Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdušna odbrana JNA

Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdušna odbrana Jugoslovenske narodne armije
Amblem RViPVO JNA
Postojanje	1945—1992.
Zemlja	SFR Jugoslavija
Deo	Jugoslovenska narodna armija
Štab	Zemun
Komandanti
Komandant	general-potpukovnik Božidar Stevanović (1992) poslednji

Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdušna odbrana (skraćeno RViPVO), bilo je jedan od tri vida Jugoslovenske narodne armije, namenjeno za zaštitu i prevlast u vazdušnom prostoru, kao za podršku kopnenim, pomorskim i ukupnim oružanim snagama SFR Jugoslavije. Formalno je osnovano 21. maja 1942. godine, u toku Narodnooslobodilačke borbe, a sa raspadom Jugoslavije (1992. godine), nestalo je u izvornom obliku i transformisalo se u nova, po novostvorenim državama.

U periodu 1945—1992. godine, Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdušna odbrana (RV i PVO) razvijalo se u skladu sa konceptom razvoja JNA, u duhu savremene vazduhoplove naučne misli, doktrine i tehnološkog razvoja u svetu. Istovremeno, razvijani su i usavršavani vlastiti kadar, visoko školstvo i fleksibilna doktrina primene RV i PVO prema savremenim uslovima. Oslonac na vlastite snage je imao prioritet, te su realizovani rezultati u razvoju snažnog RV i PVO, sa jakom sopstvenom naučnom i tehnološkom bazom, o čemu svedoči i izvoz oko 200 primeraka vojnih aviona iz vlastitog razvoja i proizvodnje.

U toku Drugog svetskog rata, glavni zadatak RV, bio je borba protiv okupatora i njihovih saradnika, za oslobođenje zemlje i za uspostavljanje društvenog poretka, projektovanog od Komunističke partije Jugoslavije. Neposredno po završetku rata, zadaci su se sveli na očuvanje uspostavljenog poretka i zaštitu od inostrane intervencije.

Osnivanje i etapni razvoj

Osnivanje i razvoj u toku rata

Naredba o osnivanju Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva

Jugoslovenska narodna armija, je nastala u Narodnooslobodilačkoj borbi, protiv fašističkog okupatora. Isto je tako i njen deo, Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdušna odbrana, stvoreno u toku toga rata i to 21. maja 1942. godine, sa prebegom dva aviona iz NDH, na slobodnu teritoriju, koju su kontrolisali partizani, u Bosanskoj krajini. U tome početnom periodu zvalo se „Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo“, sve do formiranja posebnih jedinica za protivvazdušnu odbranu (PVO) i njihove integracije u jedinstven vid Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdušne odbrane (RV i PVO), 1959. godine.

Prva etapa stvaranja ratnog vazduhoplovstva, otpočela je sa organizovanjem ilegalnog rada u vazduhoplovstvu NDH i odlukom Franje Kluza i mehaničara, strelca Milutina Jazbeca da prebegnu avionom na partizansku slobodnu teritoriju. Saglasnost je dao i vodio koordinaciju svih tih akcija sekretar Oblasnog komiteta za Bosansku krajinu Đuro Pucar Stari. U međuvremenu je Milutin Jazbec bio prebačen sa Kluzovog aviona na Čajavecov, koji je bio isto simpatizer i ilegalac partizanskog pokreta. Kada je saznao za nameru i aktivnost ove dvojice, zajedno su koordinisali akciju i sva trojica su prebegla sa dva aviona na slobodnu teritoriju. Zajedno su to izveli, da ne bi došlo do provale, a i iz istih bezbednosnih razloga nisu bili ranije povezani i nisu znali za međusobne aktivnosti. Na aerodromu Urije kod Prijedora, prvo je sleteo Kluz sa svojim Potezom 25 a zatim Čajavec i Jazbec, avionom Brege 19, 21. maja 1942. godine. Ranije je bila pripremljena rezervna, improvizovana poletno-sletna staza, kod sela Međuvođe, ali nije korišćena za sletanje pri ovom prebegu.

Posle uspešnog preleta, ova dva aviona sa dvojicom pilota i mehaničarem, prvi zadatak je bila zaštita aviona od napada i uništenja iz vazduha. Komandant operativnog štaba za Bosansku krajinu Kosta Nađ je naredio pilotu Kluzu i njemu dodeljenom mehaničaru Ivici Mitrešiću da prelete avionom Potez 25 na improvizovani aerodrom u selu Međuvođe i avion sakriju ispod drveća. Prethodno su napravljene makete, ova dva aviona od drveta, koje su postavljene na ivicu uzletišta aerodroma Urije, radi obmane neprijatelja.

Preduzete su akcije za obezbeđenje goriva, municije i avionskih bombi. Na jedan od aviona, koji je preleteo bez mitraljeza, ugrađen je pešadijski „šarac“. Bombe su priručno izrađivane od vodovodnih cevi prečnika 100 mm, punjene sa zarobljenim eksplozivom. Bombu je projektovao inženjer Mile Ljubičić, a izrađivane su u radionici rudnika Ljubija. Odštampani su prvi leci za poziv pripadnika oružanih snaga NDH na prelazak na stranu partizana. Prvo borbeno dejstvo partizanske avijacije je bilo po ustaškom odredu Crna legija, koja je prodrla na slobodnu teritoriju iz pravca Bosanske Dubice, 4. juna 1942. godine. Efekat je bio uvećan sa zadržanim oznakama NDH, na Kluzovom avionu. Ustaše su bili ubeđeni da je njihov avion, sve dok ih nisu zasule bombe i mitraljeski rafali.

Istorijski događaji, vezani za stvaranje i jačanje ratnog vazduhoplovstva u Narodnooslobodilačkoj borbi, nižu se jedan za drugim.

• Vrhovni štab formira prvo Vazduhoplovno odeljenje, 16. septembra 1943. godine.
• Sa posebnom naredbom, Vrhovni štab takođe formira Prvu vazduhoplovnu bazu, 14. oktobra 1943. godine, sa definisanim zadacima. Osnovni zadatak je bio okupljanje i organizovanje kadrovske baze i pripreme infrastrukture za prihvat vazduhoplovne tehnike iz pomoći od saveznika.
• Preko radio-stanice „Slobodna Jugoslavija“, oktobra 1943. godine, pozvani su svi rodoljubi vazduhoplovci, iz zemlje i inostranstva, da se priključe vazduhoplovstvu Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije.
• Na Drugom zasedanju AVNOJ-a, 29. novembra 1943. godine, Tito je saopštio da je Vrhovni štab tražio od saveznika isporuku naoružanja, u okviru čega i borbene avione.
• Na Teheranskoj konferenciji saveznika, decembra 1943. godine, doneta je odluka o vojnoj pomoći jugoslovenskim partizanima, gde se podrazumevala i vazduhoplovna tehnika.
• Sa Jugoslovensko-britanskim protokolom, 12. marta 1944. godine, utvrđuje se formiranje borbene avijacije Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, na tlu Afrike. Formirana je Prva vazduhoplovna eskadrila, naoružana sa Spitfajerima, 1. jula 1944. godine i Druga vazduhoplovna eskadrila, naoružana sa Harikenima. Obe eskadrile, ubrzo su se posle formiranja prebazirale u Italiju, zatim na aerodrom Kane na Visu, pa zatim na Aerodrom Prkos i Škabrnje. Sve do kraja rata, ove dve eskadrile su uspešno sadejstvovale sa ostalim jedinicama Jugoslovenske narodne armije, u završnim operacijama oslobođenja zemlje.

Spitfajeri RV NOVJ na ratnom aerodromu Škabrnje kod Zadra, 1944. godine.

Hariken RV NOVJ, izložen kao eksponat u Muzeju vazduhoplovstva

Prvi Po-2, u Narodnooslobodilačkoj vojsci, bili su u eskadrili za vezu.

Ratni avion jurišnik Iljušin Il-2.

Ratni lovac Jak-3, kao eksponat u
Muzeju vazduhoplovstva.

Ratni lovac Jak-9.

Jugoslovenski lovac S-49, eksponat u
Muzeju vazduhoplovstva.

De Heviland Moskito, varijanta B Mk XX, 1945. godina.

Jugoslovenski F-47D, u Muzeju vazduhoplovstva, na aerodromu
Nikola Tesla, u Beogradu.

T-33 Šuting star

Aero-2, u Muzeju vazduhoplovstva.

Školski aviona Aero-3 u letu.

213, u Muzeju vazduhoplovstva.

• U drugoj polovini 1944. godine, iz sastava ovih eskadrila izdvaja se vazduhoplovno odeljenje, koje na Visu stalno dežura u nameni protivvazdušne odbrane ostrva. Iste godine i na drugim lokacijama organizovana je protivvazduhoplovna odbrana, sa zarobljenim namenskim protivavionskim mitraljezima i topovima.
• Vrhovni štab, formirao je pri svima štabovima većih jedinica, referente za prihvat vojne pomoći saveznika, evakuaciju ranjenika i sadejstvo avijacije sa jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, 8. septembra 1944. godine.
• U toku septembra 1944. godine, Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije zauzima aerodrom Zalužine, zarobljava 11 aviona (5 ispravnih). Od zarobljenih i preletelih aviona i od dobrovoljaca iz Petog korpusa i prebeglih vazduhoplovaca iz NDH, formira se Prva partizanska eskadrila sa aerodromskom bazom, koja je sadejstvovala sa aerodroma Bugojno u oslobađanju Banje Luke.
• Formira se i eskadrila za vezu Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske, od 4 aviona Polikarpov Po-2, dobijena od Sovjetskog Saveza i od šest prebeglih iz NDH. Eskadrila je preletela, u novembru 1944. godine, u Zemun i uključena je u transportnu avijaciju.
• Odlukom Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske povučeni su naši vazduhoplovci iz sastava RAF-a, koji su zajedno sa pripadnicima Omladinskog bataljona i delom sastava Prve vazduhoplovne baze, poslati na školovanje u SSSR. Od te grupe vazduhoplovaca je formiran 554. jurišni vazduhoplovni puk, u Groznom, 3. marta 1945. godine i 254_ti lovački puk, u Krasnodaru, 1. maja 1945. godine. Oba puka preleću u Jugoslaviju, 17. jula 1945. godine. Jurišni na aerodrom u Somboru, a lovački u Zemun. Po preletu su dobili jugoslovenske formacije, Prvi jurišni puk i Prvi lovački puk.
• Tito je 21. septembra 1944. godine, u Moskvi, zaključuje sporazum o sovjetskom naoružavanju dve vazduhoplovne divizije i školovanju vazduhoplovnog kadra, u Sovjetskom Savezu. Na osnovu toga sporazuma, formirana je „Grupa Vitruk“, sa jednom vazduhoplovnom lovačkom i jednom jurišnom divizijom i šest vazduhoplovnih bataljona, iz sastava 17_ge vazduhoplovne armije, koja je sadejstvovala sa Crvenom armijom i sa Narodnooslobodilačkom vojskom, na tlu Jugoslavije. Ova vazduhoplovna grupacija se transformisala, sa jugoslovenskom popunom ljudstva, u periodu od novembra 1944. do marta 1945. godine, u divizije JRV, sa sastavom od 11_te lovačke vazduhoplovne divizije, koju su sačinjavali 111_ti, 112_ti i 113_ti lovački vazduhoplovni pukovi, 42_ge jurišne vazduhoplovne divizije, koju su sačinjavali 421_ti, 422_ti i 42_ći jurišni vazduhoplovni pukovi i 9_te vazduhoplovne oblasne komande, sa šest aerodromskih bataljona i štaba Grupe vazduhoplovnih divizija. Divizije su bile popunjene sa ratnim, trofejnim avionima. Lovačka divizija sa poznatim sovjetskim lovcima Jak-3 i Jak-9, a jurišna prevashodno sa Iljušin Il-2.
• Formirana je podoficirska vazduhoplovna škola u Novom Sadu, 3. februara 1945. godine i pilotska škola u Zemuniku, kod Zadra, 14. marta 1945. godine. To je bio osnov razvoja školstva u RV i PVO.
• Padobranski bataljon, formiran je 15. oktobra 1944. godine od dobrovoljaca boraca Narodnooslobodilačke vojske. Bataljon je imao četiri čete, svaka po tri voda, sa ukupno 160 padobranaca.
• Naredbom Vrhovnog komandanta Narodnooslobodilačke vojske, formiran je Štab RV u Zemunu, 29. oktobra 1944. godine (na slici dole je kopija naredbe).
• Po oslobođenju Zemuna, novembra 1944. godine, formirane su radionice i obnova fabrike aviona Ikarus, u funkciji opravke i remonta aviona i druge vazduhoplovne tehnike.

Posleratni period razvoja

Neposredno po završetku rata, zadaci RV, bili su slični kao i za celu JNA, a to su:

• Smeštaj ljudstva i stvaranje najnužnijih uslova za rad, obuku po jedinicama i komandama, kao i popravku razrušene i oštećene infrastrukture.
• Organizacijsko i formacijsko sređivanje stanja u RV, na osnovu raspoloživih kadrova, njihov raspored po vrstama avijacije, pozadine, komandi, institucija, škola i vazduhoplovne industrije.
• Ustrojavanje vazduhoplovnih propisa, pravilnika i procesa održavanja i remonta vazduhoplovne tehnike i obezbeđenja rezervnih delova.
• Stvaranje školskog sistema za pilote i sve vazduhoplovne službe, posebno za vazduhoplovnotehničku.

Pored stalnog stručnog usavršavanja i povećavanja nivoa obučenosti celog sastava RV, vršena je i njegova organizacijska i strukturalna dogradnja, sagledavajući perspektivu i strategijsku ulogu ovoga vida oružanih snaga zemlje, u sklopu njenog geopolitičkog položaja u svetu. Formirani su:

• Vazduhoplovnoopitni centar, 10. avgusta 1945. godine.
• Vazduhoplovnovojno učilište, 12. septembra 1945. godine, za školovanje pilota i izviđača.
• Vazduhoplovnomedicinski institut, 11. novembra 1945. godine.
• Vazduhoplovnotehnički institut, 10. avgusta 1946. godine.
• Vazduhoplovnotehnička akademija, 15. oktobra 1947. godine i drugo.

Brzo su se okupili i organizovali entuzijasti vazduhoplovni konstruktori, po projektnim biroima u fabrikama i radionicama oživljene vazduhoplovne industrije, oštećene u toku tek završenog svetskog rata. Projektni biroi su organizovani po uzoru na praksu u Sovjetskom Savezu. Vodeći stručnjaci po tim biroima, bili su:

puk. dipl. inž. Kosta Sivčev puk. Dragoljub Bešlin prof. dipl. inž. Sima Milutinović prof. dipl. inž. Dušan Stankov

puk. dipl. inž. Svetozar Popović dipl. inž. Ivan Šoštarić dipl. inž. Boris Cijan. dipl. inž. Đorđe Petković i drugi.

Prve, posleratne konstrukcije bile su jedrilice, laki i školski avioni. Kasnije se prešlo na eksperimentalne i serijske vojne borbene avione.

Integracijom projektnih biroa 1956. godine, u organizacionu strukturu Vazduhoplovnomedicinskog instituta, otpočela je nova era domaćeg razvoja, uz neposrednu podršku istraživačke delatnosti, u domenu vazduhoplovnih tehnologija. Potvrda te organizacije, dokazala se na uspešnom razvoju i proizvodnji školskog aviona G-2 galeb.

Kraj Drugog svetskog rata i posleratni period, bili su obeleženi sa revolucionarnom tehnološkom promenom u projektovanju i proizvodnji borbenih aviona. Prelazilo se na pogon aviona sa mlaznim motorima. RV i PVO je, taj prelomni period promene tehnologije, otežala sovjetska ekonomska i vojna blokada, u toku Informbiroa.

Zbog političkog konflikta sa Sovjetskim Savezom, prekinuta je isporuka rezervnih delova i svih materijala za podršku ispravnosti aviona, njihovog porekla. Neko prelazno vreme je bilo obeleženo sa primenom zabranjene prakse u vazduhoplovstvu „kanibalizmom“. Skidani su ispravni delovi sa neispravnih aviona i tako su osposobljavani za let manje neispravni. Ubrzano je rađeno na razvoju domaćeg lovca S-49, koji je udarnički serijski proizvođen u fabrici aviona Ikarus. To je bio respektivan lovac, bez obzira što je razvijan i proizvođen u teškim uslovima i u kratkom vremenskom periodu. Već tokom 1949. godine proizvedeno je 49 primeraka lovca S-49A, a ukupna serija, sa varijantom S-49C, isporučena je RV i PVO u 130 primeraka. Ovi avioni, ostali su u naoružanju sve do 1961. godine.

Prvi lovački puk, sa avionima S-49A Josip Broz Tito, simbolično je predao vazduhoplovcima na operativnu upotrebu, 21. maja 1950. godine, na zemunskom aerodromu, sa rečima:

„ Naše mlado RV postiglo je u ovom kratkom periodu vrlo dobre rezultate u ovladavanju vojnom vazduhoplovnom tehnikom. Naša nova, socijalistička zemlja težila je od samog početka da vama vazduhoplovcima da u ruke avione proizvedene u našoj socijalističkoj zemlji. Ja sam danas srećan što mogu da vam čestitam i u tom pogledu, što mogu da vam kažem da ste za čuvanje našega neba, naše socijalističke izgradnje, dobili u ruke oružje, naše sopstvene avione. ”

Zbog ratom razorenih i opustošenih vazduhoplovnih industrijskih kapaciteta Jugoslavije i zbog zaostajanja za potrebnim tehnološkim svetskim nivoom, morala su se tražiti i dopunska, paralelna rešenja za opremanje RV i PVO. Preko vojne pomoći zapadnih zemalja nabavljeni su britanski avioni MK-6 i MK-38 i američki F-47D tanderbolt, sa kojima je prenaoružana jugoslovenska bombarderska, izviđačka i lovačka avijacija, umesto sovjetskih starih aviona, bez rezervnih delova. Preobuka ljudstva RV i PVO, izvršena je u Jugoslaviji, sa jugoslovenskim instruktorima prethodno obučenim u inostranstvu.

Posle 1953. godine, nastavljen je proces modernizacije RV i PVO, sa uvođenjem aviona sa mlaznim motorom američkog porekla, prvi ovi avioni su stigli u Jugoslaviju u martu. Krajem 1954. godine, oformljena je i prva helikopterska eskadrila, sa čime su stvoreni početni uslovi za razvoj helikopterskih jedinica. Uvedeni su školski avioni sa mlaznim motorom T-33 šuting star (školsko trenažna i izviđačka varijanta), lovce-bombardere F-84 tanderdžet i lovce F-86 sejbr. To je period respektivne borbene moći RV i PVO i na evropskom nivou. Tada je RV i PVO bilo najsnažnije u regionu, pa i šire.

Ceo posleratni period, do 1992. godine, svi piloti RV i PVO su školovani na avionima vlastite konstrukcije i proizvodnje (takođe i piloti iz mnogih zemalja „trećeg sveta“). Jedini izuzetak, bila je preobuka na avione sa mlaznim motorom, T-33 šuting star.

Dan osnivanja RV i PVO

522, u Muzeju vazduhoplovstva.

Dan preletanja pilota Rudija Čajaveca, avionom „Brege 19” i Franje Kluza „Potezom 25”, sa mehaničarem Milutinom Jazbecom, 21. maj 1942. usvojen je za dan Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdušne odbrane. Slavio se sve do 1992. godine, kao zvanični praznik po jedinicama i ustanovama JNA. Nostalgičari ga i danas obeležavaju, ali i ustanove koje čuvaju vazduhoplovnu tradiciju, kao što je Muzej vazduhoplovstva i pojedini aero-klubovi.

Jedan od prvih eksperimentalnih aviona je bio Aviona 451 projektovan u projektnom birou Ikarusa, pod rukovodstvom Dragoljuba Bešlina.

Zolja

Stršljen

Matica

Model aviona B-12 u aerotunelu

Period eksperimentalnih i prototipskih aviona

Gnat MK-1, u Muzeju vazduhoplovstva. Kupljena su bila tri primerka i ispitana u Vazduhoplovnoopitnom centru.

Jastreb RV i PVO.

Utva 75

J-22 orao

Pored intenzivnog rada na obnovi projektantsko razvojne delatnosti i osposobljavanja uništene vazduhoplovne industrije, činjeni su veliki napori i u osvajanju novih tehnologija i koliko je bilo moguće, u tim uslovima, hvatati priključak sa savremenim svetom. Većina konstruktorskih grupa, bilo je angažovano na razvoju lakih, školskih i lakih transportnih aviona, a biro Dragoljuba Bešlina je radio na gami eksperimentalnih aviona, sa osnovom u nazivu 451. Želelo se doći do rešenja vlastitog borbenog aviona, na osnovu dostupne tehnologije. Pošto je ta raspoloživa tehnologija bila oskudna, u odnosu na svetsku, tražena su posebna koncepciona rešenja. Prvi u nizu je bio Avion 451, sa dva klipna motora, posebnost je bila ležeći položaj pilota, za mogućnost podnošenja većih ubrzanja, u odnosu na let sa klasičnim sedištem. Sledeći avion, bio je 451M zolja. To je bio prvi jugoslovenski avion sa mlazni motorom, poleteo je 25. oktobra 1952. godine. Motori su bili francuski malog potiska, Turbomeka Palas (franc. Turboméca Palas). Strane zemlje tada nisu htele da nam isporučuju jače mlazne motore, sa novom tehnologijom. Ipak je to bio značajan rezultat za izolovanu Jugoslaviju, za njenu vazduhoplovnu industriju i tehnologiju. Poseban je bio veliki podstrek za mobilisanje mladih da se školuju i napreduju u domenu vazduhoplovne struke, održan je i kontinuitet u vazduhoplovnoj grani tehnike. Naredni avion u tome nizu bio je već značajniji, sa jačim motorima Turbomeka marbore (franc. Turboméca Marbore), J-451MM stršljen, čija je varijanta dvoseda S-451MM matica.

Na ovom putu obezbeđenja opremanja RV i PVO avionima pogonjenim mlaznim motorom, iz vlastitih izvora je i prvi domaći projekat nadzvučnog aviona, sa nazivom B-12. U birou Dragoljuba Bešlina urađen je projekat prototipa i počela je njegov prototipski razvoj i fizička gradnja u fabrici Ikarus, pri odmakloj fazi realizacije, program je obustavljen. Kao i drugi projekti ovog biroa i B-12 je bio specifičan. Njegova specifičnost je bila po tipu stajnih organa, sa nazivom bicikl (glavni točkovi su na trupu, jedan iza drugog, a pomoćni na krajevima krila). Obustavljen je pošto je bio veliki rizik neuspeha. U to vreme su fenomeni nadzvučne aerodinamike još uvek nisu bili potpuno razjašnjeni, niti eksperimentalno dokazani.

U međuvremenu, pojavila se britanska ponuda za isporuku njihovog nadzvučnog aviona Folant gnat. Ratno vazduhoplovstvo i protivvazdušna odbrana SFRJ je kupilo tri primerka, koji su intenzivno ispitivani u Vazduhoplovnoopitnom centru, u toku 1958. godine. To je bila prilika da RV i PVO uvede u operativnu upotrebu savremeni nadzvučni lovački avion. Okolnosti su kasnije, usmerile to pitanje drugojačije i u povoljnije rešenje.

Stršljen i Matica nisu usvojeni za serijsku proizvodnju i opremanje RV i PVO, umesto postojećih starih američkih T-33 šuting star i F-84G tanderdžeta.

Kontinualni planski razvoj

Posle učinjenog prvog koraka ka pomirenju, između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, od strane Nikite Sergejeviča Hruščova, prvog sekretara CK KPSS, koji je zajedno sa Nikolom Bulganjinom, predsednikom vlade Sovjetskog Saveza i Anastasom Mikojanom, prvim zamenikom Sovjetske vlade, doleteo u Beograd 26. maja 1955. Stvoreni su uslovi za normalizaciju odnosa i za nastavak međuarmijske saradnje dveju država. U tome sklopu su bili stvoreni i uslovi za opremanje RV i PVO sa sovjetskom vazduhoplovnom tehnikom.

Sagledana je realnost da nije rešenje da umesto američkih dotrajalih aviona se uvode Stršljen i Matica, a isto tako i britanski Folant Gnat nije usvojen za naoružanje lovačkih pukova. Usvojena je strategija za vlastiti razvoj i proizvodnju lakih, školskih i lovačko-bombarderskih, a lovački, izviđački i specijalni avioni da se uvoze.

U tome smeru, desile su se i organizacijske promene. Integrisano je Ratno vazduhoplovstvo i Protivvazdušna odbrana u jedinstven vid JNA, 1959. godine i svi su projektni biroi, po vazduhoplovnim fabrikama, ukinuti 1957. godine, a delatnost istraživanja i razvoja integrisana u Vazduhoplovnotehničkom institutu.

Od Sovjetskog Saveza, počela je da se nabavljaju vazduhoplovna sredstva i oprema. RV i PVO je opremljeno lovcima MiG-21, u periodu od 1962. do početka 80-ih godina kupljeno je 216 primeraka, od kojih su još uvek neki u operativnoj upotrebi. Nabavljeni su i avioni drugih namena, helikopteri i PVO sredstva.

Razvijeni su i proizvedeni školsko-borbeni avioni G-2 galeb i G-4 super galeb, za osnovno školovanje Utva-75 i prvi prototip Laste i lovci-bombarderi J-21 jastreb i J-22 orao.

Mađarski MiG-21 bis, u njihovom muzeju	MiG-29

Planirani koncept daljeg razvoja RV i PVO

Prvi prototip Laste

Maketa Novog aviona, simuliran let.

Izgled sistema 9A83 ZRS S-300V

Kroz realizaciju vlastitih razvojnih i proizvodnih programa, posebno aviona J-22 orao i G-4 super galeb, podignuti su vazduhoplovno istraživačko-razvojni i proizvodni kapaciteti SFRJ, na tehničko-tehnološki nivo srednje razvijenih zemalja. Osposobljen je brojni stručni kadar i osvojen je veliki broj savremenih vazduhoplovnih tehnologija. Organizacijski, laboratorijski, kadrovski, tehnološki i proizvodno, vazduhoplovna industrija Jugoslavije, bila je spremna za novi iskorak, u nova iskušenja razvoja i proizvodnje savremenog borbenog aviona, konkurentnog sa svetskim. Na osnovu tih procena, tradicionalnih ambicija i politike oslonca na vlastite snage, programiran je razvoj i proizvodnja višenamenskog Novog aviona, 4. generacije. Prema dugoročnim planovima opremanja Ratnog vazduhoplovstva i protivvazdušne odbrane, bilo je predviđeno uvođenje u operativnu upotrebu toga višenamenskog Novog aviona, u perspektivi, da sa svojim višenamenskim sposobnostima zameni uloge i zadatke lovca-bombardera, izviđača i lovca, koje su izvršavali, postojeći avioni Orao i MiG-21. Za razvoj i proizvodnju, planiranu sa programom realizacije, trebalo je angažovati sve relevantne jugoslovenske kapacitete, sa oko 100.000 zaposlenih, uz tehnološku podršku firmi jedne od razvijenih država (iz Francuske). Bilo je planirano poletanje prvog prototipa, u toku 1995. godine, a u toku serijske proizvodnje da se uvede u operativnu upotrebu RV i PVO oko 250 primeraka Novih aviona i obezbedi oko 500 za inostrano tržište. Program je bio značajno napredovao, došlo se do donošenja državne odluke o izboru zemlje i njenih firmi, davaoca tehnološke podrške. U toku pripreme dograđeni su laboratorijski i proizvodni kapaciteti, brojčano i stručno su ojačani kadrovski potencijali. U domenu razrade projekta, značajno se napredovalo.

Procenjeno je da treba, u međuvremenu, izvršiti interventnu nabavku ograničenog broja lovačkih aviona, za ispomoć postojećim i zastarelim MiG-21. Na osnovu te odluke izvršena je nabavka samo 14 jednoseda MiG-29B i dva dvoseda (nastavna) MiG-29UB od Sovjetskog Saveza 1987. godine.

Pored višenamenskog, unifikovanog borbenog aviona (sa radnim nazivom Novi avion), bio je planiran i završetak razvoja Laste (za osnovno školovanje pilota) i modernizacija školsko-borbenog aviona G-4 super galeb. Pitanje transportne, helikopterske, specijalne avijacije i sistema PVO, rešavalo bi se po standardnom obrascu kupovine, međunarodne kooperacije i licencne proizvodnje.

Ovaj kontinuitet razvoja RV i PVO i perspektivni planovi su nasilno prekinuti, sa raspadom SFRJ, posledično JNA i prestankom postojanja RV i PVO.

Artiljerijsko-raketni sistemi PVO

U uslovima partizanskog ratovanja, u početnom periodu zvaničnog postojanja RV i PVO, odbrana od dejstva neprijateljskih aviona bila je sa svim raspoloživim oružjem, prvenstveno sa ličnim streljačkim, prvenstveno sa mitraljezima. Tokom rata, sve se više zarobljavalo oružja pa i protivavionskih mitraljeza i po neki top (PAT protivavionski top). U tome periodu raketni sistemi nisu ni postojali, oni su se razvijali u posleratnom periodu.

Prve zvanične aktivnosti, vezane za uvođenje raketnih sistema PVO, bili su razgovori, vođeni sa Englezima o kupovini jedne raketne baterije, krajem pedesetih godina prošlog veka. U tome periodu, u maju 1960. godine, odigrao se događaj obaranja izviđačkog, američkog aviona U-2, sa raketom zemlja-vazduh, iznad sovjetske teritorije. Jugoslovenska vojna delegacija, na čelu sa komandantom RV i PVO, prilikom posete Sovjetskom Savezu, pokrenula je proces nabavke raketnih sistema, sovjetskog porekla.

Razvoj PVO, sistemski je otpočeo sa formiranjem 250_og raketnog puka. Naredbom strogo poverljivo br. 423, formiran je 250_ti raketni puk protivvazdušne odbrane, 24. septembra 1962. godine. Bila je to prva raketna jedinica protivvazdušne odbrane Jugoslovenske narodne armije, na aerodromu Batajnica, sa zadatkom odbrane vazdušnog prostora u rejonu prestonice tadašnje Federativne Narodne Republike Jugoslavije, Beograda. Tada je počela isporuka i uvođenje u operativnu upotrebu, novembra 1962. godine, raketnog sistema Dvina. Imala je oznaku S-75, (po NATO klasifikaciji engl. SA-2 Guideline).

PVO puk je imao prva bojeva gađanja u junu 1963, a drugo u junu 1964. godine, kome je prisustvovao i Predsednik Tito.

Formiran je i 155_ti raketni puk 1967. godine, koji je iste godine opremljen sistemom M-2 volhov-M (po klasifikaciji NATO engl. SA-N-2 Guideline).

Usledilo je formiranje 350_og raketnog puka, 1975. i 450_og 1976. godine, opremljenih sa raketnim sistemima S-125 neva. Koji je imao bolje karakteristike, na manjim visinama.

Raketni sistem S-75 dvina.	Raketni sistem S-125 neva.	PAT, sa posadom, na položaju.

2K12 kub, u pokretu.

Pripadnici PVO lansiraju
raketu S-125 neva.

Početkom sedamdesetih godina, u redefinisanoj doktrini RV i PVO, uspostavljena su osnovna načela organizacije i borbene upotrebe raketnih jedinica (RJ) PVO. Prema tim načelima, RJ PVO teritorije, označavaju se kao najefikasnije sa svojom vatrenom moći u celom sistemu PVO, ali se takođe realno sagledava njihova osetljivost na elektronska ometanja i njihov nedostatak slabe mobilnosti i pokretljivosti. U cilju ublažavanja tih nedostataka, nabavljeno je i 17 kompleta mobilnih raketnih sistema 2K12 kub, u periodu od 1975. do 1977. godine.

RJ su organizacijski formirane u divizione, pukove i brigade. Raketni divizion je bio osnovna, zaokružena i nedeljiva taktička vatrena jedinica stalnog sastava, koja je načelno dejstvovala u sastavu puka ili brigade a sastojao se iz; komande, raketne baterije, baterije za vođenje raketa, baterije LPAA (lake protivavionske artiljerije), jedinica za vezu i jedinice za pozadinsko obezbeđenje.

Raketni puk protivvazdušne odbrane, bila je taktička jedinica promenljivog sastava. Bio je naoružan sa jednim raketnim sistemom, a sastojao se iz komande, četiri do šest raketnih, jednog raketnotehničkog diviziona, prištapskih i obezbeđujućih jedinica.

Raketna brigada, bila je viša taktička jedinica promenljivog sastava, naoružana sa istim ili mešovitim raketnim sistemima. Sastojala se iz komande, šest do osam raketnih diviziona jednog do dva raketnotehnička diviziona, prištapskih, obezbeđujućih i pozadinskih jedinica. Raketne brigade su organizacijski ustrojene u periodu od 1980. do 1985. godine, kao najveće taktičke jedinice, roda RV i PVO.

U periodu 1975. do 1980. godine, uveden je u raketne pukove savremeni sistem automatizacije AS-75, namenjen za komandovanje. Sistem je obezbeđivao efikasniju upotrebu raketnih jedinica, automatski izbor cilja, sa većim raspoloživim vremenom za reagovanje, a sa time i većom verovatnoćom uništenja određenog cilja.

U cilju povećanja otpornosti raketnih jedinica, realizovan je obiman program uređenja teritorije i njihovog borbenog rasporeda. Sa time je povećana žilavost raketnih jedinica, na dejstvo neprijateljske avijacije, a povećana je njihova pokretljivost i manevarske karakteristike.

U funkciji PVO je bila i masovna upotreba prenosnih IC raketa zemlja-vazduh 9K32 Strela-2 i 9K38 igla, koje se lansiraju sa ramena
vojnika „strelca“. U fabrici „Krušik“ u Valjevu, masovno su ove rakete proizvođene po licenci, u osnovnoj i u modifikovanoj verziji.

Strelac lansira IC raketu.	Prenosna raketa zemlja-vazduh 9K32 Strela-2.
	Prenosna raketa zemlja-vazduh 9K38 igla.

Vazdušno osmatranje, javljanje i navođenje (VOJIN)

Operativni centar VOJIN.

Protivvazdušnu odbranu u JNA, sačinjavali su rodovi „Artiljerijsko-raketne jedinice“ (ARJ) i „Vazdušno osmatranje, javljanje i navođenje “ (VOJIN). Integrisanim radom i izvršavanjem zadataka, ova dva roda, bila je pokrivena PVO teritorije SFRJ.

Oprema koju je koristio rod VOJIN, posebno je visokog tehnološkog nivoa i visoke sofisticiranosti, te je na posebnim izvoznim listama, sa velikim ograničenjima. Zbog tih razloga, uvek je postojao raskorak između zahtevanih potreba i realizacije. Potreba da se u svakom od vazduhoplovnih korpusa oformi po jedan puk VOJIN nije bilo moguće ostvariti, zbog nedostatka opreme i kadrova.

U periodu od 1966. do 1977. godine, učinjen je značajan iskorak u razvoju i organizaciji roda VOJIN. U tome periodu, nabavljeni su sovjetski radari velikog dometa P-14, P-12 i P-15 za male visine, a za velike PRV-11. postojeći radari P-30 su modifikovani u P-35, sa poboljšanim karakteristikama. Uvedena je prva generacija automatizovanog sistema za informacije u VOJIN RV i PVO. Bio je to sovjetski sistem VAZDUH-1P, koji je omogućavao poluatomatsko praćenje i primopredaju informacija, o ciljevima u vazdušnom prostoru, poluatomatsko navođenje lovačkih aviona presretača i komandovanje u jedinicama do nivoa divizije PVO. Ubrzo je uveden švedski savremeniji sistem automatizacije AS-70 (STRIL), sa znatno većom mogućnošću od prethodnog VAZDUH-1P.

U periodu 1975. do 1980. godine, usledila je organizacijska promena VOJIN, prešlo se na pukove bataljonskog sastava, sa bataljonskim centrima. U tome periodu usledila je značajna tehnička modernizacija. Uvedena je savremena automatizacija sa uvođenjem sistema AS-74, na bazi računara treće generacije. Uvođenjem toga sistema razrešen je problem integracije sadejstva lovačke avijacije i raketnih jedinica PVO u istoj zoni. U narednih pet godina nastavljena je modernizacija VOJIN, sa ugovaranjem savremenih osmatračkih radara za velike visine, srednjeg i velikog dometa i sistema automatizacije sa primenom mikroprocesorske tehnologije, vrhunskih performansi. Rodu VOJIN je podignuta otpornost na elektronsko ometanje, ali je ostao potpuno nerešen problem identifikacije ciljeva i ograničenog dometa radarskog osmatranja na malim visinama. U perspektivi je trebalo i taj domen karakteristika VOJIN PVO biti poboljšan, sa nabavkom sistema S-300, što nije realizovano usled raspada država SSR-a i Jugoslavije.

Struktura RV i PVO

Jugoslovensko RV, nastalo u Narodnooslobodilačkoj borbi, počelo je sa dva aviona različitih tipova. U toku Narodnooslobodilačke borbe, kroz RV je prošlo mnogo različitih tipova aviona, ukupno 569 primeraka, od početna dva, Potez 25 i Brege 19 do Iljušin Il-2 i Jak-3, sa ukupno 2.200 borbenih letova. Razvoj RV pratile su organizacijske promene, uslovljene sa mnogim unutrašnjim i spoljnim faktorima. U toku rata se prilagođavalo uslovima partizanskog ratovanja i savezničke pomoći, a posle rata sa razvojem zemlje, ukupnog razvoja JNA i spoljnopolitičkih odnosa, RV i PVO, dostiglo je visok nivo razvoja i borbene moći.

Formacijska i komandna šema

Neposredno po završetku rata, nastavljen je prilaz organizacije RV na osnovama divizija, kao najvećih organizacijskih grupacija.

Ilustrativna su dva vremenska preseka, organizacija i struktura RV neposredno posle rata i stanje RV i PVO neposredno pred raspad SFRJ i JNA. Neposredno posle rata bilo je ustrojeno po divizijskom sistemu i prikazano je na prvoj šemi.

Legenda

• IAP = izviđački avijacijski puk
• MAD = mešovita avijacijska divizija
• LAD = lovačka avijacijska divizija
• BAD = bombarderska avijacijska divizija

• TRAP = transportni avijacijski puk
• LAP = lovački avijacijski puk
• JAP = jurišni avijacijski puk
• BAP = bombarderski avijacijski puk

• VOK = vazduhoplovna oblasna komanda
• VOŠ = vazduhoplovna oficirska škola
• VTU = vazduhoplovnotehničko učilište
• VŠP = vazduhoplovni školski puk

Prešlo se na novu organizacijsko formacijsku šemu JNA. Ista se zasniva na armijama, kao strategijskim grupacijama oružanih snaga. Pored armija kopnene vojske uspostavljene su i grupacije dva ostala vida RV i RM (Ratna mornarica). Načelnik Generalštaba je dobio po zamenika za svaki vid.

Tokom 1985. godine, prešlo se na organizaciju sa tri vazduhoplovna korpusa (kao strategijskim grupacijama) i sa Zamenikom načelnika Generalštaba JNA za RV i PVO. Ova organizacija je prikazana na šemama dole.

Struktura neposredne nadležnosti i odgovornosti Komande RV i PVO i Zamenika načelnika Generalštaba JNA za RV i PVO, u periodu od 1985. do 1992. godine, saglasno prethodnoj šemi, razrađeno je prikazana na narednoj slici. Komanda RV PVO (KRV PVO), bila je u Zemun u, a obezbeđivala ju je Komanda stana RV PVO, u kojoj je bila smeštena 99. četa vojne policije, četa veze i jedna pešadijska četa. U KRV PVO osim komandnog kadra, bila je smeštena i Kontraobavještajna grupa RV PVO (KoG). Zgrada KRV PVO je srušena u bombardovanju NATO-a, a u kasarni bivše Komande stana smeštene su danas jedinice Vojske Srbije.

Starešinski vrh RV i PVO

Komandanti RV i PVO

• Franjo Pirc, general-major (1945—1946)
• Zdenko Ulepič, general-pukovnik (1946—1965)
• Viktor Bubanj, general-pukovnik (1965—1970)
• Milan Simović, general-pukovnik (1970—1972)
• Enver Ćemalović, general-pukovnik (1972—1979)
• Stevan Roglić, general-pukovnik (1979—1981)
• Slobodan Alagić, general-pukovnik (1981—1985)
• Anton Tus, general-pukovnik (1985—1991)
• Zvonko Jurević, general-pukovnik (1991—1992)
• Božidar Stevanović, general-potpukovnik, (1992)

Načelnici štaba Komande RV i PVO

• Nikola Lozić, pukovnik
• Zdenko Ulepić, general-major
• Viktor Bubanj, general-major
• Dušan Vlaisavljević, pukovnik
• Vladimir Matetić, general-potpukovnik
• Božo Lazarević, general-pukovnik
• Radoslav Jović, general-potpukovnik
• Milan Simović, general-potpukovnik
• Enver Ćemalović, general-potpukovnik
• Rade Suša, general-potpukovnik
• Stevan Roglić, general-potpukovnik
• Anton Tus, general-potpukovnik
• Čedomir Kovačević, general-major
• Nikola Maravić, general-potpukovnik
• Zvonko Jurević, general-pukovnik
• Ljubomir Bajić, general-major

Načelnici vazduhoplovnotehničke službe RV i PVO

• Inž. dr Svetopolk Pivko, pukovnik
• Inž. Karlo Jelinek, pukovnik
• Franjo Lolić, pukovnik
• Inž. dr Zlatko Rendulić, general-potpukovnik
• Inž. Milorad Paštrović, general-major
• Inž. Veljko Majstorović, pukovnik
• Inž. Branislav Đorđević, pukovnik

Fizir FP-2.

Pregled korišćenih vazduhoplova u toku postojanja RV i PVO

Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije (NOVJ)

Meseršmit Bf 109.

Junkers Ju 52

Avioni u Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ)
Tip	Poreklo	Namena / broj sedišta	Brzina km/h	Naoružanje vatreno / bombe kg
Potez 25	Francuska	izviđač / 2	215	1×mitraljez / 350
Brege 19	Francuska	izviđač / 2	220	—
Beta B1	Čehoslovačka	školski / 2	215	—
Moran-solnije	Francuska	lovac / 1	500	1×mitraljez + 1×top
Kaproni Ca 311	Italija	laki bombarder / 3	460	5×mitraljeza / 1 200
Biker Bu 181	Nacistička Nemačka	školski / 2	335	—
Fijat FL-3	Italija	za obuku / 2	160	—
Fizir FP-2	Kraljevina Jugoslavija	školski / 2	238	—
Spitfajer	Ujedinjeno Kraljevstvo	lovac / 1	620	4×mitraljeza + 2×topa / 250
Hariken	Ujedinjeno Kraljevstvo	lovac / 1	540	4×topa + 8 raketa V-3
Iljušin Il-2	SSSR	jurišnik / 2	404	2×topa + 2×mitraljeza / 600
Jak-3	SSSR	lovac / 1	655	1×top + 2×mitraljeza
Avro-anson I	Ujedinjeno Kraljevstvo	laki tran. / 6	300	2×mitraljeza / 160
Dornije Do 17	Nacistička Nemačka	bombarder / 3	420	2×mitraljeza / 1 000
Fijat G-50 bis	Italija	lovac / 1	470	2×mitraljeza
Fizeler Fi 156	Nacistička Nemačka	za vezu / 4	175	1×mitraljez
De hevilend DH 82	Ujedinjeno Kraljevstvo	školski / 2	170	—
Junkers Ju 52	Nacistička Nemačka	transport. 2+6	200	—
Meseršmit Bf 109	Nacistička Nemačka	lovac / 1	450	2×mitraljeza + 1×top

Posleratni period

Avioni RV i PVO, u posleratnom periodu Tip Poreklo / finalista Namena Broj Uvođ. Kraj Jugoslovenski, vlastiti razvoj i proizvodnja Aero-2 Utva školski 280 1948. 1959. 213 Utva prelazni 275 1949. 1961. 214 Ikarus laki transp. 50 1949. 1967. S-49A Ikarus lovac 49 1949. 1957. S-49C Ikarus lovac/LB 81 1952. 1961. Aero-3 Utva školski 110 1956. 1965. Kurir Ikarus za vezu 145 1958. 1972. 522 Soko prelazni 112 1958. 1978. Sikorski N-19/S-55 Soko licenca laki helikopter 45 1961. 1974. G-2 Galeb Soko školski 131 1965. 1992. J-20 Kraguj Soko jurišnik 43 1967. 1989. SA 342 Gazela Soko licenca laki višenamenski helikopter 178 1973. J-21 Jastreb Soko jurišnik 177 1968. 1991. Utva 75 Utva školski 136 1978. J-22 Orao Soko LB 115 1981. G-4 Super Galeb Soko školsko-borbeni 85 1983. Lasta Utva školski 3 PTT-a Novi avion Soko višenamenski Vazduhoplovi istočnoevropskog porekla Jak-1 SSSR lovac 103 1945. 1949. Jak-3 SSSR lovac 66 1945. 1957. Jak-9 (M, T, P) SSSR lovac 103 1945. 1956. Jak-9U SSSR trenažni 68 1945. 1960. Jak-7U SSSR trenažni 47 1945. 1947. Il-2 SSSR jurišnik 213 1945. 1955. Pe-2 SSSR laki bombarder 123 1945. 1954. Pe-2U SSSR dvosed 9 1945. 1954. Šče-2 SSSR laki transportni 5 1945. 1952. Li-2 i Li-3 SSSR transportni 2 1945. 1971. Po-2 SSSR školski 120 1945. 1950. Jakovljev UT-2 SSSR školski 30 1945. 1956. Jakovljev UT-2M SSSR školski 25 1947. 1956. KB-11 Fazan Bugarska za vezu 30 1947. 1957. Zlin-381 Čehoslovačka školski 1948. 1959. Mi-4 SSSR srednji tran. HE 25 1960. 1976. MiG-21 SSSR lovac 261 1962-1983 Il-14 SSSR putnički 6 1963. 1973. Zlin-526 Trener-Master Čehoslovačka školski 25 1968. 1980. Mi-8 SSSR srednji tran. HE 93 1968-1981 Jak-40 SSSR putnički 6 1972-1977 Ka-25 SSSR mornarički HE 6 1974. An-26 SSSR transportni 14 1975-1976 An-2 Poljska transport/desant 8 1977. Mi-14PL SSSR protivpodmor. 4 1980-1982 An-26 SSSR transportni 1 1984. MiG-29B SSSR lovac 14 1987. MiG-29UB SSSR dvosed 2 1987. Ka-28 SSSR protivpodmor. 2 1987. Vazduhoplovi zapadnog porekla Spitfajer V Ujedinjeno Kraljevstvo lovac 6 1945. 1952. Spitfajer IX Ujedinjeno Kraljevstvo lovac 1945. 1951. Hariken IV Ujedinjeno Kraljevstvo lovac 16 1945. 1952. Tajger mot Ujedinjeno Kraljevstvo školski 24 1945. 1949. Proktor Ujedinjeno Kraljevstvo školski 1945. 1947. Hardvard Ujedinjeno Kraljevstvo školski 1945. 1960. Blenim Ujedinjeno Kraljevstvo bombarder 1945. 1947. Lajting SAD lovac 1945. 1946. B-24 SAD bombarder 1945. 1946. Daglas DC-3 SAD putnički 16 1945. 1952. Fijat G-50 bis Italija lovac 1945. 1946. Kaproni CA-313 Italija bombarder 1945. 1951. Savoja marketi Italija bombarder 1945. 1947. ME-109 Nac. Nemačka lovac 1945. 1954. Fw-190 Nac. Nemačka lovac 1945. 1946. Dornije Do 17 Nac. Nemačka bombarder 1945. 1947. Junkers Ju 87 Nac. Nemačka bombarder 1945. 1947. Fizeler Fi 167 Nac. Nemačka morn. bombar. 1945. 1947. Fizeler Fi 156 Nac. Nemačka izviđač 1945. 1947. Biker Bi 131 Nac. Nemačka školski 1 1945. 1949. Biker Bi 181 Nac. Nemačka školski 1 1945. 1953. Biker Bi 133 Nac. Nemačka sportski 1945. 1956. Junkers W 34 Nac. Nemačka transportni 1945. 1952. Junkers Ju 52 Nac. Nemačka transportni 1945. 1964. Moskito Ujedinjeno Kraljevstvo višenamenski 143 1951. 1961. Šort S.A.6 Silend Ujedinjeno Kraljevstvo tran. amfibija 2 1951. 1961. DH.104 Ujedinjeno Kraljevstvo laki putnički 2 1951. 1970. Avro Anson Ujedinjeno Kraljevstvo laki transp. 8 1951. 1959. Erspid AS 10 Oksford Ujedinjeno Kraljevstvo školski tran. 5 1951. 1959. F-47 Tanderbolt SAD lovac-bombarder 133 1952. 1961. Lokid T-33 Šuting star SAD prelazni/izviđač 125 1953. 1984. F-84 Tanderdžet SAD lovac-bombarder 229 1953. 1974. C-47 SAD transportni 41 1953. 1976. Sikorski S-51 SAD laki helikopter 10 1954. 1967. De Heviland DHC-2 Kanada hidroavion 3 1954. 1974. F-86 Sejbr SAD lovac 121 1956. 1971. Foland net Ujedinjeno Kraljevstvo lovac 3 1958. 1962.

Operativni deo RV i PVO, u 1991. Puk/ brigada Eskadrila Tip aviona Aerodrom 138ma TRAB 675ta TRAE 678ma TRAE 890ta TRHE Jak-40, Falkon 50, Lirdžet 25, Do-28D Jak-40, Mi-8 Mi-8, SA 341, SA 342 Batajnica 1vi korpus SHO SA.316, Mi-8 Batajnica 97ta AB 240taLBAE 353taIAE 676taPPAE 748taPPHE 790taTRHE J-21 Jastreb IJ-22 Orao CL-215, SA 341 Ka-25, Ka-28, Mi-14 Mi-8 Divulje 107ti HP 782ga HE 783ga HE SA.341, SA 342, Mi-8 SA 341, SA 342 Mostar 204ti LP 126taLAE 127ma LAE MiG-21 bis MiG-29, MiG-29UB Batajnica 252gi LBAE J-21 Jastreb, G-2 Galeb, G-4 Super Galeb, Utva 66 Batajnica 3ći korpus SHO Mi-8 Niš 83ti LP 123ća LAE 130ta LAE MiG-21 bis MiG-21M, MiG-21 MF Slatina 98ta AB 241st LBAE 247th LBAE 354ta IAE J-22 Orao J-21 Jastreb IJ-21 Jastreb Skoplje 119ta AB 677ma TRAE 712ta POHE 714ta POHE 787POHE TRHE An-2, An-26 SA 342 SA 342 Mi-8 Niš 172gi LBAP 239ta LBAE 242ga LBAE G-4 Super Galeb J-21 Jastreb, J-22 Orao Podgorica 5ti korpus SHO Mi-8 Zagreb 82ga AB 237ma LBAE 238ma LBAE 351va IAE J-21 Jastreb, NJ-21 Jastreb JJ-22 Orao, NJ-22 Orao NJ-21 Jastreb, IJ-22 Orao Cerkle 105ti LBAP 249ta LBAE 251ta LBAE 333ća AE G-4 Super Galeb G-2 Galeb Utva 75, An-2, SA 341, G-4 Super Galeb Zadar 111ta AB 676ta TRAE 711ta POHE 713ta POHE 780ta TRHE An-2, An-26 SA 342 SA 342 Mi-8 Zagreb 117ta AB 124ta LAE 125ta LAE 352ta IAE MiG-21 bis MiG-21 bis MiG-21R Željava 185ti LBAP 129ta LAE 229ta LBAE MiG-21PFM, MiG-21UM/US G-4 Super Galeb Pula Eskadrile komandi armijskih oblasti IHE za 1vu A IHE za 2gu A IHE za 3ću A IHE za RM SA 341 Hera SA 341 Hera SA 341 Hera SA 341 Hera Batajnica Skoplje Zagreb Split Eskadrile republičkih teritorijalnih odbrana (TO) TO Slovenije TO Crne Gore J-20 Kraguj J-20 Kraguj Brnik Podgorica Vazduhoplovna vojna akademija 105ti LBAP 107mi HP 127mi LBAP 185ti LBAP (vidi gore) (vidi gore) Zadar Mostar Podgorica Pula Legenda TRAB = transportna avijacijska brigada • AE = avijacijska eskadrila • LAE = lovačka avijacijska eskadrila • LBAE = lovačko-bombarderska avijacijska eskadrila • HE = helikopterska eskadrila • IAE = izviđačka avijacijska eskadrila • TRAE = transportna avijacijska eskadrila • PPAE = protivpožarna avijacijska eskadrila • TRHE = transportna helikopterska eskadrila • SHO = specijalno helikoptersko odeljenje • PPHE = protivpodmornička helikopterska eskadrila • POHE = protivoklopna helikopterska eskadrila • IHE = izviđačka helikopterska eskadrila • LBAP = lovačko-bombarderski avijacijski puk • LP = lovački puk • HP = helikopterski puk • AB = avijacijska brigada • RM = Ratna mornarica • A = armija • Hera = jugoslovenska verzija helikoptera izviđača Kurir Fizeler Fi 167 (roda). Šort seland Helikopter Sikorski S-51 F-84 tanderdžet F-86 sejbr MiG-21 MiG-29

Aerodromi i ostala infrastruktura RV i PVO

Kontrolni toranj na aerodromu Batajnica.

Vazduhoplovstvo je najzahtevniji vid oružanih snaga, ne samo po tehničko tehnološkom segmentu, već i po potrebnoj infrastrukturi, gde prvo mesto zauzimaju aerodromi. RV i PVO, počelo je sa prvim improvizovanim partizanskim poluprimljenim terenom za poletanje i sletanje lakih aviona, kod sela Međuvođe, a pri kraju svoga postojanja je raspolagalo sa vrhunskim, kao što su Aerodrom Batajnica, Aerodrom Željava (kod Bihaća) i sa mnogim drugim.

Posebno su zahtevi za aerodromske uslove, izmenjeni sa uvođenjem aviona sa mlaznim motorima. Povećane su dužine poletno-sletnih staza i tehnički zahtevi za njihov kvalitet. Postavljeni su i zahtevi za proširenje aerodromske mreže. Aerodromi su građeni kao jake vazduhoplovne baze, za lociranje većeg broja vazduhoplovnih jedinica. Pored poletno-sletnih staza, građena je i infrastruktura za razmeštaj jedinica i vazduhoplova, za mirnodopske uslove života, rada i obuke. Kasnije se pristupilo izgradnji aerodroma i infrastrukture za rastresit razmeštaj primeran ratnim uslovima. Posebno je bila uređena teritorija i infrastruktura za PVO, objekti i instalacije sistema VOJIN i raketni položaji.

Posle šezdesetih godina, težišno se pristupilo izgradnji savremenih podzemnih i nadzemnih skloništa i zaklona, za vazduhoplove i ljudstvo, sa čime je značajno povećana žilavost celog RV i PVO. Građeni su i aerodromi sa većim delom svoje infrastrukture pod zemljom. Poseban i karakterističan primer je aerodrom Željava. Mnogi aerodromi su, zbog ekonomičnosti, bili mešovite namene, za vojnu upotrebu i za putnički saobraćaj. Uspostavljen je i održavan veliki broj alternativnih i rezervnih aerodroma, širom SFRJ.

Pregled ključnih aerodroma RV i PVO, dat je u gornjoj tabeli razmeštaja jedinica, pod naslovom: „Operativni deo RV i PVO, u 1991. godini.“

U Rajlovcu se nalazio zavod za remont avionskih motora i Vazduhoplovno-tehnička vojna akademija. U Banja Luci nalazio se Vazduhoplovni zavod Kosmos.

Vidi još

• Jugoslovensko kraljevsko ratno vazduhoplovstvo
• Vazduhoplovstvo i protivvazduhoplovna odbrana Vojske Srbije
• Vazduhoplovnotehnički institut
• Novi avion
• 250. raketna brigada PVO
• Kosta Sivčev
• Dragoljub Bešlin

Literatura

• Rendulić, Zlatko (1996). Avioni domaće konstrukcije posle Drugog svetskog rata. Beograd: Institut Lola. 

Spoljašnje veze

• Avioni Arhivirano na sajtu Wayback Machine (11. septembar 2011)
• Ruske rakete Arhivirano na sajtu Wayback Machine (21. maj 2011)