopredjeljenje.[237][238][239][240][241] Kao odgovor na takve optužbe, premijer Netanjahu je branio snage bezbjednosti navodeći da štite nedužne od terorista[242] i izrazio prezir prema onome što opisuje kao nedostatak brige o kršenju ljudskih prava koje su počinili „kriminalci ubice”.[243]
Prava čovjeka
Deklaracija o nezavisnosti Izraela proklamovala je da će nova država „biti utemeljena na osnovama slobode, pravde i mira… One će ostvariti potpunu društvenu i političku jednakost svih svojih građana bez razlike religije, rase ili pola. Obezbjediće slobodu vjeroispovijesti, pravo na upotrebu maternjeg jezika, pravo na obrazovanje i kulturu. Ona… će biti vjerna principima Povelje Ujedinjenih nacija.”[244] Istovremeno, od svog osnivanja u Izraelu, nije postojao zakon o pravima čovjeka. Tek 1992. usvojena su dva osnovna zakona Izraela — o slobodu zanimanja i o dostojanstvu i slobodi čovjeka, na osnovu kojih je naknadno izgrađena punopravna povelja o pravima.[245] „Ustavna revolucija” u Izraelu je u međunarodnim akademskim krugovima viđena kao veliko dostignuće prava čovjeka; međutim, brojna dejstva i zakoni izraelska vlade donijeti tokom perioda desničarsko-religiozne koalicije na vlasti izazvale su kritiku i sumnje da status Izraela kao „jedine demokratijee na Bliskom istoku” ostaje stvarnost.[246]
Freedom House, nevladina organizacija sa sjedištem u Vašingtonu, u svom izvještaju za 2023. dala je Izraelu ukupno ocjenu 77 od 100 (na skali od 1 „najslobodnija zemlja” do 100 „najmanje slobodna zemlja”). Za komponentu politička sloboda, Izrael je u ovom izvještaju dobio ocjenu 34 od mogućih 40, a za komponentu građanskih sloboda 43 od mogućih 60.[247] Međutim, Zapadna obala, koja je većinom pod izraelskom vojnom ili administrativnom kontrolom, dobila je ocjenu 22 od mogućih 100. Za komponentu politička sloboda dobila je 4 od mogućih 40, dok je za komponentu građanske slobode dobila 18 od mogućih 60. Organizacija za ovakvo stanje prava i sloboda krivi kako izraelsku stranku, tako i palestinske vlasti.[248] Na godišnjoj rang listi za slobodu štampe Reportera bez granica, Izraela je 2023. bio na 86. mjestu od 180 zemalja. Iako se izraelska štampa generalno opisuje kao slobodna (rijetka pojava na Bliskom istoku), vojna cenzura i kršenje prava palestinskih i stranih novinara, naročito u pogledu izvještavanja o situaciji u Pojasu Gaze, snižavaju rang.[249]
Kritika politike u Judeji, Samariji i Gazi
Politika koju sprovodi Izrael na kontrolisanim teritorijama izaziva negodovanje široke javnosti i oštre kritike brojnih političara,[250][251] UN,[252] zapadnih fondacija i neprofitnih organizacija za ljudska prava, uključujući Amnesty International[253] i Human Rights Watch.[254] Na domaćem planu, radnje vlade kritikuju organizacije za ljudska prava kao što je „Becelem”.[255] Izvještaji ovih organizacija sadrže brojne navode o mučenju u izraelskim zatvorima,[256][257] obespravljenu Palestinaca,[253] uništavanju palestinskih domova,[258] agresivnom ponašanju jevrejskih doseljenika, pred kojim izraelska vojska zatvara oči.[259]
Izraelski zvaničnici tvrda je UN i organizacije za prava čovjeka primjenjuju dvostruke standarde za Izrael po pitanjima prava čovjeka. Tvrde da je Izrael jedina demokratska država na Bliskom istoku, ali većina kritika u oblasti prava čovjeka usmjerena je protiv Izraela.[260][261][262] Prema politikologu Mičelu Bardu, izraelski zakon zabranjuje proizvoljna hapšenja i štiti prava optuženih, a pravosuđe je nezavisno od vlade; on takođe negira postojanje političkih zatvorenika u Izraelu.[263]
Spoljna politika
Od septembra 2020. Izrael održava diplomatske odnose sa 164 od 192 članice Ujedinjenih nacija i ima preko 107 diplomatskih misija.[264] Samo dvije članice Arapske lige već duže vrijeme imaju uspostavljene redovne odnose sa Izraelom — Egipat od 1979. i Jordan od 1994. godine. Čak je i promjena režima u Egiptu i dolazak Muslimanske braće na vlast dovela samo do pada nivoa diplomatskih odnosa između dvije zemlje, ali ne i do njihovog raskida.[265] Mauritanija je uspostavila punopravne diplomatske odnose 1999, ali je u januaru 2009. najavila zamrzavanje političkih i ekonomskih odnosa sa Izraelom zbog izraelske operacije u Pojasu Gaze.[266] Još dvije članice Arapske lige, Maroko i Tunis, imale su diplomatske odnosa sa Izraelom do 2000, ali su početkom Druge intifade privremeno suspendovani; istovremeno je zatvorena izraelska trgovinska misija u Omanu.[267] U avgustu 2020. Ujedinjeni Arapski Emirati su objavili puno normalizaciju odnosa sa Izraelom, a ubrzo zatim i Bahrein.[268] Prema izraelskom zakonu, Irak, Iran, Liban, Sirija, Saudijska Arabija i Jemen su neprijateljske države i izraelskim građanima nije dozvoljeno da posjećuju ove zemlje bez posebne dozvole ministarstva unutrašnjih poslova.[269] Izrael je od 1995. član Sredozemnog dijaloga, koji stimuliše interakciju između sedam sredozemnih zemalja i članica NATO.[270]
Iran je imao diplomatske odnose sa Izraelom za vrijeme vladavine Pahlavija,[271] ali je poslije Islamske revolucije prekinuo sve veze.[272] Izrael i Turska nisu održavali pune diplomatske odnose do 1991, iako su bili u interakciji od 1949, od trenutka kada je Turska priznala Izrael.[273] Međutim, poslije izraelske operacije u Pojasu Gaze 2009. i zarobljavanja „Flotile slobode” 2010, odnosi sa Turskom su se naglo pogoršali.[274]
Najbliži saveznici Izraela su Sjedinjene Države, Ujedinjeno Kraljevstvo, Njemačka i Indija. Sjedinjene Države su priznale Izrael defakto već dan poslije proglašenja nezavisnosti — 15. maja 1948,[135] a Izrael je vremenom dobio status glavnog saveznika SAD izvan NATO.[275] Ambasada SAD u Izraelu je 2018. premještena u Jerusalim, što je navelo brojne latinoameričke zemlje da slijede njen primjer; prije toga, više od decenije, nije postojala nijedna strana ambasada u Jerusalimu.[276] Bliske veze između Izraela i Njemačke uključujuću interakcije u nauci, obrazovanju, vojnim partnerstvima i bliskim ekonomskim vezama.[277][278] Indija je započela pune diplomatske odnose 1992. i od tada podstiče vojnu i kulturnu saradnju sa Izraelom.[279] Ujedinjeno Kraljevstvo održava pune diplomatske odnose sa Izraelom od proglašenja nezavisnosti i imaju međusobno jake trgovinske veze.[280]
Izrael je pridruženi član Evropske unije od 1995. godine.[135] Zbog svog geografskog položaja i političkog ustrojstva, Izrael je važan učesnika u projektu Unija za Mediteran i Barselonskom procesu evrosredozemne saradnje.[281]
Izraelski ministar odbrane Beni Ganc je 24. novembra 2021. saopštio da je potpisao memorandum o razumijevanju u oblasti odbrane sa marokanskim ministrom-delegatom pri predsjedniku vlade za pitanja nacionalne odbrane Abdelatifom Luditi u Rabatu.[282]
Vojska i službe bezbjednosti
Vojska
Izraelske odbrambene snage (Cahal) čine kopnena vojska, ratno vazduhoplovstvo i ratna mornarica. Obrazovane su 1949. tokom Rata za nezavisnost od paravojnih jedinica, uglavnom Hagane, čije je obrazovanje prethodilo proglašenju nezavisnosti.[283] Cahal takođe koristi informacije Vojne službe (Aman), koja sarađuje sa Mosadom i Šabakom.[284] Oružane snage Izraela se smatraju jednim od najboljih u svijetu kako po stepenu obučenosti pripadnika,[285] tako i po tehničkoj opremljenosti.[286][287]
Većina Izraelaca se regrutuje u vojsku u dobi od osamnaest godina. Muškarci služe tri godine (od 2020. u neborbenim jedinicama — 2,5 godine[288]), a žene dvije.[289] Po završetku vojne službe, izraelski muškarci odlaze u rezervni sastav i svake godine prolaze kroz višenedjeljnu obuku u rezervnom sastavu (miluim), dok ne napune 40 godina (za određene činove i specijalnosti, maksimalna starost za miluim dostiže 42 i 49 godina). Većina žena je oslobođena službe u rezervi.[288] Izraelski muslimani (osim Druza), hrišćani i učenici ješiva (jevrejskih religioznih obrazovnih institucija) oslobođeni su vojne službe;[290] pokušaji da se ove privilegije ukinu traju već duže vrijeme.[291][292] Od 2015. oko 1700 muslimanskih dobrovoljaca služilo je u Cahalu, uglavnom beduina.[293] Građani oslobođeni vojne službe mogu obavljati Šerut Leumi (alternativnu službu) kao volonteri u bolnici, školama i drugim ustanova socijalne zaštite.[294] Sa punim rezervnim sastavom, Hacal može dostići 800 hiljada pripadnika,[295] što je uporedivo sa veličinom oružanih snaga susjednih arapskih državama,[290] a po broju oklopnih vozila Izrael prevazilazi sve evropske članice NATO-a.[295]
Od proglašenja nezavisnosti, Izrael izdvaja značajan udio svog BDP-a na odbranu. Npr. 1984. takvi troškovi su iznosili 24% BDP-a.[296] Ovaj udio je pao na 5% prema podacima iz 2021, međutim, i dalje je ostao veliki — po ovom pokazatelju Izrael se nalazi na jedanaestom mjestu na svijetu, uporedo sa Jordanom i iznad Rusije i Sjedinjenih Država.[166]
Izraelska vojska je naoružava uglavnom visokotehnološkim oružjem proizvedenim kako u Izraelu, tako i u drugim zemljama. Sjedinjene Države su najvažniji strani sponzor Hacala; tako će za deceniju od 2019. do 2028. planirala američka vojna pomoć Izrael biti 38 milijardi dolara.[297] Izraelsko-američki vojni projektil, raketa „Hec” (hebr. חץ — „strijela”) jedan je od rijetkih antibalističkih sistema te vrste.[298]
Od Jomkipurskog rata, Izrael je razvijao sopstveni izviđački satelitski sistem. Uspjeh program „Ofek” omogućio je Izraelu da samostalni lansira satelite.[299][300] Izrael proizvodi sopstvene borbene tenkove „Merkava” (hebr. מרכבה — „kočija”).[301] Osim toga, Izrael je jedan od svjetskih lidera u proizvodnji bespilotne vojne avijacije[302] i jedan od vodećih izvoznika oružja.[303]
Izrael nije potpisnik Ugovora o neširenju nuklearnog oružja i vodi politiku neizvjesnosti u pogledu posjedovanja nuklearnih bojevih glava.[304] Prema ekspertima iz Stokholmskog instituta za istraživanje mira, Izrael je 2022. imao približno 90 bojevih glava.[305] Prema drugim procjenama, broj bojevih glava je veći — do 200 ili čak 400.[306] Stručnjaci za oružje vjeruju da Izrael ima punopravnu „nuklearnu trijadu” za isporuku bojevih glava do cilja.[307]
Policija
Izraelska policija se nalazi pod nadležnošću ministarstva unutrašnje bezbjednosti.[308] Kontakt broj policije u Izraelu je 100.[309]
Izraelska policija je profesionalna organizacija sa 35 hiljada zaposlenih prema podacima iz 2014.[308] (od kojih oko 8 hiljada pripada graničnoj policiji[310]). Rad policije pomaže 70 hiljada dobrovoljaca „Građanske garde” („Mišmar Jezrahi”).[308] Pored Magava, policijsku strukturu čini i jedinica za borbu protiv terorizma („Jamam”), osnovana 1974; njeni zadaci uključuju sprječavanje terorističkih napada, hvatanje terorista i oslobađanje talaca.[310][311]
Obavještajne službe
Izraelske službe bezbjednosti su: „Šabak” (ili „Šin Bet”) — opšta služba bezbjednosti Izraela, „Aman” — vojna služba Izraela, i „Mosad” — odjeljenje za obavještajne i specijalne zadatke, politička obavještajna služba Izraela.[312][313]
Šabak se bavi kontraobavještajnim djelatnostima i odgovoran za unutrašnju bezbjednost. Njegovi zadaci obuhvataju suzbijanje špijunaže, odavanja državnih tajni, terorizma i političke subverzije.[314] Šabaku je povjerena zaštita premijer-ministra Izraela i drugih članova vlade, objekata odbrambene industrije, izraelske imovine u inostranstvu; takođe nadgleda opštu bezbjednost nacionalnog avio-prevoznika „El Al”.[313]
Aman, kao organ uprave vojne obavještajne službe u Cahalu, bavi se vazdušnim i radioelektronskim obavještajnim poslovima, prikuplja informacije uz pomoć vojnih atašea u različitim zemljama i jedinica specijalnih snaga koje djeluju iza neprijateljskih linija. Aman je odgovoran za pripremu dnevnih nacionalnih brifinga premijer-ministra i vlade, studije slučaja o susjednim arapskim državama i procjenjuje vjerovatnoću izbijanja vojnih dejstava.[313]
Mosad je spoljna obavještajna služba[315] i bavi se prikupljanjem i analizom obavještajnih informacija, kao i tajnim specijalnim operacijama izvan Izraela.[313]
Privreda i finansije
Planirani državni budžet Izraela za 2019. je 479,6 milijardi šekela[316] sa planiranim deficitom od 2,9%. U odnosu na prethodnu godinu, rast budžeta je 4,3%. Državni poreski prihodi za 2018. smanjeni su za 4,5 milijardi šekela, dok su državni rashodi povećani za 18 milijardi šekela.[317]
Paritet kupovne moći BDP Izraela za 2023, prema Svjetskoj banci, iznosio je 533,9 milijarde američkih dolara — 48. u svijetu[7] i 5. u jugozapadnoj Aziji (poslije Turske, Saudijske Arabije, Irana i Ujedinjenih Arapskih Emirata).[318] Struktura izraelske privrede ima karakteristike postindustrijskog društva, sa dominantnom ulogom uslužnog sektora u BDP.[135] U obimu BDP učešće industrijske proizvodnje za 2017. iznosilo je 26,5%, usluga 69,5% i poljoprivrede 2,4%. Ukupno radno sposobno stanovništvo — 4,186 miliona, procijenjena stopa nezaposlenosti od 5.0% (78. u svijetu).[166][319]
Izrael se smatra jednom od najrazvijenijih zemalja jugozapadne Azije u smislu ekonomskog i industrijskog razvoja. Zemlja se nalazi na 49. mjestu (od 180) na rang-listi Svjetske banke o lakoći poslovanja, prema izvještaju iz 2018.[320] i 16. (od 137) u Indeksu globalne konkurentnosti Svjetskog ekonomskog foruma iz 2017. godine.[321] Od 2017, Forbes je rangirao Izrael na 24. mjesto od 161 zemlje u svijetu po poslovanju.[322]
Izrael je 2004. bio na prvom mjestu po broju preduzeća u indeksu Nasdaq među zemljama izvan Sjeverne Amerike,[323] 2014. je bio na drugom mjestu poslije Kine na spisku svih Nasdaq preduzeća izvan Sjedinjenih Država.[324] Od 2018. Izrael je ostao jedina bliskoistočna država uvrštena na Nasdaq: svih 98 preduzeća sa Bliskog istoka imalo je sjedište u Izraelu.[325] Izrael je 2010. primljen u Organizaciju za ekonomsku saradnju i razvoj, koja obuhvata socio-ekonomski najrazvijenije zemlje svijeta.[326]
Izrael je svjetski lider u očuvanju vode i tehnologijama geotermalne energije.[327] Napredne tehnologije u softveru, telekomunikacijama, prirodnim naukama čine Izrael analognim sa Silicijumskom dolinom u Sjedinjenim Državama.[328][329] Među preduzećima koja su izgradila svoje prve strane centre za istraživanje i razvoj u Izraelu su Intel,[330] Microsoft[331] i Apple.[332] Američki milijarder Voren Bafet je 2006. kupio većinski udio u izraelskom preduzeću Iscar za 4 milijarde dolara, što je bila njegova prva akvizicija izvan Sjedinjenih Država, a ostatak je kupio sedam godina kasnije.[333]
Istovremeno se izražavaju sumnje u samodovoljnost izraelske privrede, uključujući subvencije i pomoć iz inostranstva — prije svega iz Sjedinjenih Država.[334] Izrael prednjači u ukupnoj pomoći dobijenoj od Sjedinjenih Država poslije Drugog svjetskog rata. Zemlja je 2023. dobila 3,8 milijardi dolara od Sjedinjenih Država, uključujući 3,3 milijarde dolara za neodređene troškove odbrane.[335] Početkom 2010-ih, udio američke pomoći u budžetu za odbranu Izraela iznosi je do 22%.[336]
Industrija i energetika
Izraelska industrija proizvodi visokotehnološke proizvode, kao i proizvode od papira i drveta, kalijumska i fosforna đubriva, natrijum-hidroksid i druge hemikalije, lijekove, građevinski materijal, plastiku, brušene dijamante, tekstil, obuću, hranu, piće i duvan. Rast industrijske proizvodnje u 2021. iznosio je 6,05%.[166]
Izrael uglavnom izvozi sirovine, oružje, sredstva za proizvodnju, neobrađene dijamante, gorivo, žito, robu široke potrošnje.[166] Prema Institutu Bliskog istoka, 23,6% izraelsko izvora u 2016. bili su brušeni dijamanti, 19,7% računarska, elektronska i optička oprema, 12,4% hemijski proizvodi i 11,5% odbrambeni proizvodi.[337] Zemlja je 2017. bila peta u svijetu po izvozu naoružanja i odbrambenih tehnologija, poslije Sjedinjenih Država, Rusije, Francuske i Njemačke.[338] Pet godina ranije u Izraelu je bilo 1006 preduzeća i 312 samostalnih preduzetnika u oblasti izvora odbrambene tehnologije.[339]
Izrael vodi politiku subvencionisanja preduzeća koja se bave istraživanjem ili implementacijom novih tehnologija, godišnje izdvaja oko 400 miliona dolara u ove svrhe. Dodjelom subvencija upravlja Izraelska uprava za inovacije (ranije poznata kao Biro glavnog naučnika) prije Ministarstvu trgovine. Preduzeća koja su dobila subvencije kompenzuju ministarstvu u vidu procenta od prodaje proizvoda (uprava dobija oko 100 miliona dolara godišnje).[340]
Izrael u potpunosti obezbjeđuje sopstvene potrebe za električnom energijom. Prema Svjetskoj knjizi fakata CIA, po procjeni iz 2020. instalirani proizvodni kapacitet je 18,993 miliona kv, dok je po procjeni iz 2019. potrošeno je 59, 192 milijarde kv/č. Prodato je 6,243 milijarde kv/č električne energije.[166]
Dugi niz godina, Elektroprivreda Izraela je imala monopol u oblasti snabdijevanja električnom energijom. Od 2013. počela je proizvodnja električne energije u industrijskim razmjerama u privatni elektranama, čiji je udio u ukupnoj proizvodnji dostigao 29% do 2016, međutim u prvim godinama struju su mogli da prodaju potrošaču samo preko posrednika.[341] Nakon više od 20 godina pripremnih procesa, 2018. je potpisan sporazum o otvaranju tržišta električne energije za potrošače konkurenciji, što bi trebalo da omogući smanjenje cijene električne energije za potrošače.[342]
Poljoprivreda
Prema Svjetskoj knjizi fakata CIA, izraelska poljoprivreda zapošljava 1,1% radno sposobnog stanovništva,[166] ali obezbjeđuje 93% snabdijevanja hranom u zemlji. Neke žitarice i uljarice, meso, kafa, kakao i šećer se uvoze u Izrael.[343] Istovremeno, izvozi se značajna količina domaćih poljoprivrednih proizvoda (u 2005. činilo je 2,4% ukupne vrijednosti izvora robe).[135] Prema različitim procjenama, svaki Izraelac zaposleno u poljoprivredi može da prehrani više od 50[344][45] do više od 90 svojih sunarodnika.[345]
Oko 80% poljoprivredne proizvodnje otpada na dva tipa gazdinstava — kibuce i mošave (zadružna sela sa mješovitim tipom privređivanja).[135] Najvažnije grane poljoprivrede su: proizvodnja citrusa, povrća, pamuka, govedine, živine i mlijeka.[166]
U period od pedesetih do sredine devedesetih godina 20. vijeka, došlo je do značajnog povećanja površine poljoprivrednog zemljišta, uključujući i navodnjavano zemljište (1990-ih to je bilo oko polovine ukupne površine od 455 hiljada hektara). Istovremeno, između 1952. i 1984. došlo je do osmostrukog povećanja poljoprivredne proizvodnje. U najvećim količinama gaje se pamuk, kikiriki, suncokret, pšenica, citrusi (čiji se značaj udio izvozi), paradajz i krompir.[45] Preko 60% izraelske potrošnje vode ide na poljoprivredni sektor.[135]
Ukupna proizvodnja mlijeka u Izraelu 2010. iznosila je 1,304 milijarde litara,[346] a 2014. 1,523 milijarde litara. Prosječna izraelska krava proizvodi 12.083 litra mlijeka (podaci iz 2014.),[347] što je više od prosječne mliječnosti američke krave (9331 kg godišnje) i evropske krave (6139 kg prema podacima iz 2009.).[346] Rekordni godišnji prinos mlijeka u Izraelu je 18.900 litara sa 5% mliječne masti.[348] Uprkos zabrani svinjskog mesa u judaizmu i islamu, dvije preovlađujuće religije u Izraelu, svinjogojstvo postoji u industrijskom obimu u zemlji; krda kibuca Mizra i Lahav su početkom 2010-ih iznosila do 10 hiljada grla.[349]
Turizam
Turizam je važan dio izraelske privrede. U izraelskom turističkom biznisu zaposleno je oko 195 hiljada ljudi — 6% od ukupnog broja zaposlenih.[350] Početkom 21. vijeka oko 3% BDP Izraela nastalo je u oblasti turizma i rekreativnih usluga. Osnovne komponente međunarodnog turizma u Izraelu su posjete rođacima (oko trećine svih posjeta Izraelu), rekreacija i razgledanje, hodočašće, poslovni turizam i liječenje.[135] Jerusalim je naročito popularan među stranim turistima, kojeg posjećuje 75% od ukupnog broja posjetilaca,[350] značajno interesovanja izazivaju ljekoviti izvori Mrtvog mora i Tiberijadskog jezera.[45] Istovremeno, Arapsko-izraelski sukob, koji ostaje neriješen, djeluje kao faktor koji koči rast međunarodnog turizma.[135]
Prema podacima iz 2017. Izrael je posjetilo 3,6 miliona turista, a uzimajući u obzir jednodnevne posjete — više od 3,8 miliona (uključujući skoro 780 hiljada iz SAD, više od 300 hiljada iz Rusije i Francuske i više od 200 hiljada iz Njemačke), prihodi od turizma iznosili su 20 milijardi šekela.[351] Istovremeno, uporediv broj izraelskih državljana godišnje putuje u inostranstvo.[45]
Saobraćaj i komunikacije
Saobraćaj
Ukupna dužina pruga 2019. je 1384 km. Dužina autoputeva je po podacima iz 2017. bila 19.555 km (svi asfaltirani), od čega su 449 km brzi putevi.[166] Saobraćaj se odvija desnom stranom puta, a željeznički lijevom (rezultat snažnog britanskog uticaja krajem 19. i početkom 20. vijeka).[352] U zemlji se po podacima iz 2021. nalaze 42 aerodroma, od kojih su 33 asfaltirana, a 9 neasfaltiranih, kao i 3 heliodroma.[166] Međunarodne letove primaju tri aerodroma: aerodrom Ben Gurion Tel Aviv, aerodrom Eilat i aerodrom Haifa.[353] El Al, osnovan 1948, najveća je izraelska avio-kompanija.[135] Ukupna dužina gasovoda je 763 km, a naftovoda 442 km. Četiri glavne morske luke nalaze se u Ašdodu, Haderi, Eilatu i Haifi.[166] Od 2007. u Haifi se nalazi prva privatna luka u zemlji.[354]
Autobusi na početku 21. vijeka postaju glavni oblik javnog prevoza u Izraelu. Autovuske linije povezuju skoro sva naselja. Najveća izraelska autobuska kompanije Eged bila je druga po veličini u svijetu 2001, a opsluživala je 70% autobuskog putničkog saobraćaja u zemlji.[355] Prvi izraelski laki šinski sistem otvoren je u Jerusalimu 2011. godine.[356] Od avgusta 2013. u Haifi radi Metronit autobuska mreža koja obuhvata tri linije i povezuju Haifu sa sjevernim predgrađem (Kaiot).[357] Postoji i podzemna uspinjača Karmelit, upisana u Ginisovu knjigu rekorda kao najkraći operativni podzemni sistem na svijetu.[358]
Telefonske veze i internet
Ministarstvo komunikacija Izraela je regulator djelatnosti svih organizacija koje posluju u oblasti komunikacija.[359] Dodjeljivanje IP adresa, održavanje domena .il i još mnogo toga obavlja Izraelska internet asocijacija.[360]
Najveći dio žičanih komunikacionih usluga u Izraelu 2016. pružile su dva preduzeća (Bezek i Hot Telecommunications Systems), a usluge mobilne komunikacije pružalo je 5 preduzeća.[361] Od 2017, u zemlji je bilo 10,54 miliona pretplatnika mobilne telefonije (1,27 pretplatnika na svakog stanovnika Izraela) i 3,24 miliona pretplatnika fiksne telefonije.[166] Svi telefonski brojevi u Izraelu su sedmocifreni, kojima prethodni mjesni kod (02 — Jerusalim, 04 — Haifa, 09 — Šaron itd.) ili kod mobilnog telefona (050, 052 itd.).[362]
Izrael ima razvijenu industriju informacionih tehnologija, a izraelsko društvo smatra se jednim od tehnoloških najrazvijenijih na svijetu.[363] Izrael je 2008. bio na drugom mjestu u svijetu po broju računara sa pristupom internetu po glavi stanovnika.[364] Broj internet pretplatnika 2014. procijenjen je na oko 2 miliona, a broj korisnika na 5,6 miliona ljudi. Brzina internet navigacije u prosjeku bila je 40 mB/s. Svaka porodica imala je u prosjeku pet uređaja povezanih na internet. Audio i video datoteke na spoljnim sevrima skladištilo je 45% korisnika.[365] Do sredine 2022, broj korisnika interneta u zemlji je procijenjen na 7,9 miliona ljudi ili 90% ukupne populacije zemlje.[363]
Poštanske usluge
Poštanske usluge u Izraelu obavlja državno preduzeće „Doar Israel” (Pošta Izraela; u martu 2006. Poštanska uprava pri Ministarstvu komunikacija — „Rešut ha-doar” — preobražena je u državno preduzeće), kao i privatne poštanske agencije i kurirska preduzeća. Državni monopol na masovne pošiljke ukinut je 2007, kao dio poštanske reforme, ali „Doar Israel” i dalje kontroliše većinu poštanskog tržišta.[366] Prelazak na samodovoljonost doveo je do smanjenja osoblja i opšteg pogoršavanja poslovanja preduzeća, a 2018. objavljen je projekat njegove djelimične privatizacije.[367]
Finansijski sektor i trgovina
Izrael je član Svjetske trgovinske organizacije, a ima sporazume o slobodnoj trgovini sa Evropskom unijom i Sjedinjenim Američkim Državama. Ovim nadoknađuje nedostatak pristupa mnogim bliskoistočnim tržištima. Glavni problem izraelske ekonomije dugi niz godina je negativan trgovinski bilans. Izvoz je veoma raznolik od 1990-ih godina.[368]
Prema Svjetskoj knjizi fakata CIA, spoljni dug Izraela na kraju 2020. prevazišao je 132,5 milijardi dolara. Devizne rezerve zemlje na kraju 2021. iznosile su oko 212,934 milijardi dolara.[166]
Iako je trgovina hartijama od vrijednosti u Tel Avivu počela već 1935, prije osnivanja Države Izrael, prva (i od 2010-ih jedina) platforma za trgovanje hartijama od vrijednosti u Izraelu — Telavivska berza — osnovana je 1953. godine.[369]
Banke
Na čelu kreditno-bankarskog sistema nalazi se Banka Izraela, osnovana 1954. godine. Krajem 1990-ih, vlada je privatizovala tri najveće banke u zemlji: Banka Leumi le Israel, Banka Apoalim i Banka Diskont le Israel.[45] Od 2008. u Izraelu postoji mnogo komercijalnih banaka (mjesnih i stranih filijala), hipotekarnih i investicionih banaka. Bankarski sistem karakteriše visok stepen specijalizacije.[368]
Prema podacima Banke Izraela, u zemlji zvanično djeluju predstavništva stranih banaka i finansijskih grupa. Neke od njih imaju status punopravnih banaka i pružaju klijentima potpuni spisak bankarskih usluga. Druge imaju status komercijalnih, industrijskih ili investicionih, pa je spsiak njihovih usluga uskog profila.[370][371]
Valuta
Državna valuta Izrela od 1985. je novi izraelski šekel.[163] Novi šekel je potpuno konvertibilna valuta od 1. januara 2003. godine. Od 26. maja 2008. novi šekel, zajedno sa nekoliko drugih potpuno konvertibilnih valuta, koristi se za obračunavanje u međunarodnom međubankarskom sistemu CLS.[372][373]
Količina gotovine u opticaju u Izraelu na kraju 2019. bila je oko 87,2 milijarde šekela.[374] Upotreba kreditnih kartica, međunarodnih i mjesnih, kreditnog preduzeća „Israkart”, koje se ne mogu koristiti u inostranstvu ili pri onlajn kupovini, široko je rasprostranjena (izdato je oko 500 hiljada takvih kartica).[375] Banka Izraela je, u okviru svoje usklađenosti sa međunarodnim bezbjednosnim standardima, obavezala sva preduzeća u zemlji da od 2019. koriste terminale koji mogu da učitaju EMV čipove.[376]
Međunarodni ekonomski odnosi
Najveći udio izraelskog izvoza po podacima iz 2020. ide u Sjedinjene Države (26%), Kinu (9%), Ujedinjeno Kraljevstvo (7%). Vodeći uvoznici robe u Izrael po podacima iz 2020. su Sjedinjene Države (12%), Kina (11%), Njemačka (7,5%), Švajcarska (7%) i Turska (6%). Uopšteno, vrijednost izvezene robe prema procjeni iz 2021. iznosi 143, 884 milijarde dolara, dok vrijednost uvoza po istoj procjeni iznosi 124,578 milijardi dolara.[166]
Glavne komponente izraelskog izvoza su dijamanti, integrisana kola, rafinisana nafta, medicinski instrumenti, lijekovi i mjerni instrumenti.[166] Jedan od najvećih prihoda Izraela je izvor oružja i odbrambene opreme. Prema podacima Stokholmskog instituta za istraživanje mira, Izrael je 2017. bio jedan od pet najvećih izvornika oružja na svijetu, poslije Sjedinjenih Država, Rusije, Francuske i Njemačke.[338]
Glavne komponente izraelskog uvoza su neobrađeni dijamanti, automobili, sirova nafta, rafinisana nafta i oprema za emitovanje.[166] Izrael, kao jedan od glavnih izvornika oružja, takođe među glavni uvoznicima, zauzimajući 18. mjesto u svijetu prema podacima iz 2017. godine. Oružje se uvozi iz četiri glavna izvora: Sjedinjenih Država, Kanade, Njemačke i Italije.[338]
Nauka i tehnologija
Izrael je jedan od vodećih svjetskih proizvođača visoke tehnologije i početkom 2010-ih imao je najveći broj visokotehnoloških i startap preduzeća po glavni stavnovnika.[377] Posjedujući oskudne vodne resurse, Izrael je razvio tehnologije za uštedu vode.[378] Jedan je od lidera u upotrebi solarne energije po glavi stanovnika.[379]
Između 2002. i 2013, osam izraelskih državljana dobilo je Nobelove nagrade u naučnim disciplinama.[380] Izrael je među svjetskim liderima po broju naučnika i inženjera,[381] naučnih publikacija[382] i registrovanih patenata po glavi stanovnika,[383] kao i po udijelu BDP-a u investicija u istraživanje i razvoj.[384]
Svemirski program
Izraelska vojna obavještajna služba AMAN izdvojila je 1981. godine 5 miliona dolara za istraživanje svemirskih letjelica i rakete-nosača.[385] Iste godine je premijer Begin odobio stvaranje izraelskog svemirskog programa, a 1983. je osnovana Izraelska svemirska agencija, na čijem čelu je bio fizičar Juval Nejman. Izrael je 19. septembra 1988. lansirao svoj prvi satelit „Ofek-1” sa lansirnog mjesta Palmahim (hebr. פלמחים), koristeći trostepenu raketu-nosač „Šavit” sopstvene proizvodnje.[386] Lansiran 1995, „Ofek-3” je postao prvi izraelski izviđački satelit,[385] kasnije su lansirani izviđački sateliti „Ofek-5”, „Ofek-7” i „Ofek-9”.[386] Uređaje za daljinsku detekciju „Eros” razvijene na osnovu programa „Ofek”, istovremeno koristi izraelsko vojno odjeljenje i koristi se za snabdijevanje visokokvalitetnim podacima međunarodnog tržišta geoprostornih podataka.[385]
Niz izraelskih komunikacionih satelita „Amos” (od engl. Afro-Mediterranean Orbital System) razvijalo je domaće preduzeće Israel Aerospace Industries (sa izuzetkom šestog satelita u nizu, koji je razvijen u Rusiji). Satelitima, čije je stvaranje djelimično finansirala država (udio državnih investicija se ne otkriva), upravlja preduzeće Spacecom, sa sjedištem u Ramat Ganu.[387] Prvi satelit u nizu, napravljen uz učešće francuskih i njemačkih stručnjaka, u funkciji je od 1996. godine.[388]
Dok „Ofek” nastavlja da se lansira u orbitu izraelskim raketama sa izraelskog poligona „Palmahim”,[386] sateliti drugih serija lansirani su u orbitu pomoću stranih raketa-nosača i sa stranih kosmodroma; npr. prva dva satelita serije „Eros” lansirani su (2000. i 2006.) sa ruskog kosmodroma Svobodni pomoću rakete-nosača Start-1.[385]
Jedini Izraelac koji je bio u svemiru je Ilan Ramon, koji je bio član posade spejs-šatla „Kolumbija” 2003. godine. NASA razmatra mogućnost uključivanja Izraelaca u međunarodne svemirske posade.[389]
Nuklearni program
Izraelska atomska energetska komisija (IAEK), osnovana 1952, bavi se pitanjima izraelskog nuklearnog programa. Nuklearni naučnici iz Izraela učestvovali su u razvoju francuskog nuklearnog naoružanja, a francuska strana je 1960-ih u okviru te saradnje izgradila nuklearni istraživački centar u Negevu nedaleko od Dimone, u čijoj je osnovi bio teškovodni nuklearni reaktor.[307] Još jedan nuklearni istraživački centar, baziran oko lakovodnih reaktora, izgradili su 1950-ih američki vojni stručnjaci u okviru programa „Atom za mir”.[390] Neki od izraelskih nuklearnih objekata nisu pod kontrolom Međunarodne agencije za nuklearnu energiju, pošto Izrael nije pristupio Ugovoru o neširenju nuklearnog oružja.[391]
Snaga lakovodnog reaktora „Nahal Sorek” je 5 MW,[390] a teškovodnog reaktora u Dimoni je oko 75—150 MW.[307] Planovi za izgradnju potpune nuklearne elektrane od 1200 MW objavljeni su 2011, s planom snabdijevanja do 10% potreba zemlje za električnom energijom.[392]
Demografija
Prema procjeni izraelskog Državnog zavoda za statistiku za 2023, Izrael ima 9.656.000 stanovnika. Od toga 7,106 miliona (73,6%) su Jevreji, 2,37 miliona su Arapi (21,1%) i 513 hiljada (5,3%) nacionalne manjine (Jermeni, Čerkesi itd.).[6] U ovaj broj nisu uračunati stranci koji žive u Izraelu, uključujući strane radnike. Prema podacima Državnog zavoda za statistiku na kraju 2015. bilo ih 183 hiljade.[393] Iste godine 580 hiljada izraelskih državljana živjelo je u naseljima u Judeji i Samariji.[394] Prema podacima iz 2019, 23.400 Izraelaca je živjelo na Golanskoj visoravni.[166]
U saopštenju Državnog zavoda za statistiku od 27. aprila 2017, posvjećenom 69. godišnjici osnovanja Države Izrael, istaknuti se podaci o demografskoj prognozi, prema kojoj bi do 100. godišnjice Izraela 2048. broj stanovnika zemlja dostigao 15,2 miliona ljudi.[393] Prema izraelskim statistikama, u Izraelu je 2022. rođeno 178 hiljada i umro 52 hiljade ljudi. Prirodni priraštaj iznosi 126 hiljada ljudi, a migracioni priraštaj iznosi 69 hiljada, dok je godišnji priraštaj 204 hiljade ljudi (2,2%).[6] Natalitet 2021. je bio 19,57‰, stopa mortaliteta 5,39‰, a stopa prirodnog priraštaja 14,19‰.[395] Od 2002. godišnji rast jevrejske populacije se povećava (1,38% u 2002, 1,85% u 2014); rast raširene jevrejske populacije, uključujući i nejevreje iz mješovitih porodica, u 2014. iznosio je 1,94%, a u apsolutnom iznosu bio je 1,5 puta veći nego 9 godina ranije. Nasuprot tome, stopa godišnjeg rasta muslimanskog stanovništva opada od 2000: 2,24% u 2014, što je najniža stopa od nezavisnosti Izraela. Udio Jevreja među svim živorođenim u zemlji, koji je 2001. bio 66%, porastao je na 74% u 2014, dok se udio Arapa smanjio sa 30,5% na 22,9% u istom periodu.[396] Stopa fertiliteta 2017. među Jevrejima (3,16 djeteta po ženi) bila je veća nego među izraelskim Arapima (3,11 u poređenju sa 9,5 1960).[397] Prosječna godišnja stopa mortaliteta među Jevrejima za cio period postojanja Izraela iznosila je 6,62 na 1000 stanovnika (5,78 u 2014), među muslimanima godišnja stopa mortaliteta smanjena je sa 8,67 na 1000 ljudi na 2,48 u 2010. (poslije je došlo do blagog povećanja).[396]
U Izraelu je 2016. živjelo 44% ukupnog broja Jevreja u svijetu, prema podacima Državnog zavoda za statistiku.[398] Od 2015, od izraelskih Jevreja, 4,75 miliona je rođeno u zemlji (cabarim, sabri), a 1,53 miliona su bili repatrijanti (olim).[399] Prema zemlji porijekla izraelskih Jevreja:[400]
- oko 690 hiljada su bili Azijati ili djeca Azijata — više od 220 hiljada iz Iraka i više od 130 hiljada iz Irana i Jemena;
- skoro 900 hiljada iz afričkih zemalja — prije svega iz Magreba, uključujući preko 480 hiljada iz Maroka, kao i više od 135 hiljada iz Etiopije;
- skoro 1,95 milion iz Evrope, Amerike i Okeanije, uključujući skoro 900 hiljada iz Sovjetskog Saveza i postsovjetskih zemalja, skoro 200 hiljada iz Rumunije i preko 180 hiljada iz Poljske;
- preko 2,8 miliona sabra druge generacije (sa sabra ocem).
U pogledu gustine naseljenosti (412 ljudi po km2), Izrael je 2022. bio na 31. mjestu u svijetu.[401]
Glavna urbana područja
Izrael ima četiri glavna metropolitanska područja: Guš Dan (metropolitansko područje Tel Aviva sa 3.918.800 stanovnika), metropolitansko područje Jerusalima (1.284.800 stanovnika), metropolitansko područje Haife (936.800 stanovnika) i metropolitansko područje Ber Šeba (384.900 stanovnika).[188]
Najveća izraelska opština, po broju stanovnika i površini, jeste Jerusalim sa 966.210 stanovnika na površini od 125 km2.[402] Statistike izraelskih vlasti o Jerusalimu uključuju stanovništvo i područje Istočnog Jerusalima, koji je široko priznat kao dio Palestinskih teritorija pod okupacijom Izraela.[403] Tel Aviv i Haifa su sljedeće najnaseljeniji gradovi u Izraelu, sa 467.875 i 282.832 stanovnika.[402] Bnej Brak (pretežno naseljen Hareditima) grad je sa najvećom gustinom stanovništva u Izraelu i jedan od deset gradova sa najvećom gustinom stanovništva na svijetu.[404]
Izrael ima šesnaest gradova sa preko 100.000 stanovnika. Ukupno, postoji 77 mjesnih zajednica kojima je Ministarstvo unutrašnjih poslova dodijelilo status „opštine” (ili „grada”),[405] od kojih su četiri na Zapadnoj obali.[406] Planirana su još dva grada: Kasif, planirani grad koji će biti izgrađen u Negevu, i Hariš, prvobitno manji grad koji se izgrađuje u veliki grad od 2015. godine.[407]
| № | Grad | Okrug | Populacija | № | Grad | Okrug | Populacija | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Jerusalim  Tel Aviv |
1. | Jerusalim | Jerusalim | 966.210 | 11. | Ramat Gan | Tel Aviv | 169.706 |  Haifa ![[[Rišon Lecion]]](/wiki/%D0%94%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%82%D0%B5%D0%BA%D0%B0:Rishon_LeZion_West_Aerial_View.jpg) Rišon Lecion |
| 2. | Tel Aviv | Tel Aviv | 467.875 | 12. | Aškelon | Južni | 149.160 | ||
| 3. | Haifa | Haifa | 282.832 | 13. | Rehovot | Centralni | 147.878 | ||
| 4. | Rišon Lecion | Centralni | 257.128 | 14. | Bet Šemeš | Jerusalim | 141.764 | ||
| 5. | Petah Tikva | Centralni | 252.270 | 15. | Bat Jam | Tel Aviv | 126.290 | ||
| 6. | Ašdod | Južni | 225.975 | 16. | Herclija | Tel Aviv | 103.318 | ||
| 7. | Netanja | Centralni | 224,066 | 17. | Kfar Sava | Centralni | 101.801 | ||
| 8. | Bnej Brak | Tel Aviv | 212.395 | 18. | Hadera | Haifa | 100.631 | ||
| 9. | Biršeba | Južni | 211.251 | 19. | Modin | Centralni | 97.097 | ||
| 10. | Holon | Tel Aviv | 197.464 | 20. | Lod | Centralni | 82.629 | ||
Jezici
U okviru Mandatne Palestine, koju je Ujedinjeno Kraljevstvo dobilo od Društva naroda 1922, kao službeni jezici na mandatnoj teritoriji odobreni su arapski, engleski i hebrejski.[408] Jezička politika mandatnih vlasti bila je mnogo manje drastična nego u tradicionalnim britanskim kolonijama; svakodnevni život nije zahtijevao poznavanje poznavanje engleskog mjesnog stanovništva — izuzetak su bili ljudi koji su se nalazili na funkcijama ili služili u oružanim snagama.[409] U arapskim i jevrejskim školama Palestine podsticana je nastava na odgovarajućim jezicima,[410] a engleski kao obavezan predmet je uveden tek od petog razreda.[409]
Nakon osnivanja Izraela, engleski je izgubio svoj zvanični status, iako je zadržao neke od svojih formalnih funkcija (npr. čak i u 21. vijeku natpisi na novčanicama i poštanskim markicama u Izraelu se dupliraju na ovom jeziku, a Ministarstvo unutrašnjih poslova Izraela objavljuje engleski prevod usvojenih zakona).[409] Hebrejski je postao prvi državni jezik Izraela, a arapski drugi.[411] Međutim, u praksi jezici nemaju jednak status.[412] Za uvođenje arapskih natpisa na putokaze i nazive ulica često je bio potreban poseban sudski nalog; adrese na memorandumima privatnih preduzeća i vladinih agencija često su štampane samo na hebrejskom i engleskom.[413] Od 2018, Osnovni zakon: Izrael — nacionalna država jevrejskog naroda proglašava hebrejski jedinim državnim jezikom, ali govori o „posebnom statusu” arapskog jezika.[414]
Istovremeno, Izrael je zemlja imigranata i, kao rezultat, višejezična država. Repatrijacija velikih razmjera 1990-ih iz zemalja bivšeg Sovjetskog Saveza dovela je do veće tolerancije u jezičkoj politici Izraela, izražene u postojanju brojnih periodičkih izdanja na ruskom jeziku. Nakon masovnog dolaska etiopskih Jevreja u zemlju, uz podršku Ministarstva prosvjete, na svaki mjesec ili dva izdaju se dva časopisa na amharskom jeziku.[415]
Religija
Država Izrael je osnovana prvenstveno kao „nacionalni dom” cijelog jevrejskog naroda i definisana je u Deklaraciji o nezavisnosti kao „jevrejska država”.[244] Izraelski Zakon o povratku daje pravo svim Jevrejima, kao i pojedincima jevrejskog porijekla, da dobiju državljanstvo zemlje.[416] Odredba zakona u kojoj se Izrael navodi kao nacionalna država jevrejskog naroda ponavlja se u istoimenom Osnovnom zakonu usvojenom 2017. godine. Istovremeno, Izrael je demokratska država, u kojoj, po zakonu, sve ostale religiozne i etničke grupe imaju jednaka prava sa Jevrejima.[417][418]
Prema podacima Pew Research Center, u Izraelu je 2016. bilo 73,5% Jevreja — 33,1% Hiloni, 24,3% |Masorti, 8,8% Dati i 7,3% Haredi — 18,1% muslimana, 1,9% hrišćana i 1,6% Druza. 4,8% stanovnika se nije izjasnila da li pripada određenoj denominaciji.[419]
Muslimani su najveća religijska manjina u Izraelu — oko 1,5 miliona sredine 2010-ih, od čega je skoro 70% na sjeveru zemlje (u Galileji i Haifi). Muslimani (pretežno suniti) većinom su izraelski Arapi. Udio muslimana u zemlji od uspostavljanja Izraela porastao je skoro 10 puta. U Izraelu imao više od 400 džamija, uključujući više od 70 u Jerusalimu, a oko 300 imama i mujezina prima platu od države.[293]
Hrišćane u zemlji takođe predstavljaju izraelski Arapi. Oko 60% izraelskih hrišćana sredinom 2010-ih bili su vjernici Melkitske grkokatoličke crkve, dok su pravoslavci čini oko 30% hrišćana. U ostale konfesije se ubrajaju katolici rimskog obreda, vjernici Jermenske, Maronitske i Sirijske katoličke crkve, vjernici Jermenske apostolske crkve i drugi;[420] broj takozvanih „mesijanskih Jevreja” brzo raste (9—12 hiljada 2005. godine).[421] Neki od hrišćana su nejevreji koji su došli kao članovi jevrejskih porodica, ali većina ovih građana je upisana u kategoriju „bez religiozne pripadnosti”.[422]
Predstavnici drugih religioznih grupa, uključujući budiste i hinduse, takođe su prisutni u Izraelu, ali u malom broju.[423] Iako se duhovni centar bahai religije, sjedište njenog Svjetskog doma pravde i grobovi osnivača nalaze na sjeveru Izraela, nijedna stalna bahajska zajednica nije nastala u Svetoj zemlji, a ova vjera je u Izraelu zastupljena samo kroz dobrovoljce i hodočasnike.[424]
Izrael je religiozno podijeljeno društvo — religiozne i svjetovne grupe obrazuju odvojene društvene svijetove sa vrlo malo bliskih prijatelja i mješovitih brakova izvan svoje grupe. Istraživanje 2014—2015. pokazalo je da velika većina vjerujućih Jevreja, muslimana, hrišćana i Druza obično ima bliske prijatelje koji pripadaju njihovoj sopstvenoj religioznoj zajednici. Skoro svi Jevreji, muslimani, hrišćani i Druzi stupaju u brak ili imaju vanbračne veze sa pripadnicima svoje religiozne grupe. Unutrašnje grupe izraelskih Jevreja su takođe izolovane jedna od druge po religioznim linijama — npr. 95% haredima ima supružnika koji je takođe ultraortodoksan, a 93% nereligioznih Jevreja ima nereligioznog supružnika/partnera.[425]
Pored bahai vjere, Izrael je dom ključnih svetih mjesta za avramovske religije — islama, judaizma i hrišćanstva. Glavno svetilišta judaizma je Hramovna gora koja se nalazi u Jerusalimu; Zid plača uz njega dobio je veliki obredni značaj. Kultni status za Jevreje imaju Pećina Patrijarha u Hebronu, Rahilin grob kod Vitlejema i grobovi vjeroučitelja u Galileji. Sveta mjesta za hrišćane su mjesta povezana sa događajima iz Novog zavjeta — mjesto rođenja Isusa Hrista u Vitlejemu, hram Groba Gospodnjeg u Jerusalimu, bazilika Blagovještenja u Nazaretu, pojedinačno objekti u Jerihonu i na Genezaretskom jezeru. Svetost Jerusalima za muslimane povezana je sa pričom o čudesnom putovanju proroku Muhameda do najdalje džamije i njegovom uznesenju na nebo. Većina islamskih svetilišta u Izraelu i na Zapadnoj obali poklapa se sa mjestima koja poštuju Jevreji i hrišćani.[426]
Kalendar
Osnovnim zakonom određen je zvaničan status za jevrejski kalendar u Izraelu, koji se ne poklapa po trajanju sa gregorijanskim kalendarskom godinom. Prema ovom kalendaru, Šabat ima status praznika, isti kalendar se koristi za određivanje datuma religioznih i velikog dijela nereligioznih državnih praznika i dana sjećanja (uključujući Dan nezavisnosti, Dan Katastrofe i Dan sjećanja). Religiozne manjine zadržavaju pravo na dane odmora na dane sopstvenih religioznih praznika.[427][428]
Od 1998, Izrael ima zakon kojim se od vladinih agencija zahtjeva da na dokumentima navedu jevrejski i gregorijanski datum, navodeći da se prvi ne odnosi na naselja sa većinskim nejevrejskim stanovništvom i obrazovne ustanove sa programom koji nije na hebrejskom.[428] Izraelske lične karte prikazuju datume rođenja u jevrejskom i gregorijanskom sistemu.[429] Zbog velikog udijela repatriranata iz zemalja bivšeg Sovjetskog Saveza u stanovništvu Izraela, Dan pobjede je odobren kao državni praznik 2017, koji se ne slavi po jevrejskom, već po gregorijanskom kalendaru 9. maja.[430]
Zdravstvo
Izrael ima razvijen državni sistem medicinskih ustanova, koji garantuje jednake mogućnosti za dobijanje medicinskih usluga za sve građane. Ovo pravo je zagarantovano zakonom koji je na snazi od 1995. godine. Pružanje medicinskih usluga vrši se u okviru obaveznog zdravstvenog osiguranja (visina premije osigiranja se utvrđuje zavisno od visine prihoda).[431] Postoje i privatne klinike. Pod nadzorom države, četiri privatna zdravstvena fonda osiguravaju stanovništvo: Klalit, Leumit, Meuhedet i Makabi.[432] Dodatno privatno zdravstveno osiguranje nije obavezno. Paket usluga osiguranja ne uključuje psihološku i narkološku podršku, estetske operacije, učešće u kupovini naočara i operacije u inostranstvu.[433] U proširenoj varijanti, stomatološka zaštita može biti uključena u paket usluga osiguranja od 2013. godine.[434]
U Izraelu postoje dvije vrste ambulatnih kola. Bijela ambulanta je dizajnirana da doprema pacijente sa oboljenjima i povrjedama umjerene težine u medicinske ustanove, a kojima nije potreban poseban tretman na putu. U takvoj ambulanti nalazi se vozač-bolničar (hoveš) i, po pravilu, volonter. Narandžasti timovi za reanimaciju (natan) čine ljekari. Odluku o slanju jedne od dvije ekipe donosi dispečer hitne pomoći. U Izraelu se hitna pomoć poziva na broj 101 ili sa mobilnog telefona svih operatera na broj 112.[309][435]
Dugovječnosti, incidenca i mortalitet
Prema podacima Centralnog statističkog biroa Izraela, zemlja je 2016. bila na 11. mjestu u svijetu po očekivanom trajanju života (8. od 2010. do 2013). Prosječan životni vijek bio je 82,5 godina (84,2 godine za žene i 80,7 za muškarce). Prema novom pokazatelju kao što je očekivano trajanje zdravog života, Izraelci su bili ispred evropskog prosjeka za 3—4 godine (65,1 : 61,8 godina za žene i 65,4 : 61,4 za muškarce).[436] Od 1970, očekivani životni vijek u Izraelu se povećao za 10,3 godine, u poređenju sa prosjekom OESR-a za 10 godina. Ostali pokazatelji — procenat stanovništva sa prekomjernom masom (53%) i gojaznošću (17%), udio pušača među odraslom populacijom (19,4%), mortalitet u prvih 30 dana nakon moždanog udara (6,8%) — u Izraelu bili su slični procesima OESR-a, a potrošnja alkohola je znatno niža (2,6 litara po glavi stanovnika godišnje nasprema 9 litara). Bolnički prijemi zbog respiratornih bolesti i srčane insuficijencije opadaju, ali su i dalje viši od prosjeka OESR-a, dok su prijemi zbog dijabetesa manji (Izrael je 6. od 37.).[437] Smrtnost djece u Izraelu je jedna od najnižih u svijetu. Prema procjenama u Svjetskoj knjizi fakata CIA, Izrael je 2023. bio na 196. mjestu od 227 zemalja sa 3,49 smrtnih slučajeva na 1000 novorođenčadi;[166] međutim, prema podacima iz 2008—2011, smrtnost novorođenčadi među arapskom populacijom (6,78 na 1000 novorođenčadi) ostaje znatno veća nego među ostalim etničkim grupama (2,72).[438]
Situacija sa sidom i HIV-om
Od 1981. do 2010. u Izraelu je registrovano oko 6600 oboljelih od side i inficiranih HIV-om; broj novooboljelih na 100.000 stanovnika u 2010. iznosio je 5,6 (u poređenju sa 3,6 u 1986). Više 40% od ovog broja bili su posjetioci iz zemalja sa visokim procentom podložnosti infekciji (kao repatriti, pretežno iz Etiopije, i radnici-migranti); druge grupe visokog rizika bili su homoseksualni muškarci i korisnici injekcionih narkotika.[439] Do 2016. broj registrovanih slučajeva premašio je 9100, dok od 2013. porast zaraženih opada na godišnjem nivou. Prijavljena su uspješna klinička ispitivanja eksperimentalnog lijeka protiv side poznatog kao „Gamora”.[440]
Socijalno osiguranje
Socijalno osiguranje stanovništva u Izraelu povjereno je Ministarstvu socijalne zaštite i blagostanja i njemu podređenom Institutu nacionalnog osiguranja Izraela. Zakon o nacionalnom osiguranju obavezuje stanovnike Izraela koji su navršili 18 godina da plaćaju doprinose u sistemu nacionalnog osiguranja. Redovno plaćanje premija osiguranja daje pravo na primanje raznih naknada (za životnu mjeru, naknade u slučaju privremenog gubitka posla, naknade za starost, naknade za rođenje i vaspitanje djece).[441][442]
Obrazovanje
Izdaci na obrazovanje 2014. iznosili su 5,7% BDP Izraela.[166] Glavni regulatorni dokumenti u ovoj oblasti su Zakon o obaveznom obrazovanju i Zakon o državnom obrazovanju usvojeni 1949. i 1953. godine.[135] Državni zakon o obrazovanju, usvojen 1953, uspostavio je pet tipova škola: državne sekularne, državne religijske, ultraortodoksne, opšte škole u naseljima i arapske škole. Državne sekularne škole, najveća grupa škola, pohađa većina jevrejskih i drugih nearapskih učenika u Izraelu.[443]
Obrazovanje u Izraelu je obavezno za djecu od 3[444] do 18 godina.[445] Školsko obrazovanje podijeljeno je na tri nivoa: osnovna škola (1—6 razreda), prelazna škola (7—9 razreda), srednja škola (10—12 razreda). Posljednji razred se završava polaganjem maturskog sertifikata (bagrut), koji daje mogućnost ulaska u visokoškolske ustanove. Za dobijanje sertifikata potrebno je poznavanje osnovnih predmeta — matematike, TANAH-a, hebrejskog jezik, izraelske i opšte književnosti, engleskog jezika, istorije i društvenih nauka.[446] U muslimanskim, hrišćanskim i druskim školama, ispit iz Tore je zamijenjen ispitom iz islamskog, hrišćanskog ili druskog nasljeđa.[447] Izraelsku maturu položilo je 52,7% maturanata 2015. godine.[448] Prema podacima iz 2004, u prosjeku obrazovanje izraelske djece traje duže od obrazovanja djece u drugim zemljama jugozapadne Azije i izjednačeno je sa japanskom djecom na drugom mjestu u Aziji, a ispred njih su samo djeca iz Južne Koreje[449] (međutim, kako pokazuje studija iz 2017, dužina obrazovanja u Izraelu ne utiče pozitivno na produktivnost rada, koja je u to vrijeme bila jedna od najnižih među razvijenim zemljama).[450][451] Procjena pismenosti Izraelaca starijih od 15 godina iz 2011. godine bila je 97,8%.[166]
Univerzitete i većinu koledža u zemlji subvencioniše država.[452] Visoko obrazovanje u Izraelu predstavlja deset visokoškolskih ustanova: Hebrejski univerzitet u Jerusalimu, Tehnion u Haifi, Univerzitet u Tel Avivu, Univerzitet Bar Ilan u Ramat Ganu, Univerzitet u Haifi, Univerzitet Ben Gurion u Beršebi, Naučni institut Vajcman, Univerzitet u Arijelu, Otvoreni univerzitet Izraela i Univerzitet Rajhman. Hebrejski univerzitet u Jerusalimu je najstariji izraelski univerzitet i dom Narodne biblioteke Izraela, najveće svjetske zbirke knjiga jevrejske tematike.[453] Tehnion u Haifi je vodeći tehnički univerzitet u zemlji. Većina obrazovnih institucija zauzima mjesta na međunarodnim rejting listama univerziteta.[454][455][456]
| Universitetы | ARWU | QS | THE |
|---|---|---|---|
| Hebrejski univerzitet u Jerusalimu | 77 | 222 | 251—300 |
| Tehnion | 83 | 408 | 501—600 |
| Naučni institut Vajcman | 83 | — | — |
| Univerzitet u Tel Avivu | 151—200 | 260 | 201—250 |
| Univerzitet Bar Ilan | 301—400 | 501—510 | 601—800 |
| Univerzitet Ben Gurion | 401—500 | 490 | 601—800 |
| Univerzitet u Haifi | 501—600 | 701—750 | 601—800 |
| Univerzitet Rajhman | — | — | 1001—1200 |
| Univerzitet u Arijelu | — | — | 1201—1500 |
Prema izvještaju OESR-a iz 2012, Izrael je bio četvrti na spisku „najobrazovanijih zemalja na svijetu”, a ispred zemlje su bile samo Rusija, Kanada i Japan. Više od 46% Izraelaca imalo je univerzitetsku diplomu ili srednje specijalno obrazovanje.[457] Do 2017, udio stanovnika Izraela sa višim ili srednjim specijalizovanim obrazovanjem dostigao je 49,9%.[458]
Kultura
Šarenilo izraelske kulture potiče iz raznolikosti stanovništva. Jevreji su iz cjelog svijeta sa sobom donijeli svoje kulturne i vjerske tradicije, stvarajući mješavinu jevrejskih običaja i vjerovanja.[459] Najbrojnija manjina u Izraelu, Arapi, takođe je ostavila traga u kulturi zemlje, posebno u oblastima kao što je arhitektura,[460] muzika[461][462] i kuhinja.[463]
Na teritoriji Izraela (uključujući kontrolisane teritorije) nalazi se 10 objekata, koji se nalaze na spisku svjetske baštine Uneska:
- Stari grad Jerusalima i njegove zidine (1981);[464]
- Tvrđava Masada (2001);[465]
- Stari grad Akra (2001);[466]
- Bijeli grad Tel Aviva (u stilu Bauhausa) (2003);[467]
- Biblijski telovi — Megido, Hazor i Berševa (2005);[468]
- Put tamjana — pustinjski gradovi u Negevu (2005);[469]
- Bahajska svetišta u Haifi i Zapadnoj Galileji (2008);[470]
- Spomenici antropogeneze na planini Karmel (2012);[471]
- Pećine Mareši i Beit Guvrin u Judejskoj dolini (2014);[472]
- Nekropola Beit Šearim (2015).[473]
Praznici
Na državnom nivou u Izraelu se pretežno obilježavaju tradicionalni judejski praznici i postovi, kao i dani povezani sa istorijom Države Izrael (Dan sjećanja na Holokaust i heroizma, Dan sjećanja na poginule u ratovima Izraela, Dan nezavisnosti i Dan Jerusalima).[474] Ukupno, u Izraelu se obilježava 12 religijskih (uključujući Šabat) i 4 sekularna praznika; svi se nastavljaju od zalaska do zalaska sunca, a njihovi datumi su određeni po jevrejskom lunarnom kalendaru. S tim u vezi, svake godine državni praznici u Izraelu padaju na različite datume građanskog (gregorijanskog) kalendara.[2]
Istovremeno, za sljedbenike drugih religija status praznika imaju i njihovi religijski i nacionalni praznici.[428]
Književnost
Književnost Izraela je prvenstveno poezija i proza na hebrejskom. Manji broj knjiga je objavljen na drugim jezicima, kao što su arapski, jidiš i ruski.[475] Prema zakonu, dva primjerka svih štampanih izdanja u Izraelu moraju biti poslata u Nacionalnu biblioteku Izraela Hebrejskog univerziteta u Jerusalimu. Od 2001. ovaj zakon se primjenjuje i na kopije audio i video zapisa i drugih formata izdanja.[476] Najpoznatiji autori književnih djela na hebrejskom su pjesnik Haim Nahman Bjalik, dobitnik Nobelove nagrade za književnost Šmuel Josif Agnon, a među piscima narednih generacija su Hanoh Bartov, Moše Šamir, romanopisci Avram B. Jehošua i Amos Oz.[45] Poznati izraelske autori na drugim jezicima su Emil Habibi (arapski), Velvl Černin (jidiš), Igor Guberman, Dina Rubina i Ana Gorenko (ruski).[135] Od 2000. djela izraelskih arapskih autora uključena su u nastavne planove i programe državnih škola.[477]
Svake druge godine u Jerusalimu se održava Međunarodni sajam knjiga; pored toga, svake godine se održava Sedmica hebrejske knjige.[475] Od 2000. glavna izraelska književna nagrada, Nagrada Sapir, dodjeljuje se u okviru Sedmice hebrejske knjige.[478]
Muzika
U Izraelu je zastupljena kako tradicionalna jevrejska muzika (uključujući sinagogalnu, hasidsku i klezmersku) i muzika stranog porijekla, tako i savremeni žanrovi — naročito džez i rok.[479][480] Važnu ulogu u popularnoj muzici prvih godina državnosti imale su tzv. „pjesme Zemlje Izraela”, a kasnije, jačanjem tradicije istočnih zajednica u mjesnoj kulturi, „mizrahi” stil u pop i etno roku.[480]
Izrael ima razvijenu mrežu muzičkih škola i akademija, a jedan broj univerziteta ima odsjeke za muzikologiju.[475] Izraelski filharmonijski orkestar, osnovan 1936. kao Palestinski simfonijski orkestar, osim u svojoj zemlji, slavu je stekao i širom svijetu.[475][477]
Od 1973. Izrael skoro svake godine učestvuje na muzičkom festivalu Pesma Evrovizije. Izraelski pjevački su četiri puta pobjeđivali na ovom takmičenju, a 2019. Izrael je bio po treći put zemlja domaćin takmičenja.[481] Izraelski festival i Festival kamerne muzike se redovno održavaju u Jerusalimu, a festival „Džez na Crnom moru” i festival klasične muzike u Eilatu,[135] festival klezmerske muzike u Safedu i festival liturgijske muzike u Abu Gošu (kod Jerusalima).[482]
Pozorište i film
Krajem 19. vijeka u Palestini nastaju amaterske pozorišne grupe. Prva profesionalna trupa osnovana je 1920. — „Hebrejsko pozorište u Zemlji Izraela”[135] (postojalo do 1927), a od 1932. u Palestini stalno radi pozorište „Habima”. Nakon osnivanja Izraela, Habimu i druga repetoarska pozorišta subvencioniše država i gradski savjeti.[475] Izraelske koreografske grupe, uključujući trupe „Bat Ševa”, „Inbal” i „Bat Dor”, stekle su široku i međunarodnu slavu.[45][135]
Iako prva kinematografska iskustva u Palestini datiraju s početka 20. vijeka, ona su dugo ostala neregularna, a tek od 1960-ih profesionalni reditelji (Menahem Golan, Efraim Kišon, Uri Zohar i drugi) obezbjedili su prelazak na novi kvalitetni nivo.[45] Od 1967, Centar izraelskog filma radi pod okriljem Ministarstva industrije i trgovine. Od 1970-ih, izraelski filmski stvaraoci počeli su da dobijaju nagrade na međunarodnim filmskim festivalima, sa sopstvenim međunarodnim festivalima održanim u Jerusalimu, Tel Avivu i Haifi.[475]
Likovna umjetnost i arhitektura
Važan korak u razviju likovne umjetnosti u jevrejskom jišuvu bilo je otvaranje škole za umjetnost i zanate (kasnije Akademija umjetnosti i dizajna) „Becalel” u Jerusalimu 1906. godine.[475] U arhitekturi jišuva su u početku preovlađivale imitacije istočnjačkih i srednjovjekovnih stilova, ali su kasnije usvojeni savremeni materijali i iskustvu najnovijih zapadnih arhitektonskih škola, uključujući bauhaus i funkcionalizam. Opšti razvoja Tel Aviva i Tehniona u Haifi odvijao se u ovim stilovima. Nakon osnivanja Izraela, u zemlji su radili poznati strani arhitekti kao što su Oskar Nimajer (glavna zgrada Univerziteta u Haifi) i Filip Džonson. Krajem 20. vijeka, postmoderniste Moše Safdi i David Reznik ostavili su primjetan trag u izraelskoj arhitekturi.[135]
Udruženje slikara i vajara osnovano je 1934. u Erec Izraelu (kasnije Savez umjetnika Izraela). Pored akademije „Becalel”, umjetničko obrazovanje pružaju škole u Tel Avivu i Beršebi; profesionalne arhitekte obučava prvenstveno haifski Tehnion.[475]
Muzeji
U Izraelu djeluje približno 150 muzeja,[135] a prvi je otvoren 1906. godine u školi „Becalel”.[475] U poređenju sa bilo kojom drugom zemljom, Izrael ima najveći broj muzeja po glavi stanovnika.[483]
Muzej Izraela u Jerusalimu je jedna od najvažnijih kulturnih institucija u zemlji[484] i dom je Svitaka sa Mrtvog mora,[485] kao i ogromne zbirke judistike i evropske umjetnosti.[484]
Muzej Holokausta „Jad Vašem” je najveća svjetska arhiva štampanog, fotografisanog i filmskog materijala posvećena strašnoj stranici svjetske istorije.[486] Muzej jevrejskog naroda u kampusu Univerziteta u Tel Avivu je interaktivni muzej posvećen istoriji jevrejskih zajednica širom svijeta.[487][488] Muzej lijepih umjetnosti u Tel Avivu, Muzej umjetnosti i pridruženi Muzej japanske umjetnosti Tikotina u Haifi i Muzej umjetnosti Negev u Beršebi imaju bogate zbirke opšte ili tematske likovne umjetnosti.[45] Prvi seoski muzej u zemlji, otvoren 1938. u kibucu Ein Harod, takođe je umjetnički,[475] koji se sada smatra najvećim u sjevernom Izraelu.[489]
Mediji
Izraelska štampa i emiteri odlikuju se raznolikošću političkih, religijskih i ekonomskih pogleda i jezika koji se koriste.[490] Većina velikih novina osnovana je prije proglašenja države. Npr. Harec je osnovan 1919, The Jerusalem Post 1932. (na engleskom) a Jedinot ahronot 1939. godine.[491] Ove novine ostale su popularne i u 21. vijeku. Glavna izdanja takođe uključuju dnevni list na hebrejskom Mariv, osnovan 1948. i besplatne novine na hebrejskom Islael hajom, osnovane 2007, koje su sredinom 2010. postale najrasprostranjenije dnevne novine u zemlji.[492]
U 21. vijeku u Izraelu izlazi preko hiljadu periodičnih izdanja, od kojih je većina dostupna na internetu.[493] Većina novina izlazi na hebrejskom i arapskom jeziku, postoji i sektorska štampa — posebno na jezicima kao što su ruski, njemački[494][495] i jidiš.[496]
Televizija u Izraelu se pojavila krajem 1960-ih, od kraja 1969. emitovanje državnog televizijskog kanala (u to vrijeme jedinog) postalo je svakodnevno, a od 1981. u boji.[497] Državni kanali su emitovani u okviru Izraelske uprave za radiodifuziju do 2017, kada je zamijenjena Izraelskom javnom radiodifuznom korporacijom.[363] Prvi komercijalni televizijski kanal u Izraelu počeo je sa radom 1994. godine.[493] U 21. vijeku većina izraelskih domaćinstava pretplaćena je na kablovske ili satelitske televizijske pakete.[363] Višejezičnost svojstvena izraelskim medijima pristupna je i na televiziji. Npr. sredinom prve decenije 21. vijeka, osnovni paket kablovske kompanije „Hot” obuhvatao je kanale na 12 jezika.[490]
U 21. vijeku, radio stanica Kol Israel emituje program na osam tematskih kanala, emitujući i u inostranstvu. Emisije se vode na 17 jezika. Postoje još dvije radio stanice u Izraelu kojima upravljaj Izraelske odbrambene snage (Galej CAHAL i Galgapac)[493] i više od deset privatnih stranica.[363]
U izvještaju iz 2017, Reporteri bez granica su otkrili da izraelski novinari uživaju slobodu da otvoreno izraze svoje mišljenje, što je rijetkost na Bliskom istoku.[363] Organizacija je 2005. opisala izraelske medije kao „tradicionalno jake i nezavisne”,[491] a Izrael se prema podacima iz 2023. nalazi na 97. mjestu prema rang-listi slobode medija u svijetu organizacije; glavna pritužba se odnosi na vlast koja ugrožava slobodu medija.[498]
Sport
Najpopularniji sportovi u Izraelu su fudbal i košarka.[499] Izraelska premijer liga je najviši rang takmičenja za klubove u fudbalu, a izraelska košarkaška superliga je prva košarkaška liga u državi.[500] Makabi Haifa, Makabi Tel Aviv, Hapoel Tel Aviv i Beitar Jerusalim su najveći fudbalski klubovi. Makabi Tel Aviv, Makabi Haifa i Hapoel Tel Aviv takmičili su se u UEFA Ligi šampiona, a Hapoel Tel Aviv je stigao do četvrtfinala Kupa UEFA. Izrael je bio domaćin i osvojio je AFK azijski kup 1964, a Fudbalska reprezentacija Izraela se 1970. kvalifikovala za Svjetsko prvenstvo, što je do sada jedini put da je učestvovala na prvenstvu. Azijske igre 1974. održane u Teheranu bile su posljednje Azijske igre na kojima je učestvovao Izrael, jer je isključen sa Azijskih igara 1978. zbog arapskih zemalja koje su odbile da igraju i od tada se nije takmičio na azijskim sportskim priredbama.[501] UEFA je 1994. pristala da primi Izrael, a njeni fudbalski timovi se takmiče ravnopravno u Evropi. KK Makabi Tel Aviv je šest puta osvajao titulu prvaka Evrope u košarci.[502] Izrael je bio jedan od domaćina Evrobasketa 2017.
Izrael je osvojio trinaest medalja na Olimpijskim igrama, tri zlatne, jednu srebrnu i devet bronzanih.[503] Osvojio je preko 100 zlatnih medalja na Paraolimpijskim igrama i nalazi se na 20. mjestu po broju osvojenih medalja svih vremena.
Izrael je bio domaćin prve tri etape Điro d’Italije 2018. jedne od tri grand tur trke, u čast proslave 70 godina od stvaranja države Izrael,[504] što je prvi put u istoriji da je Điro startovao van Evrope.[505] U Izraelu su vožene tri etape: individualni hronometar u Jerusalimu i dvije ravne etape — od Hajfe do Tel Aviva i od Biršebe do Eilata.[506] Hronometar na otvaranju bila je „etapa Đino Bartali”, u znak sjećanja na trostrukog pobjednika Đira — Đina Bartalija, koji je uključen među 682 Italijana koji su dobili priznanje „Pravedni među narodima”, zbog krijumčarenja dokumenata na biciklu za vrijeme Fašističke Italije, pomažući Jevrejima tokom Drugog svjetskog rata.[507] Organizacija za ljudska prava — Human rights group, sa sjedištem u Evropi, poslala je pismo organizatorima trke — RCS Sport, u kome su tražili da se pomjeri otvaranje Đira iz Izraela. Pored međunarodne organizacije ljudskih prava, etničke turističke organizacije, sportskih i vjerskih grupa, među onima koji su potpisali pismo bili su i Američki lingvista i autor — Noam Čomski, bivši advokati Ujedinjenih nacija za palestinsko pravo — Džon Digard i Ričard Falk, italijanski dramski pisac Moni Ovadija, članovi Evropskog parlamenta — Eleonora Forenca i Serđo Koferati, kao i bivša zamjenica predsjednika Evropskog parlamenta — Luiza Morgantini. Etape u Jerusalimu i Eilatu su bile naročito problematične za organizaciju za ljudska prava, jer su etape koje su planirane u Južnom Izraelu prolazile kroz desetine palestinskih sela koje Izrael odbija da prizna. U pismu je takođe navedeno da trka sarađuje sa najmanje jednom kompanijom aktivnom u ilegalnom izraelskom naselju.[508] Na predstavljanju rute u Milanu, 29. novembra 2017. godine, RCS Sport je za prvu etapu u Jerusalimu upotrijebio izraz „Zapadni Jerusalim” za dio grada gdje će se voziti hronometar, za koji i Izrael i Palestina imaju potraživanja. Izrael je zauzeo Istočni Jerusalim nakon Šestodnevnog rata 1967. godine. Kasnije su ga aneksirali, iako međunarodne organizacije nisu priznale taj potez. Izrael navodi cijeli grad kao jedinstvenu prijestonicu, dok Palestinci smatraju da je Istočni Jerusalim nelegalno okupiran. Ministarka sporta Izraela Miri Regev i ministar turizma — Jariv Levin izjavili su da će država otkazati podršku Điru ako se termin zapadni Jerusalim ne promijeni, istakavši: „u Jerusalimu, glavnom gradu Izraela, nema istočnog i zapadnog.”[509] RCS Sport je nakon toga uklonio termin zapadni Jerusalim sa karte i zvaničnih informacija o Điru 2018. navodeći da se „Zapadni Jerusalim” odnosilo na geografsku odrednicu mjesta gdje će se voziti hronometar, bez ikakve veze sa politikom.[510] Godine 2015. osnovan je biciklistički tim Izrael sajkling akademi, čije je osnivanje pomogao slovački biciklista Peter Sagan,[511] a koji je na Điru 2018. postao prvi izraelski tim na nekoj grand tur trci, dok su Gaj Sagiv i Gaj Niv postali prvi izraelski biciklisti na nekoj grand tur trci.[512] Tim se takmičio na Tur de Fransu 2020. nakon što je dobio vorld tur status, čime je postao prvi izraelski tim u istoriji na Tur de Fransu, a Gaj Niv je postao prvi izraelski vozač na Turu.[513] Na Tur de Fransu 2022. australijski vozač Sajmon Klark je ostvario etapnu pobjedu vozeći za tim koji je promijenio naziv u Izrael—premijer teh, što je bila prva pobjeda za izraelski tim u istoriji Tur de Fransa.[514]
Vidi još
Napomene
- ^ a b U skladu sa nekoliko rezolucija Ujedinjenih nacija (naročito Rezolucijom Generalne skupštine UN 194 od 11. decembra 1948), utvrđen je status Jerusalima kao opštine pod međunarodnom upravom. Izrael je Jerusalim proglasio svojom prijestonicom 1949. po okončanju rata za nezavisnost. Izrael je 1967, poslije Šestodnevnog rata, anektirao Istočni Jerusalim i ujedinio sa Zapadnim Jerusalimom u jedinstvenu opštinu, ali ovo ujedinjenje nije priznao UN (Rezolucija Savjeta bezbjednosti UN 478). Ambasade velike većine zemalja koje imaju diplomatske odnose sa Izraelom nalaze se izvan Jerusalima, uglavnom u Tel Avivu, Ramat Ganu i Hercliji.[1]
- ^ a b Dan nezavisnosti, kao i niz drugih datuma, u Izraelu se obilježava po jevrejskom kalendaru, pa u različitim godinama odgovaraju različiti datumi po gregorijanskom kalendaru.[2]
- ^ a b v Suverena teritorija Izraela nastala je kao ishod rata za nezavisnost 1949. godine. Unutar ovih granica Izrael priznaje većina država i UN.[3]
- ^ a b v Teritorija nad kojom je izraelski suverenitet kasnije proglašen, uključujući Istočni Jerusalim i Golansku visoravan. Ovaj broj se koristi u zvaničnim dokumentima Izraela,[4] ali s obzirom da UN ne priznaje aneksiju, ne koristi se u međunarodnim dokumentima.
- ^ Prema podacima UN, 720 hiljada Arapa je napustilo Palestinu, ali procjene variraju od 400 hiljada do skoro milion u različitim izvorima.[54]
Reference
- ^ „Prime Minister David Ben-Gurion on Moving the Capital of Israel to Jerusalem”. www.jewishvirtuallibrary.org (na jeziku: engleski). 5. 12. 1949. Pristupljeno 11. 4. 2023.
- ^ a b „prazdniki”. Эlektronnaя evreйskaя эnciklopediя ORT (na jeziku: ruski). Pristupljeno 11. 4. 2023.
- ^ Hobbs 2016.
- ^ a b „Area of districts, sub-districts, natural regions and lakes” (PDF) (na jeziku: engleski). Central Bureau of Statistics of Israel. 16. 8. 2018. Arhivirano iz originala (PDF) 8. 3. 2023. g.
- ^ a b „Surface water and surface water change”. stats.oecd.org. Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). Pristupljeno 12. 4. 2023.
- ^ a b v g d „Population of Israel on the Eve of 2023”. Central Bureau of Statistics of Israel (na jeziku: engleski). 29. 12. 2022. Arhivirano iz originala 1. 4. 2023. g. Pristupljeno 11. 4. 2023.
- ^ a b v g d đ „Report for Selected Countries and Subjects”. IMF (na jeziku: engleski). Pristupljeno 12. 4. 2023.
- ^ a b „Human Development Report 2021/2022” (PDF) (na jeziku: engleski). United Nations Development Programme. 8. 9. 2022. Pristupljeno 12. 4. 2023.
- ^ Wenham 1994, str. 296–297.
- ^ Barton & Bowden 2004, str. 126.
- ^ „On the Move”. TIME. 31. 5. 1948. Arhivirano iz originala 6. 4. 2008. g. Pristupljeno 13. 4. 2023.
- ^ Repenning, Charles A.; Fejfar, Oldrich (septembar 1982). „Evidence for earlier date of ′Ubeidiya, Israel, hominid site”. Nature (na jeziku: engleski). 299 (5881): 344—347. ISSN 1476-4687. doi:10.1038/299344a0. Pristupljeno 13. 4. 2023.
- ^ a b v „PALESTINA”. www.krugosvet.ru (na jeziku: ruski). Эnciklopediя Krugosvet. Pristupljeno 13. 4. 2023.
- ^ „Scientists discover oldest known modern human fossil outside of Africa”. phys.org (na jeziku: engleski). Binghamton University. Pristupljeno 13. 4. 2023.
- ^ „Na puti iz Afriki v Evropu? Novaя nahodka v Izraile prolivaet svet na kolonizaciю sapiensami Evropeйskogo kontinenta”. Antropogenez.RU (na jeziku: ruski). Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ „Vsё starše, i starše, i starše!.. Čelovek iz Manot naš razum manit”. antropogenez.ru (na jeziku: ruski). Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ „Extended Data Figure 3: Crust sampling for dating. | Nature” (na jeziku: engleski). Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ a b v Izrailь. Zemlя Izrailя (Эrec-Israэlь). Istoričeskiй očerk. Vvedenie na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Zemlя Izrailя (Эrec-Israэlь) na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ L. A. Belяev, S. B. Grigorяn, P. A. Rassadin (s 1939), M. Ю. Roщin (2004—2017). „Palestina”. Ur.: gl. red. Ю. S. Osipov. Bolьšaя rossiйskaя эnciklopediя : [v 35 t.]. M.: Bolьšaя rossiйskaя эnciklopediя. str. /. Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:
|date=(pomoć) - ^ Zemlя Izrailя (Эrec-Israэlь). Istoričeskiй očerk. Эpoha Vtorogo hrama na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ a b v g Palestine na sajtu Enciklopedija Britanika
- ^ Zemlя Izrailя (Эrec-Israэlь). Istoričeskiй očerk. Period rimsko-vizantiйskogo vladыčestva (70–638) na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ „Palestine: History”. usd.edu (na jeziku: engleski). The Online Encyclopedia of the Roman Provinces, The University of South Dakota. Arhivirano iz originala 21. 6. 2000. g. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ Bard, Mitchell. „Jewish Claim To The Land Of Israel”. www.jewishvirtuallibrary.org (na jeziku: engleski). Jewish Virtual Library. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ a b Zemlя Izrailя (Эrec-Israэlь). Istoričeskiй očerk. Period arabskogo vladыčestva (638–1099) na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Zemlя Izrailя (Эrec-Israэlь). Istoričeskiй očerk. Period krestonoscev (1099–1291) na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Turciя na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ a b Zemlя Izrailя (Эrec-Israэlь). Istoričeskiй očerk. Period osmanskogo vladыčestva (1517–1917) na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ a b v g d Gosudarstvo Izrailь. Aliя na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Herzl 1946, str. 11; Kornberg 1993.
- ^ „Chapter One: The Heralders of Zionism”. The Jewish Agency (na jeziku: engleski). 21. 7. 2005. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ Stein 2003, str. 88.
- ^ Romano 2003, str. 30.
- ^ Balьfura Deklaraciя na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Scharfstein 1996, str. 269.
- ^ „League of Nations Mandate for Palestine (1922)”. ecf.org.il (na jeziku: engleski). E. C. F. Database. 24. 7. 2022. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ Liebreich 2005, str. 34.
- ^ Shaw 1946.
- ^ „Aliyah Bet (1939-1948)”. www.jewishvirtuallibrary.org (na jeziku: engleski). Jewish Virtual Library. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ „The Population of Palestine Prior to 1948”. www.mideastweb.org. MidEast Web. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ „IV. Palestine: Arab/Jewish Population (1914 – 1946) // Population Statistics”. ProCon.org. Israeli-Palestinian. Arhivirano iz originala 14. 04. 2023. g. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ Fraser 2004, str. 27.
- ^ „ST/DPI/SER.A/47 of 20 April 1949”. United Nations. 20. 4. 1949. Arhivirano iz originala 18. 2. 2022. g. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r „IZRAILЬ (strana)”. www.krugosvet.ru (na jeziku: ruski). Эnciklopediя Krugosvet. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Morris 2008"The immediate trigger of the 1948 War was the November 1947 UN partition resolution. The Zionist movement, except for its fringes, accepted the proposal."
- ^ Bregman 2002, str. 40–41.
- ^ a b Planы razdela Palestinы na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ „The Mideast : A Century of Conflict : Part 3”. legacy.npr.org. NPR. 2. 10. 2002. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ Voйna za nezavisimostь na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Newman 1995, str. 4–9, 38–40.
- ^ „Two hundred and seventh plenary meeting, held at Flushing Meadow, New York, on Wednesday, 11 May 1949 : : [General Assembly, 3rd session] = Deux cent septieme séance plénière, tenue à Flushing Meadow, New York, le mercredi 11 mai 1949”. digitallibrary.un.org (na jeziku: engleski). United Nations Digitaly Library. 11. 5. 1949. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ a b v Izrailь i palestinskaя problema: Voйna 1948 g. i problema bežencev na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ „Palestinian Refugee Factbox/Timeline - IRIN News Article”. Question of Palestine. UNISPAL. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ „General progress report and supplementary report of the United Nations Conciliation Commission for Palestine covering the period from 11 December 1949 to 23 October 1950”. digitallibrary.un.org (na jeziku: engleski). United Nations Digital Library. 1951. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ Reveron & Murer 2006, str. 15.
- ^ Gosudarstvo Izrailь. Izrailь i palestinskaя problema na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ „Population - Statistical Abstract of Israel 2003 - No.54”. Central Bureau of Statistics of Israel. Arhivirano iz originala 8. 3. 2023. g. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ „Population, by Religion and Population Group” (PDF) (na jeziku: hebrejski). Israel Central Bureau of Statistics. 23. 9. 2003. Arhivirano iz originala (PDF) 8. 3. 2023. g. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- ^ Shindler 2001, str. 49–50.
- ^ Cohen, Shaul (2009). „Six-Day War”. MSN Encarta (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 6. 6. 2009. g. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Gosudarstvo Izrailь. Izrailь i arabskiй mir na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ „The Suez Crisis” (na jeziku: engleski). University of San Diego. Arhivirano iz originala 6. 11. 2018. g. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Kolesnikov, Andreй (6. 6. 2007). „Politэkonomiя: Šestь dneй večnoй voйnы”. Vedomosti (na jeziku: ruski). Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Smith 2006, str. 126, «Nasser, the Egyptian president, decided to mass troops in the Sinai… casus belli by Israel.».
- ^ „IЮNЬSKAЯ VOЙNA 1967 | Эnciklopediя Krugosvet”. www.krugosvet.ru (na jeziku: ruski). Эnciklopediя «Krugosvet». Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „1973: Arab states attack Israeli forces”. On This Day. BBC. 6. 10. 1973. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Gosudarstvo Izrailь. Istoričeskiй očerk na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Bregman 2002, str. 171–174.
- ^ „Peace Treaty between Israel and Egypt March 26, 1979” (na jeziku: engleski). Israel Ministry of Foreign Affairs. Arhivirano iz originala 30. 5. 2016. g. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Komissiя rešila nazvatь Vtoruю Livanskuю voйnu Vtoroй Livanskoй voйnoй”. NEWSru.co.il (na jeziku: ruski). 21. 3. 2007. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Livano-izrailьskoe protivostoяnie. Istoriя konflikta”. RIA Novosti (na jeziku: ruski). 13. 7. 2006. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Harkavy & Neuman 2001, str. 270.
- ^ „Hezbollah Captures Two Israeli Soldiers”. legacy.npr.org. 12. 7. 2006. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Day-by-day: Lebanon crisis - week one”. BBC. 19. 7. 2006. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Kerch, Anthony A. (2010). „An Analysis of the Second Lebanon War and its Impact on United States Military Strategy” (PDF) (na jeziku: engleski). Quantico, VA: U.S. Marine Corps Command and Staff College, Marine Corps University: 10—12. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „The Second Lebanon War – Objectives vs. Results”. Israel Defense (na jeziku: engleski). 4. 8. 2016. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Gilbert 2005, str. 58.
- ^ „Terrorism deaths in Israel-1920-1999”. embassies.gov.il (na jeziku: engleski). Israeli Missions Around The World. 1. 1. 2000. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Bennet, James (13. 3. 2005). „The Interregnum”. The New York Times. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „33: The Palestinian National Covenant”. GOV.IL (na jeziku: engleski). Ministry of Foreign Affairs. 17. 7. 1968. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Samыe gromkie teraktы v mire”. RIA Novosti (na jeziku: ruski). 23. 10. 2012. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Gelaev, Vladimir; Muhamatulin, Timur (28. 5. 2014). „Kufiя i flag”. Gazeta.Ru (na jeziku: ruski). Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „The Intifada”. Ynetnews (na jeziku: engleski). 16. 3. 2009. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Mowlana & Gerbner 1992, str. 111.
- ^ Haberman, Clyde (9. 12. 1991). „After 4 Years, Intifada Still Smolders”. The New York Times. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Bregman 2002, str. 236.
- ^ „End of the Cold War to 2001”. www.bc.edu. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Declaration of Principles on Interim Self-Government Arrangements (Oslo Accords) | UN Peacemaker”. peacemaker.un.org. 13. 9. 1993. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Declaration of Principles On Interim Self-Government Arrangements (The Oslo Accords)”. www.jewishvirtuallibrary.org. 13. 9. 1993. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „DVUSTORONNIE PEREGOVORЫ” (na jeziku: ruski). Ministerstvo inostrannыh del Izrailя. 2013. Arhivirano iz originala 4. 3. 2016. g. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Harel, Amos (7. 9. 2018). „Why the Oslo Peace Process Went Into Deep Freeze”. Haaretz (na jeziku: engleski). Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Bregman 2002, str. 257.
- ^ „Wye River Memorandum | UN Peacemaker”. peacemaker.un.org. 23. 10. 1998.
- ^ Gelvin 2005, str. 240.
- ^ a b „Pervaя i vtoraя palestinskie intifadы”. RIA Novosti (na jeziku: ruski). 12. 12. 2017. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Urquhart, Conal (26. 7. 2004). „Jewish settlers join 50-mile-long protest at plan to quit Gaza”. The Guardian. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „West Bank barrier route disputed, Israeli missile kills 2”. USATODAY.com (na jeziku: engleski). 29. 7. 2004. Arhivirano iz originala 4. 6. 2009. g. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Яsir Arafat sovsem umer”. www.kommersant.ru (na jeziku: ruski). 30. 12. 2004. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ Surikova, Эster (16. 8. 2010). „Ni razmeževaniя, ni mira: Izrailь i Sektor Gaza pяtь let spustя” (na jeziku: ruski). Institut Bližnego Vostoka. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Raketnыe obstrelы goroda Sderot: pogibla ženщina, pяtero ranenыh”. NEWSru.co.il. 15. 11. 2006. Arhivirano iz originala 1. 3. 2019. g. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Fatalities before Operation "Cast Lead"”. B'Tselem. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Fatalities during Operation Cast Lead”. B'Tselem. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Victims of Palestinian Violence and Terrorism since September 2000”. GOV.IL (na jeziku: engleski). 27. 9. 2000. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Pobeda HAMAS na vыborah v Palestine. Reakciя. Obobщenie”. RIA Novosti (na jeziku: ruski). 27. 1. 2006. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „SŠA: palestinskoe эmbargo otmenяtь rano”. Bi-bi-si. 15. 9. 2006. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Boeviki "Hamas" dobilisь gospodstva v Sektore Gaza”. NEWSru.ua. Arhivirano iz originala 16. 3. 2009. g. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „FATH i HAMAS dogovorilisь o formirovanii pravitelьstva nacionalьnogo edinstva”. GOLOS AMERIKI (na jeziku: ruski). 6. 2. 2012. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „HAMAS i FATH obmenяlisь uprekami - MigNews – novosti Izrailя i mira na russkom яzыke”. MIGNEWS.COM - MigNews – novosti Izrailя i mira na russkom яzыke (na jeziku: ruski). 7. 8. 2018. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Tri puti dlя Gazы: blokada, "začistka" ili prekraщenie obstrelov”. NEWSru.co.il (na jeziku: ruski). 4. 9. 2007. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Gaza Blockade”. United Nations Office for the Coordination of Humanitarian Affairs - occupied Palestinian territory. Arhivirano iz originala 31. 3. 2019. g. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Egipet razmestit na granice s sektorom Gazы 5.000 policeйskih”. NEWSru.co.il (na jeziku: ruski). 29. 10. 2006. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Profile: Gaza Strip”. BBC. 6. 1. 2009. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „Israel begins work on sea barrier to tighten Gaza Strip blockade”. Middle East Eye (na jeziku: engleski). 28. 5. 2018. Pristupljeno 15. 4. 2023.
- ^ „V Evrope, Azii i Afrike prošli massovыe antiizrailьskie vыstupleniя”. Lenta.RU (na jeziku: ruski). 1. 6. 2010. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Eiland, Giora (2009). „Operation Cast Lead: Civil-Military Processes and Results of the Campaign”. Strategic Assesment. 11 (4): 7—12. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Siboni, Gabi (2014). Kurz, Anat; Brom, Shlomo, ur. „Operations Cast Lead, Pillar of Defense, and Protective Edge: A Comparative Review”. The Lessons of Operation Protective Edge: 27—36. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Adolf Eichmann”. www.jewishvirtuallibrary.org. Jewish Virtual Library. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Smertnaя kaznь na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Hanin 2014, str. 22.
- ^ Sovetskiй Soюz. Evrei v godы perestroйki na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ „Repatriaciя iz SŠA i Francii rastet, iz SNG – sokraщaetsя”. NEWSru.co.il (na jeziku: ruski). 27. 12. 2005. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Rossiяne i ukraincы obognali evropeйcev po tempam repatriacii v Izrailь”. rus.delfi.lv (na jeziku: ruski). 13. 7. 2015. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Rossiя vozvraщaet svoih эmigrantov: v Telь-Avive otkrыt kulьturnый centr, ego vozglavlяet эks-razvedčik KGB”. NEWSru.com (na jeziku: ruski). 10. 12. 2007. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Repatriantы iz Izrailя”. www.kommersant.ru (na jeziku: ruski). 15. 4. 2018. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ «Planы razdela Palestinы» na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ a b v g d Baglaя, Leйbo & Эntina 2004.
- ^ „«Dorožnaя karta» prodviženiя k postoяnnomu uregulirovaniю palestino-izrailьskogo konflikta v sootvetstvii s principom sosuщestvovaniя dvuh gosudarstv na osnove ocenki vыpolneniя storonami svoih obяzatelьstv”. www.un.org (na jeziku: ruski). Deklaracii, konvencii, soglašeniя i drugie pravovыe materialы. 7. 5. 2003. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Image 20 of Israel : a country study”. Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Kэmp dэvidskiй mirnый process”. www.middleeast.org.ua. Informacionnый centr «Bližniй Vostok». Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Pankratьev, V.P. „Iordano-izrailьskiй mirnый dogovor.”. Centr issledovaniй obщih problem sovremennogo vostoka IV RAN. Arhivirano iz originala 22. 2. 2020. g. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Izrailь peredvigaet granicu s Iordanieй”. Lenta.RU (na jeziku: ruski). 24. 10. 2004. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „UNIFIL Background”. UNIFIL (na jeziku: engleski). 9. 3. 2016. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Gorodilov & Kulikov 2018, str. 433.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć „Izrailь”. Izlučenie plazmы — Islamskiй front spaseniя. Bolьšaя rossiйskaя эnciklopediя : [v 35 t.]. 2008. str. 37/. ISBN 978-5-85270-342-2.
- ^ a b v g d đ e ž Zemlя Izrailя (Эrec-Israэlь). Geografičeskiй očerk na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ „Pod morskim dnom Izrailя možet nahoditьsя do 4,2 mlrd barr. nefti — Vse novosti o nefti i gaze v Rossii i Mire na oilcapital.ru”. oilcapital.ru (na jeziku: ruski). 30. 8. 2010. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Možet li Izrailь statь эnergetičeskim gigantom?”. InoSMI (na jeziku: ruski). 5. 4. 2011. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Яkimova, E. (2013). „Principы «gazovoй» diplomatii Izrailя v otnošenii stran SNG i Baltii”. Caйtšrыft : časopіs dlя dasledavannя яўreйskaй gіstorыі, dэmagrafіі і эkanomіkі, lіtaraturы, movы і эtnagrafіі = Caйtšrift : žurnal po izučeniю evreйskoй istorii, demografii i эkonomiki, literaturы, яzыka i эtnografii. 8 (3). ISSN 2029-9486. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Tюrin, A. (1. 2. 2015). „Gaz Vostočnogo Sredizemnomorья: drama Kipra i uspeh Izrailя, -”. centrasia.org. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Rešenie problemы nehvatki vodы v Izraile: Povtornoe Ispolьzovanie, Sbor i Vosstanovlenie Vodnыh Resursov” (PDF). 2012. Arhivirano iz originala (PDF) 31. 3. 2019. g. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „V Izraile deficit vodы dostig 2,5 milliarda kubometrov”. RIA Novosti (na jeziku: ruski). 26. 8. 2018. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Restoration Resource Center Israel: Alexander River Restoration Project”. www.ser-rrc.org. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Gabbay, Shoshana. „Rehabilitation of Israel's Rivers”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Chepkemoi, Joyce (7. 6. 2019). „The World's Saltiest Bodies of Water”. WorldAtlas. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Izrailь (Gosudarstvo Izrailь)”. geography.su. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Ashkelon Desalination Plant”. GOV.IL (na jeziku: engleski). Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „מתקן ההתפלה הראשון יוצא לדרך”. ynet (na jeziku: hebrejski). 4. 9. 2001. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Safin, Amir (10. 11. 2017). „Territoriя čistoй vodы » Izrailь-pervoprohodec opresnitelьnыh tehnologiй” (na jeziku: ruski).
- ^ „Izrailь zapustil krupnuю stanciю opresneniя morskoй vodы”. RIA Novosti (na jeziku: ruski). 17. 5. 2010. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „מתקני התפלה בישראל”. GOV.IL (na jeziku: hebrejski). Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Ensia, Rowan Jacobsen (29. 6. 2016). „Israel Proves the Desalination Era Is Here”. Scientific American (na jeziku: engleski). Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Israel's Water Sources”. KKL JNF – Keren Kayemeth LeIsrael – Jewish National Fund. Arhivirano iz originala 2. 5. 2021. g. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ Goldreich 2003, str. 85.
- ^ „Climate & Weather Averages in Tel Aviv, Israel”. www.timeanddate.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Soils of Israel”. ag.arizona.edu. _Soils of Arid Regions of the U.S. and Israel. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- ^ „Israel's Forests”. GOV.IL (na jeziku: engleski). 27. 10. 2021. Pristupljeno 17. 4. 2023.
- ^ „AmphibiaWeb Search”. amphibiaweb.org.
- ^ „Nature Reserves and National Parks”. GOV.IL (na jeziku: engleski). 21. 10. 2021. Pristupljeno 17. 4. 2023.
- ^ Zapovedniki na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ „Israel in Figures 2015” (PDF). Israel Central Bureau of Statistics. 2015. Arhivirano iz originala (PDF) 2. 5. 2021. g. Pristupljeno 17. 4. 2023.
- ^ a b „Israel Reaches 49th Place in Global Environmental Index”. Haaretz (na jeziku: engleski). 27. 1. 2016. Pristupljeno 17. 4. 2023.
- ^ a b Economy of Israel na sajtu Enciklopedija Britanika
- ^ Ben-Shaul, D’vora. „Environmental Issues in Israel”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 17. 4. 2023.
- ^ „5th National Report (2009-2014)”. chm.cbd.int (na jeziku: engleski). Ministry of Environmental Protection. 31. 3. 2016. Pristupljeno 17. 4. 2023.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p r s t ć „Israel § government”. The World Factbook (2024 izd.). Central Intelligence Agency.
- ^ „Osnovnoй zakon: Prezident Gosudarstva”. main.knesset.gov.il. 31. 3. 2015. Pristupljeno 17. 4. 2023.
- ^ Kenig, Ofer (2. 4. 2014). „The Israeli Presidential Elections: A Political Race for a Ceremonial Position?”. en.idi.org.il (na jeziku: engleski). Pristupljeno 17. 4. 2023.
- ^ „Osnovnoй zakon: Pravitelьstvo”. main.knesset.gov.il. 27. 12. 2022. Pristupljeno 17. 4. 2023.
- ^ Hanin 2014, str. 26—29.
- ^ „Electoral Threshold”. main.knesset.gov.il. 2023. Pristupljeno 18. 4. 2023.
- ^ „Electoral System in Israel”. main.knesset.gov.il. 2023. Pristupljeno 18. 4. 2023.
- ^ „The Electoral System in Israel”. www.gov.il. 1999. Pristupljeno 18. 4. 2023.
- ^ „Deяtelьnostь Knesseta. Funkcii, polnomočiя i sfera otvetstvennosti”. Oficialьnый saйt knesseta. Gosudarstvo Izrailь. 2017. Arhivirano iz originala 29. 3. 2020. g. Pristupljeno 18. 4. 2023.
- ^ a b „The Judiciary: The Court System”. embassies.gov.il. Pristupljeno 18. 4. 2023.
- ^ „Court orders Israel to reroute part of West Bank barrier”. Reuters (na jeziku: engleski). 15. 12. 2008. Pristupljeno 18. 4. 2023.
- ^ Gosudarstvo Izrailь. Sudebnaя sistema na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Bard, Mitchell. „Israel and the International Criminal Court”. www.jewishvirtuallibrary.org. Jewish Virtual Library. Pristupljeno 18. 4. 2023.
- ^ Guberman, Shlomo (19. 6. 2000). „Development of the Law in Israel- The First 50 Years”. embassies.gov.il. Pristupljeno 21. 4. 2023.
- ^ a b „Knesset v sisteme vlasti the knesset Knesset kak učreditelьno – zakonodatelьnый organ. Konstituciя”. main.knesset.gov.il. Knesset. Pristupljeno 21. 4. 2023.
- ^ „Osnovnыe zakonы Gosudarstva Izrailь”. main.knesset.gov.il. Knesset. Pristupljeno 21. 4. 2023.
- ^ a b v „Israel Studies An Anthology: Religion in Israel”. www.jewishvirtuallibrary.org. 2016. Pristupljeno 21. 4. 2023.
- ^ Noйberger 1997, str. 84—86.
- ^ Hanin 2014, str. 16—18.
- ^ Hanin 2014, str. 20—24.
- ^ Hanin 2014, str. 33—34.
- ^ „Introduction to the Tables: Geophysical Characteristics” (PDF). Israel Central Bureau of Statistics. Arhivirano iz originala (PDF) 8. 3. 2023. g. Pristupljeno 19. 4. 2023.
- ^ a b „Localities, population and density per sq. km., by metropolitan area and selected localities 2017” (PDF). Israel Central Bureau of Statistics. Arhivirano iz originala (PDF) 8. 3. 2023. g. Pristupljeno 19. 4. 2023.
- ^ „Population of Cities in Israel 2023”. worldpopulationreview.com. Pristupljeno 19. 4. 2023.
- ^ „Localities and Population, by Population Group, District, Sub-District and Natural Region” (PDF). Israel Central Bureau of Statistics. 15. 9. 2022. Pristupljeno 21. 2. 2023.
- ^ Yaniv, Omer; Haddad, Netta; Assaf-Shapira, Yair (2022). Jerusalem Facts and Trends 2022 (PDF) (Izveštaj). Jerusalem Institute for Policy Research. str. 25. Pristupljeno 21. 2. 2023.
- ^ Bregman 2002, str. 186–187.
- ^ Lancaster, Barton Gellman; John (21. 4. 1996). „THE UNDOING OF ISRAEL'S SECURITY ZONE'”. Washington Post. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ Norton, Augustus Richard (1. 10. 2000). „Hizballah and the Israeli Withdrawal from Southern Lebanon”. Journal of Palestine Studies (na jeziku: engleski). 30 (1): 22—35. ISSN 0377-919X. doi:10.2307/2676479. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ Rivlin, Paul (15. 11. 2010). The Israeli Economy from the Foundation of the State through the 21st Century (na jeziku: engleski). Cambridge University Press. str. 143. ISBN 978-1-139-49396-3. Pristupljeno 17. 11. 2023. „In the June 1967 Six Day War, Israel occupied the Golan Heights, the West Bank, the Gaza Strip, and the Sinai Peninsula. Soon after, it began to build the first settlements for Jews in those areas.”
- ^ „Resolution 478 (1980) /: adopted by the Security Council at its 2245th meeting, on 20 August 1980.” (na jeziku: engleski). UN Security Council (35th, Year: 1980). 20. 8. 1980. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ „Resolution 497 (1981) /: adopted by the Security Council at its 2319th meeting, on 17 December 1981.” (na jeziku: engleski). UN Security Council (36th, Year: 1981). 17. 12. 1981. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ Lustick, Ian S. (januar 1997). „Has Israel Annexed East Jerusalem?”. Middle East Policy Council (na jeziku: engleski). V (1): 34—45. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ „Law and Administration Ordinance (Amendment No. 11) Law, 5727-1967”. hamoked.org. 27. 6. 1967. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ „Municipalities Ordinance (Amendment No. 6) Law, 5727-1967”. 27. 6. 1967. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ Sher, Gilead (4. 12. 2014). „The Application of Israeli Law to the West Bank: De Facto Annexation?”. INSS Insight. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ Primjeri:
* Hajjar, Lisa (2005). Courting Conflict: The Israeli Military Court System in the West Bank and Gaza. University of California Press. str. 96. ISBN 978-0-520-24194-7. „The Israeli occupation of the West Bank and Gaza is the longest military occupation in modern times.”
* Anderson, Perry (July—August 2001). „Editorial: Scurrying Towards Bethlehem”. New Left Review. 10. Arhivirano iz originala 1 October 2018. g. Pristupljeno 9 January 2015. „longest official military occupation of modern history—currently entering its thirty-fifth year” Proverite vrednost paramet(a)ra za datum:|date=(pomoć)
* Makdisi, Saree (2010). Palestine Inside Out: An Everyday Occupation. W.W. Norton & Company. ISBN 978-0-393-33844-7. „longest-lasting military occupation of the modern age”
* Kretzmer, David (proleće 2012). „The law of belligerent occupation in the Supreme Court of Israel” (PDF). International Review of the Red Cross. 94 (885): 207—236. S2CID 32105258. doi:10.1017/S1816383112000446. „This is probably the longest occupation in modern international relations, and it holds a central place in all literature on the law of belligerent occupation since the early 1970s”
* Alexandrowicz, Ra'anan (24. 1. 2012). „The Justice of Occupation”. The New York Times (opinion). „Israel is the only modern state that has held territories under military occupation for over four decades”
* Weill, Sharon (2014). The Role of National Courts in Applying International Humanitarian Law. Oxford University Press. str. 22. ISBN 978-0-19-968542-4. „Although the basic philosophy behind the law of military occupation is that it is a temporary situation modem occupations have well demonstrated that rien ne dure comme le provisoire A significant number of post-1945 occupations have lasted more than two decades such as the occupations of Namibia by South Africa and of East Timor by Indonesia as well as the ongoing occupations of Northern Cyprus by Turkey and of Western Sahara by Morocco. The Israeli occupation of the Palestinian territories, which is the longest in all occupation's history has already entered its fifth decade.”
* Azarova, Valentina. 2017, Israel's Unlawfully Prolonged Occupation: Consequences under an Integrated Legal Framework, European Council on Foreign Affairs Policy Brief: "June 2017 marks 50 years of Israel's belligerent occupation of Palestinian territory, making it the longest occupation in modern history." - ^ „UNRWA in Figures: Figures as of 30 June 2009” (PDF). unrwa.org (na jeziku: engleski). United Nations. Arhivirano iz originala (PDF) 29. 11. 2010. g. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ „Israel Security Fence”. securityfence.mod.gov.il. Ministry of Defense. Arhivirano iz originala 15. 6. 2016. g. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ „West Bank Barrier Route Projections, July 2008”. Refworld (na jeziku: engleski). United Nations High Commissioner for Refugees. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ „Under the Guise of Security: Routing the Separation Barrier to Enable Israeli Settlement Expansion in the West Bank”. Publications. B'Tselem. decembar 2005. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ Yiftachel, Oren (septembar 1999). „‘Ethnocracy’: The Politics of Judaizing Israel/Palestine”. Constellations (na jeziku: engleski). 6 (3): 364—390. ISSN 1351-0487. doi:10.1111/1467-8675.00151. Pristupljeno 17. 11. 2023. „Israel's political structure and settlement activity have [...] in effect undermined the existence of universal suffrage (as Jewish settlers in the Occupied Territories can vote to the parliament that governs them, but their Palestinian neighbours cannot).”
- ^ Ghanem, As’ad; Rouhana, Nadim; Yiftachel, Oren (1998). „Questioning "Ethnic Democracy": A Response to Sammy Smooha”. Israel Studies. 3 (2): 253—267. ISSN 1084-9513. Pristupljeno 17. 11. 2023. „settlers remain fully enfranchised Israeli citizens while their Palestinian neighbors have no voting rights and no impact on Israeli policies”
- ^ „Situation Report on the Humanitarian Situation in the Gaza Strip”. Office for the Coordination of Humanitarian Affairs. 23. 1. 2009. Arhivirano iz originala 12. 6. 2012. g.
- ^ „The occupied Palestinian territories: Dignity Denied”. International Committee of the Red Cross. 13. 12. 2007.
- ^ „World Report 2013: Israel/Palestine”. Israel/Palestine. Human Rights Watch. 2013. Pristupljeno 13. 6. 2013.
- ^ „Human Rights in Palestine and Other Occupied Arab Territories: Report of the United Nations Fact Finding Mission on the Gaza Conflict” (PDF). United Nations Human Rights Council. 15. 9. 2009. str. 85.
- ^ „Israel/Occupied Territories: Road to nowhere”. Amnesty International. 1. 12. 2006.
- ^ „The Gaza Strip”. B'Tselem. 11. 11. 2017. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ „Agreement on Movement and Access (AMA, 2005)”. ecf.org.il (na jeziku: engleski). 15. 11. 2005. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ Slater, Jerome (1. 10. 2020). Mythologies Without End: The US, Israel, and the Arab-Israeli Conflict, 1917-2020 (na jeziku: engleski). Oxford University Press. str. 15. ISBN 978-0-19-045909-3. Pristupljeno 17. 11. 2023. „It is now clear that Israel is a true democracy in its broadest sense only for its Jewish citizens. The Arab-Israeli (or, as some prefer, the Palestinian-Israeli) peoples, roughly 20 percent of the total population of Israel its pre-1967 boundaries, are citizens and have voting rights, but they face political, economic, and social discrimination. And, of course, Israeli democracy is inapplicable to the nearly 4 million Palestinian Arabs in the West Bank and Gaza, conquered by Israel in June 1967, who are occupied, repressed, and in many ways, directly and indirectly, effectively ruled by Israel.”
- ^ White, Ben (15. 1. 2012). Palestinians in Israel: Segregation, Discrimination and Democracy (na jeziku: engleski). Pluto Press. ISBN 978-0-7453-3228-4. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ „Arabs will ask U.N. to seek razing of Israeli wall”. NBC News (na jeziku: engleski). 9. 7. 2004. Pristupljeno 17. 11. 2023.
- ^ „Olmert: Willing to trade land for peace”. Ynetnews. 16. 12. 2006. Pristupljeno 26. 9. 2007.
- ^ „Syria ready to discuss land for peace”. The Jerusalem Post. 12. 6. 2007. Pristupljeno 20. 3. 2012.
- ^ „Egypt: Israel must accept the land-for-peace formula”. The Jerusalem Post. 15. 3. 2007. Pristupljeno 20. 3. 2012.
- ^ „A/RES/36/147. Report of the Special Committee to Investigate Israeli Practices Affecting the Human Rights of the Population of the Occupied Territories”. Pristupljeno 12. 2. 2017.
- ^ Rudoren, Jodi; Sengupta, Somini (22. 6. 2015). „U.N. Report on Gaza Finds Evidence of War Crimes by Israel and by Palestinian Militants”. The New York Times. Pristupljeno 12. 2. 2017.
- ^ „Human Rights Council establishes Independent, International Commission of Inquiry for the Occupied Palestinian Territory”. Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights. 23. 7. 2014. Pristupljeno 12. 2. 2017.
- ^ „UN condemns Israel's West Bank settlement plans”. BBC News. 25. 1. 2017. Pristupljeno 12. 2. 2017.
- ^ „The Avalon Project: United Nations Security Council Resolution 605”. avalon.law.yale.edu. 22. 12. 1987. Pristupljeno 12. 2. 2017.
- ^ „Human Rights Council adopts six resolutions and closes its thirty-first regular session”. Pristupljeno 12. 2. 2017.
- ^ „Faced with Israeli denial of access to Occupied Palestinian Territory, UN expert resigns”. 4. 1. 2016. Arhivirano iz originala 5. 12. 2016. g.
- ^ „Israel // Israel, West Bank and Gaza”. United States Department of State (na jeziku: engleski). 2021. Pristupljeno 17. 11. 2023. „Significant human rights issues included credible reports of: unlawful or arbitrary killings; arbitrary detention, often extraterritorial detention of Palestinians from the occupied territories in Israel; restrictions on Palestinians residing in Jerusalem including arbitrary or unlawful interference with privacy, family, and home; substantial interference with the freedom of association; arbitrary or unlawful interference with privacy; harassment of nongovernmental organizations; significant restrictions on freedom of movement within the country; violence against asylum seekers and irregular migrants; violence or threats of violence against national, racial, or ethnic minority groups; and labor rights abuses against foreign workers and Palestinians from the West Bank.”
- ^ „West Bank and Gaza // Israel, West Bank and Gaza”. United States Department of State (na jeziku: engleski). 2021. Pristupljeno 17. 11. 2023. „With respect to Israeli security forces in the West Bank: credible reports of unlawful or arbitrary killings due to unnecessary or disproportionate use of force by Israeli officials; torture or cruel, inhuman, or degrading treatment or punishment by Israeli officials; arbitrary arrest or detention; arbitrary or unlawful interference with privacy; restrictions on free expression and media, including violence, threats of violence, unjustified arrests and prosecutions against journalists, and censorship; restrictions on internet freedom; restrictions on Palestinians residing in Jerusalem, including arbitrary or unlawful interference with privacy, family, and home; substantial interference with the rights of peaceful assembly and freedom of association, including harassment of nongovernmental organizations; and restrictions on freedom of movement and residence.”
- ^ Heyer, Julia Amalia (7. 10. 2014). „Kids Behind Bars: Israel's Arbitrary Arrests of Palestinian Minors”. Der Spiegel. Pristupljeno 23. 4. 2017.
- ^ „Israel and Occupied Palestinian Territories 2016/2017” (na jeziku: engleski). Amnesty International. Pristupljeno 23. 4. 2017.
- ^ „Eight hundred dead Palestinians. But Israel has impunity”. The Independent. 26. 7. 2014. Pristupljeno 23. 4. 2017.
- ^ Isfahan, Ali (11. 8. 2014). „Why Israel's Impunity Goes Unpunished by International Authorities”. Foreign Policy Journal. Pristupljeno 23. 4. 2017.
- ^ „How impunity defines Israel and victimises Palestinians”. Al Jazeera. Pristupljeno 23. 4. 2017.
- ^ Barghouti, Marwan (16. 4. 2017). „Why We Are on Hunger Strike in Israel's Prisons”. The New York Times. Pristupljeno 23. 4. 2017.
- ^ Dorfman, Zach. „George Mitchell wrote 'A Path to Peace' about Israel and Palestine. Is there one?”. Los Angeles Times. Pristupljeno 1. 2. 2017.
- ^ „Outrage over Maimane's visit to Israel”. Pristupljeno 1. 2. 2017.
- ^ „The subordination of Palestinian rights must stop”. The National. Pristupljeno 1. 2. 2017.
- ^ „Palestine-Israel Journal: Settlements and the Palestinian Right to Self-Determination”. www.pij.org. Pristupljeno 1. 2. 2017.
- ^ Hammond, Jeremy R. „The Rejection of Palestinian Self Determination” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 3. 2. 2017. g. Pristupljeno 1. 2. 2017.
- ^ „Top US senator clashes with Netanyahu over Israeli rights record”. Politico. 31. 3. 2016. Pristupljeno 12. 2. 2017.
- ^ „Allegations of Israeli Human Rights Violations Closely Scrutinized, Says U.S. State Department”. Haaretz (na jeziku: engleski). 6. 5. 2017. Pristupljeno 12. 2. 2017.
- ^ a b Deklaraciя Nezavisimosti Izrailя na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Sapir, Gideon (decembar 2009). „Constitutional revolutions: Israel as a case-study”. International Journal of Law in Context (na jeziku: engleski). 5 (4): 355—378. ISSN 1744-5531. doi:10.1017/S1744552309990218. Pristupljeno 21. 4. 2023.
- ^ Mordechay, Nadiv; Roznai, Yaniv (1. 11. 2017). „A Jewish and (Declining) Democratic State? Constitutional Retrogression in Israel”. Maryland Law Review. 77 (1): 244. ISSN 0025-4282. Pristupljeno 21. 4. 2023.
- ^ „Israel: Freedom in the World 2023 Country Report”. Freedom House (na jeziku: engleski). Pristupljeno 21. 4. 2023.
- ^ „West Bank: Freedom in the World 2023 Country Report”. Freedom House (na jeziku: engleski). Pristupljeno 21. 4. 2023.
- ^ „Israel”. rsf.org (na jeziku: engleski). RSF. Pristupljeno 21. 4. 2023.
- ^ „Ministr inostrannыh del Germanii Йoška Fišer snova podverg Izrailь kritike za vozvedenie zaщitnoй stenы na Zapadnom beregu Iordana, nazvav maloponяtnыm takoй metod obespečeniя bezopasnosti”. Radio Svoboda (na jeziku: ruski). 15. 5. 2011. Pristupljeno 21. 4. 2023.
- ^ „Israeli Settlement Plan 'at Odds' With U.S.”. Los Angeles Times. 25. 3. 2005. Pristupljeno 21. 4. 2023.
- ^ „UN blames Israel for Gaza humanitarian crisis”. Ynetnews (na jeziku: engleski). 9. 7. 2006. Pristupljeno 21. 4. 2023.
- ^ a b „Human rights in Israel and Occupied Palestinian Territories”. Amnesty International (na jeziku: engleski). 2023. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Israel Orders Human Rights Watch Official Deported”. Human Rights Watch (na jeziku: engleski). 8. 5. 2018. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Land Grab: Israel's Settlement Policy in the West Bank”. B’Tselem. 2002. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Report: IDF doctor says Dirani rape claim backed by evidence”. ifamericansknew.org. 21. 12. 2005. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Absolute Prohibition: The Torture and Ill-Treatment of Palestinian Detainees”. B'Tselem and Hamoked. 2007. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Israeli and Palestinian Homes Demolished since September 29, 2000”. ifamericansknew.org. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Testimony: Soldiers watch while settlers tie a Palestinian to a pole and beat him, 5 July '08”. B'Tselem. 13. 7. 2008. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Tekst obraщeniя k učastnikam provokacii v aэroportu im. Ben-Guriona”. mfa.gov.il. 8. 4. 2012. Arhivirano iz originala 5. 3. 2016. g. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Posol Izrailя v OON - o situacii na Bližnem Vostoke”. mfa.gov.il. Arhivirano iz originala 5. 3. 2016. g. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Otvetы premьer-ministra Izrailя na voprosы veduщego CNN v Davose”. mfa.gov.il. 24. 1. 2016. Arhivirano iz originala 5. 3. 2016. g. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ Bard 2007, str. 1—3, 17. Prava čeloveka v Izraile i na territoriяh.
- ^ „Diplomatic Missions”. embassies.gov.il. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Egipet vpervыe za tri goda napravil posla v Izrailь – DW – 03.01.2016”. dw.com (na jeziku: ruski). 3. 1. 2016. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Ierusalim: Iran "vыkupil" za 10 mln dollarov posolьstvo Izrailя v Mavritanii”. NEWSru.co.il (na jeziku: ruski). 8. 3. 2009. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „ISRAEL AMONG THE NATIONS: Middle East & North Africa”. embassies.gov.il. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „OAЭ i Bahreйn podpisali soglašeniя o normalizacii otnošeniй s Izrailem”. Interfax.ru (na jeziku: ruski). 15. 9. 2020. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Opublikovanы rekomendacii Štaba po borьbe s terrorom dlя izrailьtяn, vыezžaющih za granicu v period prazdnikov”. mkisrael.co.il (na jeziku: ruski). 20. 9. 2016. Arhivirano iz originala 22. 04. 2023. g. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „NATO Update - Week of 8-14 March 2000”. www.nato.int. 13. 9. 2001. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ Abadi 2004, str. 37–9, 47.
- ^ Abadi 2004, str. 47–9.
- ^ Abadi 2004, str. 3.
- ^ „Tureckiй эkspert: Poterяv Turciю, Izrailь vstanet pered serьeznoй ugrozoй”. news.am (na jeziku: ruski). 1. 2. 2010. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ Fisher, Dan (16. 2. 1987). „U.S. Is Granting Israel Non-NATO Ally Status : Move Should Bring Strategic and Economic Gains, Shamir Says; Egypt Gets Same Rating”. Los Angeles Times. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „U.S. Embassy Move to Jerusalem: Everything You Need to Know”. Haaretz (na jeziku: engleski). 14. 5. 2018. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „German-Israeli Relations”. theisraelproject.org. The Israel Project. 25. 1. 2012. Arhivirano iz originala 10. 7. 2019. g. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Historic Visit”. dw.com (na jeziku: engleski). DW. 16. 3. 2008. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „History & Overview of India-Israel Relations”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „United Kingdom Virtual Jewish History Tour”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ Mohova, I. M. (27. 8. 2008). „Francuzskaя iniciativa Sredizemnomorskogo Soюza” (na jeziku: ruski). Institut Bližnego Vostoka. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „Izrailь i Marokko podpisali memorandum o vzaimoponimanii v oblasti oboronы - TASS”. TACC. 24. 11. 2021. Pristupljeno 22. 4. 2023.
- ^ „History: 1948”. dover.idf.il. Israel Defense Forces - צבא ההגנה לישראל. Arhivirano iz originala 27. 10. 2014. g. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ Henderson 2003, str. 97.
- ^ Israel. Armed Forces na sajtu Enciklopedija Britanika
- ^ Katz, Yaakov (29. 1. 2017). „Why Israel has the most technologically advanced military on Earth”. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ Allen, T. S. (27. 2. 2018). „Here Is How Israel's Military Dominates the Battlefield”. The National Interest (na jeziku: engleski). Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ a b Gelьman, Zahar (10. 2. 2017). „Rezervistы – glavnaя moщь izrailьskih vooružennыh sil / Armii / Nezavisimaя gazeta”. nvo.ng.ru. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ Lorch, Netanel (31. 5. 1997). „The Israel Defense Forces”. embassies.gov.il. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ a b Izrailь. Gosudarstvo Izrailь. Vooružёnnыe silы Izrailя na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Stendel 1996, str. 191–192.
- ^ Kershner, Isabel (13. 9. 2017). „Israel’s Military Exemption for Ultra-Orthodox Is Ruled Unconstitutional”. The New York Times. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ a b „Behind the Headlines: Facts and Figures - Islam in Israel”. embassies.gov.il. 9. 6. 2016. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ Bar-Tura, Maggie; Fleischer, Nicole (decembar 2004). „Civic Service in Israel”. Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly (na jeziku: engleski). 33 (4): 51—63. ISSN 0899-7640. doi:10.1177/0899764004269742. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ a b Šulьman, Aleksandr (2008). „Voennaя logistika Izrailьskoй armii”. Voenno-promыšlennый kurьer. 6. Arhivirano iz originala 24. 04. 2023. g. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ Seitz, Charmaine (31. 1. 2001). „Israel's Defense Budget: The Business Side of War”. Media Monitors Network (MMN). Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ Spetalnick, Matt (14. 9. 2016). „U.S., Israel sign $38 billion military aid package”. Reuters (na jeziku: engleski). Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ KATZ, YAAKOV (30. 3. 2007). „'Arrow can fully protect against Iran'”. The Jerusalem Post | JPost.com. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ Zorn, E. L. (2001). „Israel's Quest for Satellite Intelligence”. Expanding The Horizon (na jeziku: engleski). Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ KATZ, YAAKOV (11. 6. 2007). „Analysis: Eyes in the sky”. The Jerusalem Post | JPost.com. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ „"Merkava" - osnovnoй tank, Izrailь”. Эnciklopediя oružiя (na jeziku: ruski).
- ^ Šulьman, Aleksandr (27. 10. 2011). „Bespilotnaя aviaciя: izrailьskiй opыt”. Russian Unmanned Vehicle Systems Association. Arhivirano iz originala 24. 04. 2023. g. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ Nasr, Joseph (29. 5. 2010). „Israel rejects call to join anti-nuclear treaty”. Reuters (na jeziku: engleski). Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ Nasr, Joseph (29. 5. 2010). „Israel rejects call to join anti-nuclear treaty”. Reuters (na jeziku: engleski). Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ SIPRI Yearbook 2022.
- ^ Gross, Judah Ari (15. 9. 2016). „In leaked emails, Colin Powell says Israel has 200 nukes”. www.timesofisrael.com. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ a b v Esin, V. (24. 10. 2013). „Яdernaя programma Izrailя”. www.atomic-energy.ru (na jeziku: ruski). Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ a b v „O policii”. www.police.gov.il. Policiя Izrailя. 6. 7. 2014.
- ^ a b „Эkstrennыe telefonnыe linii”. www.police.gov.il. Policiя Izrailя. 6. 7. 2014.
- ^ a b Misgav, Tal (1. 11. 2014). „Israel’s Border Police: A Versatile Force Since 1948”. GOV.IL (na jeziku: engleski).
- ^ Sof, Eric (25. 11. 2012). „YAMAM: Special Police Unit of Israel Border Police”. special-ops.org. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ Kahana, Ephraim (1. 7. 2002). „Reorganizing Israel's Intelligence Community”. International Journal of Intelligence and CounterIntelligence. 15 (3): 415—428. ISSN 0885-0607. doi:10.1080/08850600290101686. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ a b v g „Israel Intelligence Agencies”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ „Core Values”. www.shabak.gov.il. Israeli Security Agency. 2017. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ „About Us”. www.mossad.gov.il. Pristupljeno 24. 4. 2023.
- ^ „Knesset utverdil bюdžet na 2019 god”. Vesty (na jeziku: ruski). 15. 3. 2018. Pristupljeno 14. 5. 2023.
- ^ „Israel's tax revenues down NIS 4.5b in 2018”. Globes (na jeziku: engleski). 2. 7. 2019. Pristupljeno 14. 5. 2023.
- ^ „Report for Selected Countries and Subjects”. International Monetary Fund. Arhivirano iz originala 3. 4. 2019. g. Pristupljeno 14. 5. 2023.
- ^ „Unemployment rate”. www.cia.gov. The World Factbook. Pristupljeno 14. 5. 2023.
- ^ „Ranking of economies - Doing Business - World Bank Group”. web.archive.org. jun 2017. Arhivirano iz originala 12. 2. 2018. g. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „Global Competitiveness Index 2017-2018 - Reports - World Economic Forum”. web.archive.org. World Economic Forum. Arhivirano iz originala 9. 1. 2018. g. Pristupljeno 14. 5. 2023.
- ^ „Best Countries for Business”. Forbes (na jeziku: engleski). Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „NASDAQ APPOINTS ASAF HOMOSSANY AS NEW DIRECTOR FOR ISRAEL”. Nasdaq. 6. 2. 2005. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ Rabinovitch, Ari (11. 5. 2014). „Nasdaq expects increase in IPOs from Israeli firms”. Reuters (na jeziku: engleski). Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „Companies in Middle East - NASDAQ.com”. NASDAQ. Arhivirano iz originala 30. 10. 2018. g. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ Marьяsis, D. A. (24. 2. 2010). „O nekotorыh эkonomičeskih itogah 2009 g. i vstuplenii Izrailя v Organizaciю эkonomičeskogo sotrudničestva i razvitiя (OЭSR)” (na jeziku: ruski). Institut Bližnego Vostoka. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ Ginsburg, Mitch (28. 5. 2007). „A Hotter Holy Land”. The Jerusalem Report. Arhivirano iz originala 31. 07. 2013. g. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ Kumar, Rishi (10. 1. 2001). „Israel keen on IT tie-ups”. The Hindu Business Line. Arhivirano iz originala 3. 4. 2007. g. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „Punching above its weight”. The Economist. 10. 11. 2005. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ Karawitz, Avi (27. 2. 2007). „Intel to expand Jerusalem R&D;”. Business - Jerusalem Post. Arhivirano iz originala 13. 10. 2018. g. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „About Microsoft Israel R&D Center - Who we are”. www.microsoftrnd.co.il. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „Apple to open R&D center in Israel: report”. Reuters (na jeziku: engleski). 15. 12. 2011. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ Rolnik, Guy (2. 5. 2013). „Warren Buffett Buys Out Israeli Tool Firm Iscar for $2 Billion”. Haaretz (na jeziku: engleski). Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ Freilich, Chuck (14. 7. 2017). „How Long Could Israel Survive Without America?”. Newsweek (na jeziku: engleski). Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ Sharp, Jeremy M. (1. 3. 2023). „U.S. Foreign Aid to Israel” (PDF). Congressional Research Service. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ Degterev, D. A.; Stepkin, E. A. (2013). „Amerikanskaя pomoщь Izrailю: istoki, struktura, dinamika”. Vestnik MGIMO-Universiteta (na jeziku: ruski). 3 (30): 92—99. ISSN 2541-9099. doi:10.24833/2071-8160-2013-3-30-92-99. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ Černin, V. (30. 3. 2017). „Dannыe ob obъeme эksporta izrailьskoй oboronnoй promыšlennosti v 2016 godu” (na jeziku: ruski). Institut Bližnego Vostoka. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ a b v „SIPRI: Izrailь – pяtый v mire эksporter oružiя”. Goldameir Institute (na jeziku: ruski). 15. 3. 2018. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ Cohen, Gili (15. 7. 2013). „6,800 Arms Exporters Working in Israel, State Documents Reveal”. Haaretz (na jeziku: engleski). Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „Israeli High-Tech Sector”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ גוטמן, ליאור (20. 8. 2016). „תחנות כוח פרטיות כבר מייצרות 29% מהחשמל בישראל”. כלכליסט - www.calcalist.co.il. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „V ramkah reformы «Hevrat Hašmalь» polučila dostup na rыnok interneta”. Novosti Izrailя (na jeziku: ruski). 17. 5. 2018. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „Selьskoe hozяйstvo // VKRATCE OB IZRAILE”. embassies.gov.il. Pristupljeno 14. 5. 2023.
- ^ Zabutый 2012, str. 3.
- ^ „Selьskoe hozяйstvo Izrailя: ideologiя plюs innovacii”. Bюdžet. 3. 2013. Pristupljeno 14. 5. 2023.
- ^ a b „Israeli cows outperform their foreign counterparts”. The Jerusalem Post | JPost.com. 7. 6. 2011. Pristupljeno 14. 5. 2023.
- ^ „Izrailьskie korovы davali v 2014 godu v srednem po 12 tыs. l moloka”. milknews.ru. 20. 5. 2015. Pristupljeno 14. 5. 2023.
- ^ „"היא מאוד מתרגשת", אמרה הרפתנית הגאה כשהפרה "שקופית" התעטפה בסרט הניצחון”. הארץ (na jeziku: hebrejski). 14. 2. 2005. Pristupljeno 14. 5. 2023.
- ^ Zabutый 2012, str. 9.
- ^ a b „Izrailь: dohodы ot turizma - 40 milliardov - MigNews – novosti Izrailя i mira na russkom яzыke”. MIGNEWS.COM - MigNews – novosti Izrailя i mira na russkom яzыke (na jeziku: ruski). 9. 1. 2014. Pristupljeno 14. 5. 2023.
- ^ „Izrailьskiй turizm 2017 - itogi goda”. embassies.gov.il. 1. 2. 2018. Pristupljeno 14. 5. 2023.
- ^ „Železnodorožnaя setь Izrailя: planы i perspektivы razvitiя” (na jeziku: ruski). Institut Bližnego Vostoka. 18. 1. 2013. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „Aэroportы Izrailя dlя meždunarodnыh reйsov”. AviationToday.Ru (na jeziku: ruski). 16. 6. 2017. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „V pervый častnый port v Izraile pribыvaet pervoe sudno”. NEWSru.co.il (na jeziku: ruski). 6. 9. 2007. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „Facets of the Israeli Economy- Transportation”. Israel Ministry of Foreign Affairs. 1. 11. 2001. Arhivirano iz originala 18. 3. 2016. g. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „SMI: tramvaй v Ierusalime stal mestom mežэtničeskih razborok”. NEWSru.co.il (na jeziku: ruski). 7. 10. 2011.
- ^ „Haйfa gotovitsя k zapusku Metronit”. Devяtый kanal. 21. 7. 2013. Pristupljeno 15. 5. 2023.
- ^ „"Izrailь v miniatюre": Haйfa priglašaet gosteй”. NEWSru.co.il (na jeziku: ruski). 3. 8. 2012.
- ^ „About Ministry of Communications”. GOV.IL (na jeziku: engleski). 23. 10. 2018. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „About”. Israel Internet Association (na jeziku: engleski). Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „התחרות מתגברת - ועדיין בזק גרפה 70% מהרווחים בשוק התקשורת”. TheMarker. 1. 4. 2018. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „Numbering plan for telephony services, accompanying services and and value added services in Israel”. GOV.IL (na jeziku: engleski). 15. 2. 2023.
- ^ a b v g d đ „Israel media guide”. BBC News. 31. 8. 2011. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „Izrailь zanimaet vtoroe mesto v mire po kompьюternoй osnaщennosti — Finance.ua”. news.finance.ua. 7. 3. 2008. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „"Žiznь v cifrovuю эpohu" — rezulьtatы issledovaniя Interneta v Izraile”. Devяtый kanal. 30. 12. 2014. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ Williams 2012, str. 50—53.
- ^ „S izrailьskoй počtoй nehorošo – ee budut privatizirovatь”. Devяtый kanal. 16. 1. 2018. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ a b Israel. Industry — Transportation na sajtu Enciklopedija Britanika
- ^ Kudrяvceva, A. I. (29. 7. 2015). „Funkcii i organizaciя Telь-Avivskoй fondovoй birži” (na jeziku: ruski). Institut Bližnego Vostoka. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „נציגויות של בנקים זרים בישראל*” (PDF) (na jeziku: hebrejski). 5. 12. 2022. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „בנקים זרים - אילו בנקים זרים פועלים בישראל?”. בנק אינפו (na jeziku: hebrejski). 16. 5. 2017. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „Izrailьskiй šekelь i meksikanskiй peso stali svobodno konvertiruemoй valюtoй”. NEWSru.com (na jeziku: ruski). 26. 5. 2008. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „Novый izrailьskiй šekelь”. Banki.ru. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „The Currency Department’s Annual Report for 2019 | בנק ישראל - הבנק המרכזי של מדינת ישראל”. www.boi.org.il (na jeziku: engleski). 11. 3. 2021. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „Bank "Apoalim" vыvedet iz obraщeniя kreditnыe kartы "Israkart"”. Vesty (na jeziku: ruski). 26. 8. 2018. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „Izrailь perehodit na novuю sistemu kreditnыh kart: teperь kak v Evrope”. Vesty (na jeziku: ruski). 29. 8. 2018. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „Urok 26: Sovremennый Izrailь: strana nauki i vыsokih tehnologiй.” (PDF) (na jeziku: ruski). Evreйskoe agentstvo. 2011. Pristupljeno 28. 9. 2023.[mrtva veza]
- ^ Sitton, Dov (oktobar 2000). „Development of Limited Water Resources: Historical and Technological Aspects” (na jeziku: engleski). Applied Research Institutes, Ben-Gurion University of the Negev. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ Grossman et al. 2007.
- ^ Rome, Henry (10. 10. 2013). „Israel’s twelve Nobel laureates”. The Jerusalem Post | JPost.com. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ Krieger, Matthew (5. 12. 2007). „Israel leads world in per capita scientists and engineers - Business - Jerusalem Post”. The Jerusalem Post. Arhivirano iz originala 31. 3. 2019. g. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ Skop, Yarden (2. 9. 2013). „Israel's Scientific Fall From Grace: Study Shows Drastic Decline in Publications per Capita”. Haaretz (na jeziku: engleski). Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ Weinreb, Gali (28. 8. 2018). „Israel down to 5th worldwide in patents per capita”. Globes (na jeziku: engleski). Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ „Israel Edges Out South Korea to Become Global Leader in Research and Development”. Enago Academy. 1. 5. 2017. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ a b v g Afanasьev, Igorь (1. 5. 2008). „Vzlet protiv pravil”. Vokrug Sveta (na jeziku: ruski). Pristupljeno 29. 9. 2023.
- ^ a b v Ortenberg 2009.
- ^ Halon, Eytan (3. 9. 2018). „Israel to subsidize new home-grown communications satellite”. The Jerusalem Post | JPost.com (na jeziku: ruski). Pristupljeno 29. 9. 2023.
- ^ Ortenberg 2009, str. 457-61.
- ^ „NASA will consider sending another Israeli astronaut into space”. www.timesofisrael.com. 12. 7. 2018. Pristupljeno 29. 9. 2023.
- ^ a b „Soreq Nuclear Research Center”. nti.org. Nuclear Threat Initiative. Pristupljeno 29. 9. 2023.
- ^ „MAGATЭ otklonilo proekt rezolюcii o prisoedinenii Izrailя k DNЯO”. RIA Novosti (na jeziku: ruski). 20. 9. 2013. Pristupljeno 29. 9. 2023.
- ^ „V Izraile sobiraюtsя postroitь pervuю AЭS”. dp.ru (na jeziku: ruski). 1. 9. 2011. Pristupljeno 29. 9. 2023.
- ^ a b „ערב יום העצמאות ה-69 למדינת ישראל - כ-8.7 מיליון תושבים במדינה”. cbs.gov.il. 27. 4. 2017. Arhivirano iz originala 8. 3. 2023. g. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ Greška kod citiranja: Nevažeća oznaka
<ref>; nema teksta za reference pod imenomSettlement_Stats. - ^ „Live Births, Deaths, Natural Increase, Infant Deaths and Stillbirths, by Population Group”. cbs.gov.il. Arhivirano iz originala 16. 3. 2023. g. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ a b Faйtelьson, Яkov (3. 6. 2015). „Demografičeskie processы v Strane Izrailя”. Internet-gazeta «KONTINENT» (na jeziku: ruski). Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „Demografičeskiй perevorot”. Devяtый kanal. 16. 11. 2017. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „Jewish population in the world and in Israel” (PDF). cbs.gov.il. 6. 9. 2017. Arhivirano iz originala (PDF) 8. 3. 2023. g. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „Jews, by continent of origin(1),sex and age” (PDF). cbs.gov.il. Arhivirano iz originala (PDF) 8. 3. 2019. g. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „Jews, by country of origin(1) and age” (PDF). cbs.gov.il. Arhivirano iz originala (PDF) 8. 3. 2023. g. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ „Israel Population 201”. worldpopulationreview.com. 2023. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- ^ a b v „Regional Statistics”. Israel Central Bureau of Statistics. Pristupljeno 22. 2. 2023.
- ^ Roberts, Adam (januar 1990). „Prolonged Military Occupation: The Israeli-Occupied Territories Since 1967”. American Journal of International Law (na jeziku: engleski). 84 (1): 44—103. ISSN 0002-9300. doi:10.2307/2203016. Pristupljeno 30. 5. 2023. „Although East Jerusalem and the Golan Heights have been brought directly under Israeli law, by acts that amount to annexation, both of these areas continue to be viewed by the international community as occupied, and their status as regards the applicability of international rules is in most respects identical to that of the West Bank and Gaza.”
- ^ „Population Density by City”.
- ^ „Statistical Abstract of Israel 2018 - No. 69 Subject 2 - Table No. 22”. Central Bureau of Statistics of Israel. 4. 9. 2018. Arhivirano iz originala 17. 10. 2018. g. Pristupljeno 30. 5. 2023.
- ^ „List of Cities in Israel”.
- ^ „New town Harish harbors hopes of being more than another Pleasantville”. The Times of Israel. 25. 8. 2015. Pristupljeno 2. 7. 2018.
- ^ „The Palestine Mandate”. avalon.law.yale.edu. The Avalon Project. Pristupljeno 26. 5. 2023.
- ^ a b v Reshef 2008.
- ^ Schneider, Suzanne (2013). „Monolingualism and Education in Mandate Palestine” (PDF). Jerusalem Quarterly. Institute for Palestine Studies. 52: 68—74. Pristupljeno 27. 5. 2023.
- ^ Kotik-Fridgut 2000, str. 192.
- ^ Alekseeva, Mariя. „Problema яzыka i nacionalьnaя identičnostь v sovremennom Izraile” (PDF). Pristupljeno 27. 5. 2023.
- ^ Kotik-Fridgut 2000, str. 199.
- ^ „Istoričeskiй denь: Knesset prinяl "Osnovnoй zakon: Izrailь - gosudarstvo evreйskogo naroda"”. Oficialьnый saйt knesset. 19. 7. 2018. Pristupljeno 27. 5. 2023.
- ^ Kotik-Fridgut 2000, str. 196, 200.
- ^ „Israel's Law of Return”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ „The Jewish State and the Rights of Minorities” (na jeziku: engleski). Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ „Israel's AG: Nation-state law does not harm fundamental rights of minorities | The Times of Israel”. www.timesofisrael.com. 4. 9. 2018. Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ a b „Israel's Religiously Divided Society”. Pew Research Center's Religion & Public Life Project. 8. 3. 2016. Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ „The Christian Communities of Israel”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ Nebolьsin Э. (2009). „Izrailь”. Pravoslavnaя эnciklopediя (na jeziku: ruski). XXI : „Iverskaя ikona Božieй materi — Ikimatariй”. Moskva: Cerkovno-naučnый centr «Pravoslavnaя эnciklopediя». str. 611—625. ISBN 978-5-89572-038-7.
- ^ „Russkoяzыčnыe izrailьtяne - kto mы? Kakie mы? Skolьko nas?”. Devяtый kanal. 22. 8. 2017. Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ „Israel 2022 international religious freedom report” (PDF). The Department of State. Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ Lynfield, Ben (22. 10. 2017). „From their headquarters in Haifa, Baha’is seek to ‘unify humanity’”. The Jerusalem Post | JPost.com. Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ Mitchell, Travis (8. 3. 2016). „11. Intergroup marriage and friendship”. Pew Research Center's Religion & Public Life Project. Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ Svяtыe mesta v Эrec-Israэlь na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Adelman, Howard. „Part II: The Jewish Nation-State Law in Israel” (PDF). JSpace Canada. Arhivirano iz originala (PDF) 31. 3. 2019. g. Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ a b v „Analysis: Israel's Nation-State Law - CIJA - The Centre for Israel and Jewish Affairs”. Canadian Jewish Advocacy. 2. 8. 2018. Arhivirano iz originala 14. 3. 2022. g. Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ „Teudat-zeut. Strana — Putevoditelь po Sredizemnomorью”. web.archive.org. Arhivirano iz originala 19. 2. 2022. g. Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ Vetrov., Igorь (27. 7. 2017). „Izrailь prinяl zakon o 9 maя”. Gazeta.Ru. Pristupljeno 1. 6. 2023.
- ^ „Vznosы po strahovaniю zdorovья - Ctrahovanie i strahovыe vznosы | ביטוח לאומי”. www.btl.gov.il (na jeziku: ruski).
- ^ „Health Services // General Overview of Health & Medicine in Israel”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 27. 7. 2023.
- ^ V. A., Alekseev (2011). „Zdravoohranenie Izrailя”. Medicinskie novosti (4): 72—76. ISSN 2076-4812. Pristupljeno 27. 7. 2023.
- ^ „Bolьničnaя kassa vpervыe vklюčila stomatologičeskuю pomoщь v strahovku”. mkisrael.co.il (na jeziku: ruski). 21. 2. 2013. Arhivirano iz originala 06. 12. 2018. g. Pristupljeno 27. 7. 2023.
- ^ „Emergency Contact Numbers in Israel”. Anglo-List. 27. 1. 2011. Pristupljeno 27. 7. 2023.
- ^ Grave-Lazi, Lidar (12. 12. 2017). „Israel 11th among OECD in life expectancy”. The Jerusalem Post | JPost.com. Pristupljeno 27. 7. 2023.
- ^ „OECD o zdravoohranenii v Izraile | Madan”. madan.org.il (na jeziku: ruski). 14. 11. 2017. Pristupljeno 27. 7. 2023.
- ^ „משרד הבריאות מפרסם דו"ח תמותת תינוקות בישראל לשנים 2008- 2011” (PDF). 25. 11. 2014. Pristupljeno 27. 7. 2023.
- ^ Mor, Zohar; Weinstein, Ruth; Grotto, Itamar; Levin, Yana; Chemtob, Daniel (1. 7. 2013). „Thirty years of HIV in Israel: current epidemiology and future challenges”. BMJ Open (na jeziku: engleski). 3 (7): e003078. ISSN 2044-6055. doi:10.1136/bmjopen-2013-003078. Pristupljeno 27. 7. 2023.
- ^ Siegel-Itzkovich, Judy (3. 12. 2017). „HIV down in Israel but high-risk populations must still be on guard”. The Jerusalem Post | JPost.com (na jeziku: engleski). Pristupljeno 27. 7. 2023.
- ^ „Nacionalьnoe strahovanie” (PDF). Ministerstvo alii i integracii Izrailя. 2017. str. 3—7. Arhivirano iz originala (PDF) 15. 4. 2019. g. Pristupljeno 27. 7. 2023.
- ^ Gosudarstvo Izrailь. Socialьnoe obespečenie na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ Parker, Franklin (10. 10. 1984). „Religious Compromise in Israeli Schools since 1953.” (PDF) (na jeziku: engleski). Education Resources Information Center, National Institute of Education. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ „27 let spustя: pravitelьstvo prinяlo Zakon ob obяzatelьnom obrazovanii s trehletnego vozrasta”. Devяtый kanal. 8. 1. 2012. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ „Knesset Raises School Dropout Age to 18”. Haaretz (na jeziku: engleski). 18. 7. 2007. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ Obrazovanie (PDF) (na jeziku: ruski) (9 izd.). Ierusalim: Departamentom informacii i publikaciй Ministerstva alii i integracii. 2019. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ „Israeli BAGRUT”. bibl.u-szeged.hu. Arhivirano iz originala 18. 2. 2022. g. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ „Minpros opublikoval dannыe o polučenii attestata zrelosti”. NEWSru.co.il (na jeziku: ruski). 22. 7. 2015. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ Global Education Digest 2004: Comparing Education Statistics Across the World (PDF). Montreal: UNESCO Institute for Statistics. 2004. str. 75—77. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ Grave-Lazi, Lidar (13. 12. 2017). „‘Israelis study for many years, but the quality of education is low’”. The Jerusalem Post | JPost.com. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ Ben-David, Dan (2. 9. 2018). „The Education System That’s Endangering Israel’s Future”. Haaretz (na jeziku: engleski). Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ „Universities in Israel”. Study in Israel. Israeli Council for Higher Education Portal. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ „Who We Are”. www.nli.org.il (na jeziku: engleski). National Library of Israel. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ „ShanghaiRanking's Academic Ranking of World Universities”. www.shanghairanking.com. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ „QS World University Rankings 2023: Top Global Universities”. Top Universities (na jeziku: engleski). Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ „World University Rankings”. Times Higher Education (THE) (na jeziku: engleski). 4. 10. 2022. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ Frohlich, Thomas C. (13. 9. 2014). „The most educated countries in the world”. USA TODAY. Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ Hess, Abigail Johnson (7. 2. 2018). „The 10 most educated countries in the world”. CNBC (na jeziku: engleski). Pristupljeno 28. 9. 2023.
- ^ „Immigration and Social and Cultural Diversity Among the Jewish Population”. International Youth Foundation. Arhivirano iz originala 10. 10. 2007. g. Pristupljeno 22. 6. 2011.
- ^ Ran, Ami (25. 8. 1998). „Encounters- The Vernacular Paradox of Israeli Architecture” (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 15. 4. 2016. g. Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ Regev, Motti (1. 5. 1995). „Present Absentee: Arab Music in Israeli Culture”. Public Culture. 7 (2): 433—445. doi:10.1215/08992363-7-2-433. Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ Blackburn, Nicky (23. 10. 2005). „Israeli, Palestinian and Jordanian DJs create bridge for peace”. ISRAEL21c (na jeziku: engleski). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ Dolev, Yael. „Some Thoughts About Israeli Cuisine”. med.umich.edu (na jeziku: engleski). University of Michigan. Arhivirano iz originala 24. 9. 2008. g. Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ „Jerusalem: The Old City”. www.jewishvirtuallibrary.org. Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ „Masada”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ „Old City of Acre”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ „White City of Tel-Aviv – the Modern Movement”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ „Biblical Tels - Megiddo, Hazor, Beer Sheba”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ „Incense Route - Desert Cities in the Negev”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ „Bahá’i Holy Places in Haifa and the Western Galilee”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ „Sites of Human Evolution at Mount Carmel: The Nahal Me’arot / Wadi el-Mughara Caves”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ „Caves of Maresha and Bet-Guvrin in the Judean Lowlands as a Microcosm of the Land of the Caves”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ „Necropolis of Bet She’arim: A Landmark of Jewish Renewal”. UNESCO World Heritage Centre (na jeziku: engleski). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ „IZRAILЬ: Prazdniki” (na jeziku: ruski). The Israeli Government's Official Website, by the Ministry of Foreign Affairs. Arhivirano iz originala 16. 8. 2011. g. Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ a b v g d đ e ž z i Gosudarstvo Izrailь. Kulьtura na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ „Legal Deposit”. www.nli.org.il (na jeziku: engleski). The National Library of Israel. Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ a b Izrael na sajtu Enciklopedija Britanika
- ^ Isakova, Anna (2009). „Literaturnaя premiя i konkursnaя politika”. Lehaim. 9 (209). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ Broughton, Ellingham & Trillo 1999, str. 365–369.
- ^ a b „Israel”. worldmusic.nationalgeographic.com (na jeziku: engleski). National Geographic World Music. Arhivirano iz originala 10. 2. 2012. g. Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ Mitchell, Robert (14. 9. 2018). „Eurovision Song Contest Set for Tel Aviv in 2019”. Variety (na jeziku: engleski). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ Ashkenazy, Daniella (5. 7. 1999). „Festivals and Fairs in Israel”. embassies.gov.il (na jeziku: engleski). Pristupljeno 30. 9. 2023.
- ^ Ahituv, Netta (12. 7. 2017). „10 of Israel's best museums”. CNN (na jeziku: engleski). Pristupljeno 10. 10. 2023.
- ^ a b „Welcome to the Israel Museum”. www.imj.org.il. Israel Museum. Pristupljeno 10. 10. 2023.
- ^ Mёrtvogo morя svitki na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ „Kollekcii i bazы dannыh onlaйn”. yadvashem.org. Яd va-Šem. Pristupljeno 10. 10. 2023.
- ^ „Plan Your Visit | ANU”. anumuseum.org. Museum of the Jewish People. Pristupljeno 10. 10. 2023.
- ^ Bet ha-tfucot na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ „Miškan LeOmanut, Эйn Harod”. Il Museum's. Arhivirano iz originala 7. 3. 2016. g. Pristupljeno 10. 10. 2023.
- ^ a b Эpšteйn, Aleksandr (Alek) Davidovič (09. 2006). Vяtkin, A. R., ur. „Gosudarstvo evreйskih diaspor: эtnolingvističeskoe mnogoobrazie izrailьskih SMI”. Diasporы : Nezavisimый naučnый žurnal (na jeziku: ruski). 3: 223—260. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- ^ a b „The press in Israel”. BBC News. 8. 5. 2006. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- ^ „TGI: 'ישראל היום' מבסס שליטה ומגרד את ה-40%, 'הארץ' ו'מעריב' נחלשים”. Ice (na jeziku: hebrejski). 20. 7. 2011. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- ^ a b v „Sredstva massovoй informacii”. embassies.gov.il (na jeziku: ruski). 26. 4. 2022. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- ^ „The Printed Media: Israel's Newspapers”. gov.il (na jeziku: engleski). 24. 8. 2021. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- ^ „כל העיתונים בישראל”. m.earthnewspapers.com (na jeziku: hebrejski). Pristupljeno 12. 10. 2023.
- ^ „Israel’s Yiddish Romance”. www.eretz.com (na jeziku: engleski). ERETZ Magazine. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- ^ Gosudarstvo Izrailь. Sredstva massovoй informacii na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- ^ „Israel”. rsf.org (na jeziku: engleski). RSF. 26. 4. 2023. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- ^ Torstrick 2004, str. 141.
- ^ „Basketball Super League Profile”. Winner Basketball Super League. Pristupljeno 13. 8. 2007.
- ^ „Israel Barred from Asian Games”. Jewish Telegraphic Agency. 26. 7. 1976. Pristupljeno 11. 4. 2014.
- ^ „Maccabi Electra Tel Aviv – Welcome to Euroleague Basketball”. Arhivirano iz originala 25. 6. 2014. g. Pristupljeno 30. 10. 2014.
- ^ „Israel”. International Olympic Committee. Pristupljeno 20. 3. 2012.
- ^ „Giro d’Italia route 2018: RCS unveils Jerusalem start”. cyclingweekly.com. 18. 9. 2017. Pristupljeno 19. 5. 2023.
- ^ „Big start 2018”. giroditalia.it. Pristupljeno 19. 5. 2023.
- ^ Ryan, Barry (18. 9. 2017). „Giro d'Italia 2018 will begin with Jerusalem individual time trial”. cyclingweekly.com. Pristupljeno 19. 5. 2023.
- ^ Farand, Stephen (30. 11. 2017). „The 2018 Giro d'Italia by the numbers”. cyclingnews.com. Pristupljeno 19. 5. 2023.
- ^ Malach, Pat; Fletcher, Patrick (23. 11. 2017). „Human rights groups call on Giro d'Italia to move 2018 start from Israel”. cyclingnews.com. Pristupljeno 19. 5. 2023.
- ^ „Israeli officials threaten Giro d'Italia support over 'west Jerusalem' reference”. cyclingnews.com. 29. 11. 2017. Pristupljeno 19. 5. 2023.
- ^ „Giro d'Italia removes reference to 'West Jerusalem' following Israeli protest”. cyclingnews.com. 30. 11. 2017. Pristupljeno 19. 5. 2023.
- ^ „Gallery: Sagan helps launch first Israeli pro team”. cyclingnews.com. 26. 11. 2014. Pristupljeno 19. 5. 2023.
- ^ Sales, Ben (5. 5. 2018). „Meet the first 2 Israeli riders to compete in Grand Tour of cycling”. timesofisrael.com. Pristupljeno 19. 5. 2023.
- ^ „Tour de France kicks off, with Israeli team and cyclist competing for 1st time”. timesofisrael.com. 26. 11. 2014. Pristupljeno 19. 5. 2023.
- ^ „In first, Israeli cycling team’s rider wins stage of Tour de France”. timesofisrael.com. 6. 7. 2022. Pristupljeno 19. 5. 2023.
Literatura
- Herzl, Theodor (1946). Alkow, Jacob M., ur. The Jewish State: An Attempt at a Modern Solution of the Jewish Question (na jeziku: engleski). American Zionist Emergency Council. ISBN 978-0-486-25849-2. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- Shaw, J. V. W., ur. (1946). A Survey of Palestine: Prepared in December 1945 and January 1946 for the Information of the Anglo-American Committee of Inquiry (na jeziku: engleski). I. Government Printer, Palestine. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- Mowlana, Hamid; Gerbner, George (5. 10. 1992). Triumph Of The Image: The Media's War In The Persian Gulf, A Global Perspective (na jeziku: engleski). Avalon Publishing. ISBN 978-0-8133-1610-9. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Kornberg, Jacques (22. 11. 1993). Theodor Herzl: From Assimilation to Zionism (na jeziku: engleski). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-33203-5. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- Wenham, Gordon J. (1994). Genesis 16-50 (na jeziku: engleski). 2. Word Books. ISBN 978-0-8499-0201-7. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- Newman, David (1995). Boundaries in Flux: The 'Green Line' Boundary Between Israel and the West Bank - Past, Present and Future (na jeziku: engleski). IBRU. ISBN 978-1-897643-25-9. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Scharfstein, Sol (1996). Understanding Jewish History: From the patriarchs to the expulsion from Spain (na jeziku: engleski). KTAV Publishing House. ISBN 978-0-88125-545-4. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- Stendel, Ori (1996). The Arabs in Israel (na jeziku: engleski). Sussex Academic. ISBN 978-1-898723-23-3. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Noйberger, Beniamin (1997). Vlastь i politika v gosudarstve Izrailь: istoričeskie korni i konstitucionnoe ustroйstvo (na jeziku: ruski). Open University of Israel. ISBN 978-965-06-0344-1. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Broughton, Simon; Ellingham, Mark; Trillo, Richard (1999). World Music: Africa, Europe and the Middle East (na jeziku: engleski). Rough Guides. ISBN 978-1-85828-635-8. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Kotik-Fridgut, B. (2000). „Dinamika яzыkovoй situacii i яzыkovoй politiki v Izraile”. Ur.: Эpšteйn, A. D.; Fedorčenko, A. V. Migracionnыe processы i ih vliяnie na izrailьskoe obщestvo (PDF) (na jeziku: ruski). Moskva: Institut izučeniя Izrailя i Bližnego Vostoka. str. 182—202. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Harkavy, R.; Neuman, S. (17. 10. 2001). Warfare and the Third World (na jeziku: engleski). Palgrave Macmillan US. ISBN 978-0-312-24009-7. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Shindler, Colin (22. 11. 2001). The Land Beyond Promise: Power, Politics and Ideology from Begin to Netanyahu (na jeziku: engleski). Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-86064-774-1. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Bregman, Ahron (20. 11. 2002). A History of Israel (na jeziku: engleski). Macmillan Education UK. ISBN 978-0-333-67631-8. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Stein, Leslie (30. 3. 2003). The Hope Fulfilled: The Rise of Modern Israel (na jeziku: engleski). Bloomsbury Academic. ISBN 978-0-275-97141-0. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- Goldreich, Y. (31. 3. 2003). The Climate of Israel: Observation, Research and Application (na jeziku: engleski). Springer US. ISBN 978-0-306-47445-3. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Romano, Amy (15. 12. 2003). A Historical Atlas of Israel (na jeziku: engleski). The Rosen Publishing Group, Inc. ISBN 978-0-8239-3978-7. Pristupljeno 12. 10. 2023.
- Henderson, Robert D'A (2003). Brassey's International Intelligence Yearbook 2003 (na jeziku: engleski). Potomac Books, Incorporated. ISBN 978-1-57488-550-7. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Baglaя, M. V.; Leйbo, Ю. I.; Эntina, L. M., ur. (2004). Konstitucionnoe pravo zarubežnыh stran (na jeziku: ruski). Moskva: NORMA. ISBN 5-89123-342-8.
- Abadi, Jacob (2004). Israel's Quest for Recognition and Acceptance in Asia: Garrison State Diplomacy (na jeziku: engleski). Frank Cass. ISBN 978-0-7146-5576-5. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Barton, John; Bowden, Julia (2004). The Original Story: God, Israel and the World (na jeziku: engleski). Darton, Longman, and Todd. ISBN 978-0-232-52485-7. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- Fraser, T. G. (2004). The Arab-Israeli Conflict (na jeziku: engleski). Palgrave Macmillan. ISBN 978-0-333-71706-6. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Torstrick, Rebecca L. (30. 6. 2004). Culture and Customs of Israel (na jeziku: engleski). Bloomsbury Academic. ISBN 978-0-313-32091-0. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Gelvin, James L. (avgust 2005). The Israel-Palestine Conflict: One Hundred Years of War (na jeziku: engleski). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85289-0. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Gilbert, Martin (2005). The Routledge Atlas of the Arab-Israeli Conflict (na jeziku: engleski). Psychology Press. ISBN 978-0-415-35900-9. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Liebreich, Fritz (2005). Britain's Naval and Political Reaction to the Illegal Immigration of Jews to Palestine, 1945-1948 (na jeziku: engleski). Routledge. ISBN 978-0-7146-5637-3. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- Reveron, Derek S.; Murer, Jeffrey Stevenson (2006). Flashpoints in the War on Terrorism (na jeziku: engleski). Routledge. ISBN 978-0-415-95491-4. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- Smith, Derek D. (25. 5. 2006). Deterring America: Rogue States and the Proliferation of Weapons of Mass Destruction (na jeziku: engleski). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-86465-7. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Bard, Mitčell (2007). Mifы i faktы: putevoditelь po arabo-izrailьskomu konfliktu (na jeziku: ruski). Evreйskoe slovo. ISBN 978-90-03-09436-0. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Grossman, Gershon; Ayalon, Ofira; Baron, Yifaat; Kaufman, Debby (2007). Energy Forum 4: Solar energy for the production of heat. Samuel Neaman Institute. Pristupljeno 16. 4. 2023.
- Reshef, Y. (2008). „English in Israel: Sociolinguistic and Linguistic Aspects” (PDF). Ur.: Aspesi, Francesco. לבי במזךח: studi di linguistica storica, filologia e cultura ebraica dedicati a Maria Luisa Mayer Modena (na jeziku: italijanski). Cisalpino. str. 734—736. ISBN 978-88-323-6091-2. Pristupljeno 26. 5. 2023.
- Morris, Benny (2008). 1948: A History of the First Arab-Israeli War (na jeziku: engleski). Yale University Press. str. 396. ISBN 978-0-300-12696-9. Pristupljeno 14. 4. 2023.
- Ortenberg, Fred (2009). Izrailь v kosmose: dvadcatiletniй opыt (1988-2008) (PDF) (na jeziku: ruski). F. Ortenberg. Pristupljeno 29. 9. 2023.
- Zabutый, Aleksandr (2012). Selьskoe hozяйstvo Izrailя (na jeziku: ruski). Hannover: Europäische Akademie der Naturwissenschaften. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Krыlov, A. V.; Mahmutov, T. A.; Fedorčenko, A. V. (2012). „Gosudarstvo Izrailь” (PDF). Političeskie sistemы sovremennыh gosudarstv: Эnciklopedičeskiй spravočnik: V 4 tomah (na jeziku: ruski). 2: Aziя. Aspekt Press. str. 72—92. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Williams, David C., ur. (jul 2012). „Israel”. Consumer Postal Council Index of Postal Freedom (PDF) (na jeziku: engleski). Consumer Postal Council. str. 50—53. Pristupljeno 22. 5. 2023.
- Hanin, Vladimir Эmmanuilovič (2014). „Эtapы izrailьskogo parlamentarizma i эvolюciя partiйnыh sistem”. Partiйno-političeskie strukturы i эlektoralьnый process v Izraile v načale XXI veka (na jeziku: ruski). Institut Bližnego Vostoka. ISBN 978-5-89394-254-5. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- Hobbs, Joseph J. (2016). „The Middle East and North Africa”. Fundamentals of World Regional Geography (na jeziku: engleski). Cengage Learning. ISBN 978-1-305-57826-5. Pristupljeno 11. 4. 2023.
- Gorodilov, A. A.; Kulikov, A. V. (12. 7. 2018). Konstitucionnoe pravo zarubežnыh stran (na jeziku: ruski). Directmedia. ISBN 978-5-4475-9137-3. Pristupljeno 18. 10. 2023.
- „World nuclear forces” (PDF). SIPRI Yearbook 2022. SIPRI. 2022. str. 341—432. Pristupljeno 24. 4. 2023.
Spoljašnje veze
- Vlada
- Zvanični veb-sajt Premijer-ministra Izraela
- Zvanični veb-sajt Državnog zavoda za statistiku Izraela
- Izraelska zbirka u Narodnoj biblioteci Izraela
- Opšte informacije
- Izrael na sajtu Elektronska jevrejska enciklopedija
- Izrael u The World Factbook
- Izrael u BBC News Online
- Izrael u OESR
- Izrael — veb-resursi koji obezbeđuje GovPubs u bibliotekama Koloradskog univerziteta u Bolderu
- Izrael na sajtu Curlie
- Karte
- Izrael (Vikiatlas)
- Izrael na sajtu OpenStreetMap
| Suverene države |
|  | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Nepriznate i djelimično priznate države | |||||||
| Zavisne teritorije |
| ||||||
| |||||||
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Geografske | |
| Ljudi | |
| Ostale | |
