Bombardovanje Beograda (1941)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za drugu upotrebu, pogledajte stranicu Bombardovanje Beograda.
Bombardovanje Beograda
Dio Aprilskog rata
Vrijeme6—7/8. april 1941.
Mjesto
Beograd, Jugoslavija
UzrokMartovski puč
Ishod Paraliza jugoslovenskog komandnog lanca
Razaranje infrastrukture i civilne žrtve
Sukobljene strane
 Njemačka  Jugoslavija
Komandanti i vođe
Aleksander Ler
Volfram fon Rihthofen		 Dušan Simović
Borivoje Mirković
Jačina
234 bombardera
i 120 lovaca
(ukupno 484 aviona)
Žrtve i gubici
10 aviona[1] 15 aviona[1]
2.274 ljudi[2], među kojima i Franc Kulovec

Bombardovanja Beograda u Drugom svjetskom ratu, takođe poznato i kao Operacija Odmazda (njem. Unternehmen Strafgericht) ili Operacija Kazna,[a] bilo je njemačko bombardovanje Beograda u aprilu 1941, u znak odmazde za vojni puč kojim je svrgnuta vlada koja je potpisala Trojni pakt. Bombradvoanje se dogodilo u prvim danima osovinske invazije na Jugoslaviju tokom Drugog svjetskog rata. Jugoslovensko kraljevsko ratno vazduhoplovstvo (JKRV) raspolagalo je sa samo 77 savremenih borbenih aviona za odbranu Beograda nasuprot stotina njemačkih lovaca i bombardera koji su napali u prvom talasu rano 6. aprila. Tri dana prije, kapetan vazduhoplovstva Vladimir Kren je prebjegao Nijemcima, otkrivajući im lokacije više vojnih sredstava i šifre JKRV.

Još tri talasa bombardera napala su Beograd 6. aprila, a narednih dana napadi su nastavljeni. Napadi su doveli do paralize jugoslovenskog civilne i vojne komande i kontrole, kao i do razaranja infrastrukture Beograda i mnogo civilnih žrtava. Kopnena invazija počela je nekoliko časova ranije, a vazdušni napadi su vršeni i na aerodrome JKRV i druge strateške civiljeve širom Jugoslavije. Među civilnim ciljevima bili su Narodna biblioteka, koja je do temelja izgorjela zajedno sa nekoliko stotina hiljada knjiga i rukopisa, kao i Beogradski zoološki vrt.

U znak odmazde zbog invazije na Jugoslaviju, koja je kapitulirala 17. aprila, britansko Kraljevsko ratno vazduhoplovstvo je izvršila dva bombardovanja Sofije, koja je kasnije učestvovala u parčanju Jugoslavije. Višeg oficira Luftvafea odgovornog za bombardovanje, generalobersta Aleksandera Lera, Britanci su izručili Jugoslovenskoj armiji, a poslije vremena provedenog u vojnom zatvoru u Beogradu, osuđen je na smrtni kaznu zbog ratnih zločina, dijelom i zbog učešća u bombardovanju Beograda. Vladimir Kren je uhapšen 1947. pod nepovezanih optužbama za ratne zločine koji su proistekli iz njegove kasnije službe kao komandanta Zrakoplovstva Nezavisne Države Hrvatske. Izručen je Jugoslaviji radi suđenja, a osuđen je po svim tačkama optužnice i pogubljen 1948. godine. U Zemunu je 1997. podignut spomenik u znak sjećanja na poginule pilote u odbrani Beograda. Bombardovanje je dramatizovana u književnosti i filmu.

Pozadina[uredi | uredi izvor]

Vojni puč[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Martovski puč i Trojni pakt

Nakon njemačkog anšlusa Austrije 1938, Jugoslavija je dijelila granicu sa Nacističkom Njemačkom i bila je sve izloženija političkom pritisku pristalica Osovine, jer su njeni susjedi stupali u savez sa silama Osovine. U aprilu 1939. Jugoslavija je dobila drugu granicu sa Italijom, nakon italijanske invazije na Albaniju. Od septembra do novembra 1940, Mađarska je pristupila Trojnom paktu, Italija je izvršila invaziju na Grčku, a Trojnom paktu se pridružila i Rumunija.[6] Od tada, Jugoslavija je bila gotovo okružena silama Osovine ili njihovim klijentskim državama, a njen neutralni stav prema ratu bio je pod ogromnim pritiskom. Adolf Hitler je 14. februara 1941. pozvao predsjednika Ministarskog savjeta Dragišu Cvetkovića i ministra inostranih poslova Aleksandra Cincar Markovića u Berhtesgaden i zatražio da se i Jugoslavija pridruži Trojnom paktu.[7] Bugarska se pridružila 1. marta, a sljedećeg dana su njemačke trupe ušle u Bugarsku i Rumuniju, zatvarajući obruč oko Jugoslavije.[8]

Hitler je sa pritiskom nastavio 4. marta, kada je jugoslovenski knez-namjesnik Pavle posjetio Berhtesgaden, ali je odložio donošenje odluke.[8] Jugoslovensko kraljevsko ratno vazduhoplovstvo je tajno mobilisano 6. marta.[9] Narednog dana, britanske trupe su počele da se iskrcavaju u Grčku, kako bi ojačale odbranu zemlje od Italijana.[10] JKRV je počela da se razmješta na pomoćne aerodrome 12. marta. Do 20. marta je završeno razmještanje.[9] Hitler je, želeći da osigura svoj južni bok u iščekivanju predstojeće invazije Njemačke na Sovjetski Savez, zahtijevao da Jugoslavija pristupi Trojnom paktu. Jugoslovenska vlada se povinovala 25. marta.[11] Dva dana kasnije, grupa oficira JKRV i Kraljeve garde, predvođeni brigadnim generalom Borivojem Mirkovićem, zbacila je u vojnom puču tročlano kraljevsko namjesništvo[12] i vlast predali maloljetnom Petru II.[13]

Pripreme[uredi | uredi izvor]

Na dan puča, Hitler je izdao Direktivu broj 25, u kojoj je pisalo da je puč promijenio političku situaciju na Balkanu. U Direktivi je naveo da „Jugoslaviju treba smatrati neprijateljem i u slučaju da uskoro da izjavu lojalnosti, pa je stoga treba razbiti što je moguće prije”.[14] Njemački izviđački avioni su često narušavali jugoslovenski vazdušni prostor nakon puča. Lovci JKRV stavljeni su u stalnu pripravnost. Njemački upadi su pokazali da su mreža jugoslovenskih kopnenih osmatračnica i prateća radio-komunikacija neadekvatni.[9] Hitler je odlučio da se Beograd bombarduje kao kazna za vojni puč, pod kodnim nazivom Operacija Odmazda (njem. Unternehmen Strafgericht). Rajhsmaršal Herman Gering je 27. i 28. marta 1941. prebacio oko 500 lovaca i bombardera iz Francuske i sjeverne Njemačke na aerodrome nedaleko od jugoslovenske granice. Komandant Luftflote IV, generaloberst Aleksander Ler, odredio je ove avione za napad na jugoslovensku prijestonicu u talasima danju i noću. Ler je izdao naređenje za bombardovanje 31. marta, ali je odluku o bombardovanju Beograda Hitler potvrdio tek 5. aprila.[15] Hitler je naredio opšte uništenje Beograda, ali je Ler u posljednjem trenutku zamijenio ove opšte smjernice konkretnim vojnim ciljevima unutar grada.[16]

Kapetan Vladimir Kren je 3. aprila avionom Potez 25 odletio u Grac i prebjegao Nijemcima. Otkrio je lokacije mnogih jugoslovenskih aerodroma na kojima su razmješteni avioni, kao i šifre koje je koristilo JKRV, a koje je moralo brzo da promijeni.[9] Takođe, otkrio je lokacije jugoslovenskih centara za mobilizaciju i protivvazdušna skloništa u Beogradu.[17] Britanski pukovnik je 5. aprila popodne posjetio Mirkovića u bazi JKRV u Zemunu i obavijestio ga da će napad na Beograd početi u 6.30 časova sljedećeg dana.[9] Ministarski savjet je prethodnog dana proglasio Beograd otvorenim gradom u slučaju neprijateljstava. Njemačka ambasada je obavijestio svoju vladu da Beograd nema nikakvu protivvazdušnu odbranu, ali u nastojanju da javnosti opravda napad, njemačka propaganda je grad označila kao „Beogradska tvrđava”, nakon što su prve bombe bačene.[15]

Do 6. aprila, JKRV je bilo skoro potpuno mobilisano i sastojalo se od četiri vazduhoplovne brigade sa više od 423 aviona jugoslovenskog, njemačkog, italijanskog, francuskog, češkog i britanskog diazajna, uključujući 107 savremenih lovaca i 100 savremenih srednjih bombardera. Osim malog broja lovaca Rogožarski IK-3 domaće proizvodnje, skoro svi savremeni avioni koji su bili na raspolaganju JKRV bili su njemačkog, italijanskog ili britanskog dizajna, za koje su bili dostupni ograničeni rezervni dijelovi i municija.[18] Raspoloživi avioni bili su raštrkani po cijeloj zemlji, a samo je 1. vazduhoplovna lovačka brigada bila dovoljno blizu Beograda da odgovori na napad na prijestonicu. Ukupno, 1. vazduhoplovna lovačka brigada imala je 56 lovaca Meseršmita Bf 109E-3, 15 Hoker harikena MkI i 6 Rogožarskih IK-3.[19]

Bombardovanje[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Aprilski rat
Stari dvor u centru Beogradu oštećen tokom bombardovanja, pogođen je tokom prvog talasa bombardovanja 6. aprila 1941. godine.

Njemačke kopnene snage prešle su jugoslovensku granicu u 5.15 časova 6. aprila, a njemački ministar propagande Jozef Gebels je u 6.00 časova objavio rat Jugoslaviji.[20] Jugoslovenska protivvazdušna odbana izazvala je lažnu uzbunu kada je prijavila približavanje vazdušnog napda iz pravca Rumunije u 3.00 časa, jer su prislušni punktovi na rumunskoj granici čuli kako se motori rumunskog Fligerfirera Arad zagrijevaju prije polijetanja. 51. lovačka grupa 6. lovačkog puka JKRV stacionirana na aerodromu u Zemunu stavljena je u stanje pripravnosti prije zore, a kada su počeli da pristižu izvještaji o napadima Luftvafea na aerodrome JKRV, upućena je prva patrola. U početku, nije primjećena nijedna letjelica u okolini Beograda.[21]

Prvi talas je udario na Beograd između 6.30 i 6.45 časova i sastojao se od 74 obrušavajućih bombardera Junkers Ju 87 Štuka, 160 srednjih bombardera Hajnkel He 111 i 17 lakih bombardera Dornije Do 17 na visini od 2400—3000 metara. Pratili su ih teški lovci Meseršmit Bf 110 na visini od 3400—3700 metara i 100 lovaca Meseršmit Bf 109E na visini od 4600 metara.[5][22] Cjelokupnoj 6. lovačkoj brigadi, koju su činile 32 lovačka grupa stacionirana u Prnjavoru i 51. lovačka grupa stacionirana u Zemunu, koja je na raspolaganju imala 29 Meseršmita Bf 109E i 5 Rogožarskih IK-3, naređeno je da presretne Nijemce.[23] Jugoslovenske avione su brzo opazili Meseršmiti Bf 109E iz 77. borbene eskadrile. Čim je krenuo prvi talas, Hoker hariken Mk1 iz 52. lovačke grupe 2. lovačkog puka stacioniranog u Kniću stigao je iznad Beograda i zaokupio nekoliko ponurućih bombardera, tvrdeći da je jedna Štuka oborena. Tokom prvog napada, prema jugoslovenskim izvorima oboreno je 15 njemačkih aviona i 5 jugoslovenskih, a još 6 je bilo teško oštećeno. Piloti njemačke 77. lovačke eskadrile tvrdili su da je 10 jugoslovenskih letjelica oboreno i još 6 uništeno na zemlji.[24] Po povratku u bazu, komandant 51. lovačke grupe razriješen je komande zbog oklijevanja.[25] U prvom talasu bombardovana je beogradska elektrana, pošta sa telegrafskim i poštanskim službama, sjedište Ministarstva vojske i mornarice, zgrada Vrhovne komande, zgrada Vojne akademije, Kraljev dvor na Dedinju, kasarna Kraljeve garde na Topčideru, štab Žandarmerije, aerodrom u Zemunu i drugi ciljevi.[26]

Odmah poslije prvog talasa, kralj Petar II, Ministarski savjet i Vrhovna komanda napustili su Beograd i povukli se u planinsku unutrašnjost s namjerom da odu u egzil.[27][28] Drugi talas njemačkih aviona stigao je iznad Beograda oko 10 časova, činili su ga 57 obrušavajućih bombardera Ju 87 i 30 lovaca Bf 109E. U susret ih je dočekalo 15 preostalih lovaca 6. lovačke brigade. Ovog puta su prema jugoslovenskim izvorima prinudno prizemljena dva obrušavajuća bombardera, a oboren je jedan Bf 109E. Patrola Bf 109E iz sastava jugoslovenske 31. lovačke grupe stacionirane u Kragujevcu, djelujući bez naređenja komandata svoje grupe, pratile je Nijemce u povratku u njihove baze i prema jugoslovenskim izvorima oborila dva obrušavajuća bombardera.[25]


Posledice[uredi | uredi izvor]

Spomenik braniocima Beograda, 6. aprila 1941, u Zemunu
Današnji izgled ruševina Narodne biblioteke na Kosančićevom vencu, koja je uništena tokom bombardovanja 6. aprila 1941.

U bombardovanju Beograda 1941. poginulo je 2.274 ljudi[2] (procene: 2.271—4.000, nemačke procene: 1500—1700).[29] Porušeno je 627 zgrada, veoma oštećena 1.601 zgrada, delimično oštećeno 6.829 zgrada (uključujući deo zgrade Starog dvora). Teško je oštećena Vaznesenjska crkva u kojoj je bilo vernika koji su bili došli na jutrenje. Najznačajniji spomenik kulture, Narodna biblioteka sa 350.000 knjiga, uništena je već prvog dana bombardovanja.[30]

General Ler se 9. maja 1945. predao Jugoslovenskoj armiji. Pobegao je i ponovo je uhvaćen 13. maja. Posle rata suđeno mu je za ratne zločine pred vojnim sudom Jugoslovenske armije, a jedna od tačaka optužnice se odnosila na njegovo komandovanje 4. vazdušnom flotom tokom Operacije Odmazda. Proglašen je krivim, osuđen na smrt i pogubljen.[31]

Nemački feldmaršal Evald fon Klajst je na suđenju posle rata izjavio: „Vazdušni napad na Beograd 1941. godine imao je prvenstveno političko-teroristički karakter i nije imao ništa zajedničko sa ratom. To bombardovanje iz vazduha bilo je stvar Hitlerove sujete, njegove lične osvete.”

Spomen-groblje žrtava bombardovanja[uredi | uredi izvor]

Spomen ploča žrtvama nacističkog bombardovanja Beograda 1941. godine na Novom groblju, Spomen-groblje žrtava nacističkog (1941.) i savezničkog (1944.) bombardovanja Beograda

U okviru kompleksa Novog groblja u Beogradu, u neposrednoj blizini Severnog bulevara, 1966. godine formirano je Spomen-groblje stradalih u šestoaprilskom bombardovanju Beograda 1941. godine. Autorka spomen-groblja bila je arhitektkinja Milica Momčilović. Dvadeset devet mermernih ploča nalazi se na osam ozidanih betonskih humki, koje podsećaju na rovove u kojima su primarno sahranjivani postradali. Na posebnim pločama ispisana su imena 646 identifikovanih žrtava i podaci o 909 neidentifikovanih muškaraca, 393 žene i 59 dece.[32]

Spomenik poginulim u Vaznesenjskoj crkvi za vreme bombardovanja Beograda 1941.

Filmovi bombardovanja[uredi | uredi izvor]

Nemačko bombardovanje Beograda tokom Aprilskog rata 1941. godine nikada nije snimljeno filmskom kamerom.[33] Godine 1945. Nikola Popović je uradio prvi posleratni dokumentarni film pod nazivom Odmazda Beograda.[33] Popović je sekvence bombardovanja montirao iz drugih dokumentarnih filmova; scene je skrojio koristeći razni materijal zaplenjen iz nemačkih filmskih žurnala.[33] Ubacio je scene nemačkih aviona, Junkersa 87 (Štuke) i dvomotornih Hajnkela 111. U filmu se nalaze kadrovi neprepoznatljivih gradova u plamenu, snimci bombardovanja Varšave iz 1939, te Roterdama i Londona iz 1940.[33] Neke kadrove za ovaj film je preuzeo iz nemačkog UFO žurnala broj 405, koji pokazuje posledice američkog bombardovanja Beograda na Uskrs 1944.[33] Snimio je 1945. rekonstruisane scene eksplozija na ruševinama zaostalim iz rata. Njegov izmontirani film iz 1945. godine je više decenija, u vreme SFRJ, prikazivan široj javnosti, u bioskopima i na televiziji, kao autentičan film nemačkog bombardovanja Beograda 6. aprila 1941. godine.[traži se izvor]

Posledice nemačkog bombardovanja Beograda 6. aprila 1941. snimio je odmah po završetku bombardovanja, još pre ulaska nemačkih trupa u glavni grad, kinoamater Radomir Milojković (koji je ujedno i prvi snimio razrušen grad).[33] Njegovi snimci su prvi put prikazani nakon skoro četiri decenije od završetka Drugog svetskog rata, u filmu Marka Bapca iz 1978. pod nazivom Kada je nebo bilo crno nad Beogradom.[33]

Galerija[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Napomene[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Vojni istoričar Kristofer Čant navodi da je kodno ime operacije bilo Unternehmen Bestrafung.[3] Istoričar specijalizovan za Holokaust Martin Gilbert tvrdi da je kodni naziv operacije bio Castigo.[4] Istoričar Vladimir Terzić naziv operacije na srpski prevodi kao „Kazna”.[5] Bukvalni prevod reči Strafgericht bi bio "kazneni sud".

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b Terzić 1983, str. 285.
  2. ^ a b „Grad Beograd — Prestonica Srbije i Jugoslavije”. Pristupljeno 5. april 2013.
  3. ^ Chant 1986, str. 17.
  4. ^ Gilbert 1989, str. 170.
  5. ^ a b Terzić 1982, str. 283.
  6. ^ Roberts 1973, str. 6–7.
  7. ^ Presseisen 1960, str. 367.
  8. ^ a b Roberts 1973, str. 12.
  9. ^ a b v g d Shores, Cull & Malizia 1987, str. 177.
  10. ^ Roberts 1973, str. 13.
  11. ^ Milazzo 1975, str. 2.
  12. ^ Tomasevich 1975, str. 43–44.
  13. ^ Tomasevich 1975, str. 47.
  14. ^ Roberts 1973, str. 15.
  15. ^ a b Schreiber, Stegemann & Vogel 1995, str. 497.
  16. ^ Boog, Krebs & Vogel 2006, str. 366.
  17. ^ Terzić 1982, str. 286.
  18. ^ Shores, Cull & Malizia 1987, str. 173.
  19. ^ Shores, Cull & Malizia 1987, str. 187–188.
  20. ^ Shores, Cull & Malizia 1987, str. 179.
  21. ^ Shores, Cull & Malizia 1987, str. 196.
  22. ^ Shores, Cull & Malizia 1987, str. 195.
  23. ^ Shores, Cull & Malizia 1987, str. 196–197.
  24. ^ Shores, Cull & Malizia 1987, str. 196–198.
  25. ^ a b Shores, Cull & Malizia 1987, str. 199.
  26. ^ Terzić 1982, str. 286.
  27. ^ Tomasevich 2001, str. 50.
  28. ^ Pavlowitch 2007, str. 17.
  29. ^ „Verbrechen der Wehrmacht 1941—1944”. cologneweb.com. Pristupljeno 25. jul 2017.
  30. ^ „Sećanje na bombardovanje Narodne biblioteke”. RTS. Pristupljeno 12. april 2017.
  31. ^ Tomasevich 2002, str. 756–757.
  32. ^ Novo groblje u Beogradu - vodič. Beograd: JKP „Pogrebne usluge” Beograd. str. 18. 
  33. ^ a b v g d đ e „Snimak bombardovanja Beograda je montaža”. Vesti. Pristupljeno 9. april 2013.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Бомбардовање_Београда_(1941)&oldid=27551031”