Srpsko carstvo

Ova stranica je zaključana od daljih izmena anonimnih korisnika i novajlija zbog sumnjivog doprinosa istih, koji treba da se raspravi na stranici za razgovor
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe, pogledajte Srpsko carstvo (višeznačna odrednica).
Srpsko carstvo
Carevina Srbija
Zastava
Zastava

Srpsko carstvo
Geografija
Kontinent Evropa
Regija Balkan
Prestonica Prizren, Skoplje
Društvo
Službeni jezik srpskoslovenski
Religija pravoslavlje
Politika
Oblik države apsolutna monarhija
 — Car Srba i Grka Stefan Dušan
  Stefan Uroš V
Istorija
Istorijsko doba srednji vek
 — Osnivanje 1345.
 — Ukidanje 1371. (26 god.)
 — Status bivša država
Geografske i druge karakteristike
Površina  
 — ukupno 250.000 km²
Stanovništvo Srbi, Grci
Valuta srpski perper
Zemlje prethodnice i naslednice
Srpskog carstva
Prethodnice: Naslednice:
Srpsko kraljevstvo Carstvo Simeona Uroša
Epirska despotovina Moravska Srbija
Zemlja Brankovića

Srpsko carstvo je srpska srednjovekovna država koja je postojala sredinom 14. veka. Formalno srpska srednjovekovna država postala je carstvo kada se kralj Stefan Dušan proglasio za cara u Seru, krajem 1345. godine,[a] mada se težnje ka ovoj tituli javljaju još od početka velikih osvajanja vizantijskih teritorija početkom Dušanove vladavine. Srpsko carstvo prestalo je da postoji smrću Stefana Uroša V, decembra 1371. godine.[b]

Srpsko carstvo bilo je po teritoriji najrasprostranjenija srpska srednjovekovna država. Dušanova osvajanja došla su kao vrhunac jačanja Nemanjićke države koja je svoj primat na Balkanskom poluostrvu potvrdila bitkom kod Velbužda 1330. godine. Nezadovoljna srpska vlastela, željna novih poseda, zbacila je s vlasti Stefana Uroša III Dečanskog i na vlast dovela njegovog sina Stefana Dušana. Vlastela će biti i glavni pokretač osvajačkih poteza srpskog kralja, ali će ona i doći kao posledica promene državne ideologije i uspona na hijerarhiji država koja je počela još od vremena Stefana Uroša II Milutina. Dušanova smrt onemogućila je da se novoosvojeni prostori učine sastavnim delom nemanjićke države, te je nakon njegove smrti otpočeo raspad Srpskog carstva koji će skončati smrću njegovog naslednika Uroša, čime je ujedno svršena vladavina Nemanjića u srpskoj srednjovekovnoj istoriji.

Uvod

Glavni članak: Dinastički sukobi u Vizantiji (1341-1347)

Povlačenje velikog domestika Jovana Kantakuzina u Didimotiku i proglašenje za cara (oktobar 1341) označilo je izbijanje novog građanskog rata.[1] Kantakuzin je 1342. godine bezuspešno pokušavao da stupi u kontakt sa Dušanom koga je poznavao još od 1336. godine kada je prisustvovao još jednom sastanku srpskog kralja i cara Andronika. Sa Dušanom je stupio u kontakt preko Jovana Olivera i njegovog brata Bogdana. Sastanak je održan u Prištini jula 1342. godine. Pregovori su okončani sklapanjem saveza protiv Ane Savojske i Aleksija Apokavka. Dogovoreno je da svako zadrži ono što osvoji.[2]

Srpski odredi učestvuju u napadu na Ser 1342. godine. Predvodio ih je Jovan Oliver i vojvoda Vratko. Jovan ga napada i sledeće godine. Međutim, ne uspeva da ga osvoji.[3] Pokreti Dušanovih trupa su 1342/3 godine bili usmereni ka Albaniji. Kralj osvaja Berat, Kanin i Kroju. Sem Drača koji je bio pod Anžujcima, Dušan je osvojio celu Albaniju. Osvaja i tvrđave južne Makedonije: Voden, Kostur, Hlerin.[4][5] Početkom 1343. godine zauzima oblasti istočno od Vardara, zajedno sa tvrđavom Melnik. Osvajanjima vizantijskih gradova Dušan je pridavao veliki značaj što se vidi i u tituli koju je nosio. U to vreme dolazi do prekida veza sa Kantakuzinom koji nove saveznike pronalazi u Turcima. Raskid je označen Kantakuzinovim zauzimanjem Verije za koju je i Dušan bio zainteresovan.[6]

Dušan sklapa savez sa legitimnom carigradskom vladom tj. sa Aleksijem Apokavkom i Anom Savojskom. Kantakuzinu prilazi Momčilo, vladar u okolini Rodopa.[7] Dušanova vojska predvođena kesarom Preljubom susrela se sa Turcima kod Stefanijane maja 1344. godine. To je prvi sukob Srba i Turaka na evropskom tlu i završen je porazom srpske vojske. Kod tvrđave Periteoriona je 7. juna 1345. godine u sukobu sa Turcima poginuo Momčilo koji je u međuvremenu prišao Apokavku. Dušan početkom 1345. godine opseda Ser. Septembra iste godine grad je pao u srpske ruke. Istu sudbinu doživeli su svi vizantijski gradovi istočno od Hristopolja. Halkidiki sa Svetom Gorom takođe su osvojeni.[8]

Proglašenje Srpskog carstva

Stefan Dušan, srpski kralj (1331-1345) i car (1345-1355)
Krunisanje Dušana za cara

Ideja o univerzalnom carstvu i hijerarhijskoj podeli država bila je prihvatljiva za mlade hrišćanske narode. Hijerarhijski poredak se iz temelja poljuljao kada se 800. godine Karlo Veliki krunisao za cara. Vizantija je 812. godine morala prihvatiti njegovu carsku titulu. Kasnije, tokom vladavine Simeona, stvoreno je Bugarsko carstvo. Vizantija je sredinom 14. veka ponovo morala da brani svoje hijerarhijsko prvenstvo kada je Srbija pokušala da je potisne sa tog mesta. Nakon 1217. godine Srbija je, u hijerarhiji hrišćanskih država, zauzimala mesto jednako Ugarskoj. Posle bitke kod Velbužda Srbija je pokazala da je u vojničkom pogledu snažnija i od Vizantijskog i od Bugarskog carstva.

Prizrenski Grad

Dušan nije lako posegao za carskom krunom. Sve do 1343. godine njegova titula bila je jednostavna: „Stefan kralj” ili „kralj svih srpskih i pomorskih zemalja”. Krajem marta te godine Dušan dodaje svojoj tituli „čestnik grčkim stranama” što znači da je vladao delom vizantijskih teritorija. Od jeseni 1343. godine uz njegovu titulu stalno se dodaje „čestnik Grcima”. Posle osvajanja Sera 24. septembra 1345. godine Dušan je doneo odluku da se proglasi za cara. To je izazvalo snažan otpor grčkih feudalaca i sveštenstva, naročito zbog toga što se i Sveta Gora našla u sastavu Srpskog carstva. Dušan je poslao logoteta Hrsa da pregovara sa Svetogorskim protatom. Pregovori su završeni sporazumom novembra 1345. godine priznavanjem Dušana za legitimnog vladara Svete Gore od strane svetogorskog sveštenstva. Pronađeno je kompromisno rešenje: protat je pristao da se Dušanovo ime pominje u svim svetogorskim manastirima, ali tek posle imena cara Romeja. Sa svoje strane Dušan se obavezao da će poštovati poseban status Svete Gore i da će svetogorski monasi uživati sve svoje posede i stečene privilegije (dodajući i neke nove privilegije).

U tadašnjem hrišćanskom svetu carska kruna mogla se primiti iz dva centra: od carigradskog patrijarha i od rimskog pape. Dušan nije mogao očekivati da će krunu dobiti ni od pape ni od carigradskog patrijarha te je tu dužnost poverio srpskom arhiepiskopu. Odluku je podržala Srpska i Ohridska arhiepiskopija, kao i Bugarska patrijaršija. Uz pristanak tri autokefalne crkve, srpskih episkopa, ohridskog arhiepiskopa i trnovskog patrijarha, možda već u januaru, najkasnije do aprila 1346. godine, arhiepiskop Joanikije proglašen je patrijarhom. Proglašenje crkve patrijaršijom i kraljevstva carstvom prihvatio je državni sabor koji se za tu priliku okupio u Skoplju. Dušan je carskom krunom krunisan na Uskrs, 16. aprila 1346. godine. Krunu je primio iz ruku srpskog patrijarha Joanikija i trnovskog patrijarha Simeona, uz blagoslov srpskih, bugarskih i dela grčkih arhijereja, kao i najuglednijih svetogorskih monaha.

Dušanovu carsku vlast prihvatila je Sveta Gora, sedište vizantijskog pravoslavlja. Ne zna se kako su tekli pregovori sa Bugarskom. Ona ne samo da je prihvatila carsku krunu već je i neposredno učestvovala u osnivanju Srpske patrijaršije. Moguće da je na to uticala politička slika stvorena nakon Velbužda. Krunisanje je pozdravila Venecija računajući na saradnju Srbije u ratu sa Ugarskom, kao i Dubrovnik. Bosanski ban Stefan II Kotromanić nije osporavao Srpsko carstvo, ali mu nije pridavao ni značaj. Za njega je Dušan bio „raški car”. Dušanovu titulu nisu priznali papa ni car Svetog rimskog carstva, kao ni vladari za koje je svetorimski car bio „zakoniti car”. Kantakuzin u svojim spisima Dušana uporno naziva srpskim kraljem. Tokom njegove vladavine je carigradski patrijarh Kalist 1350. godine izopštio Dušana, Joanikija i sve srpsko sveštenstvo iz zajednice pravoslavnih hrišćana. Dušan se zato približio legitimnom caru, Jovanu V Paleologu (1341—1391) umesto koga su do 1354. godine regenti vladali Vizantijom. Jovan V je priznao Dušanovu carsku titulu. Srpskog vladara naziva „preuzvišenim carem Srbije i voljenim stricem”. U ispravama na grčkom jeziku Dušan se redovno pominje i potpisuje kao car i samodržac „Srbije i Romanije”. Srbija je simbol za srpske, a Romanija za grčke zemlje.

Kazivanja savremenika pokazuju da je Dušanovo Carstvo bilo podeljeno na dve političke celine; Nićifor Grigora svedoči o postojanju „zemlje srpske” i „zemlje grčke” tj. zemlje sa srpskim i sa grčkim običajima. Granicu je činilo Skoplje (ka jugoistoku su grčke, a ka severozapadu srpske zemlje). Srpskim zemljama upravljao je carev sin Uroš sa titulom kralja.[9]

Carstvo pod Dušanom

Širenje Srpskog carstva za vreme vladavine Stefana Dušana
Loza Nemanjića iz manastira Dečana

Jovan Kantakuzin je februara 1347. godine ušao u vizantijsku prestonicu.[10] Mlađi Jovan postao je Kantakuzinov savladar. Završetak građanskog rata nije odgovarao Dušanu. Kantakuzin mu je poslao izaslanike koji su mu se najpre zahvalili za raniju pomoć, a potom su zatražili da Carstvu vrati gradove koje je osvojio. Dušan mu nije ni odgovorio na poruke.[11] Carev sin, Matija Kantakuzin, samostalno je ovladao teritorijom od Didimotike do Hristopolja i 1347. godine pustošio oblasti pod srpskom vlašću. U to vreme je epidemija kuge, poznatija kao „Crna smrt” pogodila i Srbiju kao i veliki deo Evrope. Dušan je to vreme proveo na Svetoj Gori.[12]

Među mnogobrojnim žrtvama kuge bio je i Kantakuzinov pristalica, namesnik Epira i Tesalije, Jovan Anđel. Dušanova vojska posela je Jovanove oblasti. Velikaši Tesalije prihvatili su Dušanovu vlast bez otpora. Na čelo ovih oblasti Dušan je postavio kesara Preljuba. U Epiru je za namesnika postavljen Dušanov brat, despot Simeon sa sedištem u Arti, nekadašnjoj prestonici Epirske despotovine. Sa centrom u Valoni, Albanijom je vladao caričin brat Jovan Asen Komnin.[13] Kantakuzinu je od evropskih teritorija ostao samo Carigrad sa okolinom jer ni Solun nije prihvatao njegovu vlast (od 1348). Dušan je mogao da tvrdi da je osvojio pet šestina Vizantijskog carstva. Sa Mletačkom je pregovarao o osvajanju samog Carigrada.[14]

Dušan je 1350. godine zaratio protiv bosanskog bana Stefana II Kotromanića. U pohodu na Humsku zemlju dopro je do Krke, ali se morao vratiti zbog iznenadnog napada Jovana Kantakuzina na Makedoniju.[15] Kantakuzin je ovladao Solunom i otpočeo sa osvajanjem Makedonije. Mnogi velikaši prišli su Kantakuzinu. Zauzeo je Voden. Preljub je odbio Kantakuzinove napade na Tesaliju. Za vreme Kantakuzinovih napada na Ber, Voden i Serviju, patrijarh Kalist je doneo odluku o izopštenju srpskog cara Dušana, patrijarha Joanikija i ostalih arhijereja što je dovelo do dugogodišnjeg crkvenog raskola između dve patrijaršije.[16]

Car Dušan se nije mnogo obazirao na izopštenje, koje je bilo izrečeno sa zakašnjenjem od četiri godine, što je bio jasan pokazatelj da je ta odluka imala političku osnovu. Posledice izopštenja i raskola osetile su se tek po Dušanovoj smrti. U međuvremenu, Dušan je za legitimnog cara prihvatio Jovana Paleologa. U bici kod Didimotike 1352. godine sukobile su se vojske srpskog i bugarskog vladara i Paleologa sa jedne i Turaka i Kantakuzinovih snaga sa druge strane. Brojnija turska vojska odnela je pobedu.[17]

Nakon ovog poraza, Dušan je u Avinjon poslao dvorskog sudiju Božidara, Grka Nestonga i Kotoranina Damjana da sa papom pregovaraju o organizovanju krstaškog rata. Kao predvodnik krstaške armije, Dušan je bio spreman da papu prihvati za duhovnog oca svih hrišćana što mu i nije bilo teško zbog raskola srpske i vizantijske crkve. Poslanstvo se vratilo neobavljenog posla. Neprijateljstvo sa ugarskim kraljem Ludovikom onemogućilo je ozbiljnije uspehe. Dušan je umro 20. decembra 1355. godine.[18]

Dušanove reforme

Manastir Treskavac kod Prilepa
Manastir Svetih arhangela kod Prizrena

Od novog cara se očekivalo da deluje kao legitiman vaseljenski car i da u njegovoj državi postoje iste ili slične institucije, titule i zvanja kao u Vizantiji. Dušan se nije trudio da uništi Vizantiju već je nastojao da ga ojača na taj način što će njegova država preuzeti mesto i ulogu onemoćale Vizantije. Njemu bi pripadalo mesto koje je do tada zauzimao vizantijski car. On pravi planove da osvoji Carigrad i da reorganizuje državu sa ciljem da se što više približi Carstvu koga namerava da osvoji. O najvažnijim reformama koje je sproveo Dušan govori u hrisovulji koju je izdao manastiru Lesnovu gde kaže da je po Božjoj volji uzdigao kraljevsko dostojanstvo na carsko i arhiepiskopiji dao rang patrijaršije, a episkopijama rang mitropolija. Maloletnom sinu Urošu dodelio je titulu kralja. Svome bratu Simeonu i caričinom bratu Jovanu Asenu dodelio je titule despota, a caričinom zetu Dejanu titulu sevastokratora. Bratunčed Voihna stekao je zvanje kesara. Iz toga se vidi da je srodstvo sa vladarem uslov za dobijanje visoke titule. Nosioci ovih titula su se od ostalih ljudi izdvajali odećom i insignijama, a Dušan ih je postavljao za namesnike u osvojenim oblastima od Vizantije gde su ove titule bile dobro poznate. Reforme su izvršene i u organizaciji državne uprave. Njeni predstavnici nose vizantijske titule logoteta, protovestijara, kefalije i sevasta. Prva dvojica su predstavnici centralne, a druga dvojica predstavnici lokalne uprave.

Skopsko kale

Za celokupan upravni aparat može se reći da je iznikao s vremenom iz domaćih temelja. U Srbiji su postojali župani koji su upravljali župama, kaznaci koji su ubirali kraljeve prihode, tepčije koje su brinuli o državnom zemljišnom fondu, velike sluge i veliki stavilci koji su se starali o hrani i piću na vladarevom dvoru. Do sredine 14. veka ugasilo se zvanje velikog kaznaca i velikog tepčije, ali su se održale funkcije velikog sluge i stavilaca. Službu stavilaca je obavljao Miloš Vojinović i Vojislav Vojinović, kasnije i Lazar i njegov otac Pribac koji je bio veliki sluga.

Grb carstva prema Korenić–Neorić grbovniku

Kefalija je bio vladarev izaslanik u svojstvu poglavara koji je stajao na čelu civilnih i vojnih poslova u poverenom mu gradu i gradskom području. Sevast je kao niži činovnik vodio računa o poštovanju zemljišnih prava i nepovredivosti zemljišne svojine. Titula logoteta u Vizantiji postoji od najstarijih vremena. Nije poznato koje je funkcije vršio vizantijski logotet sredinom 14. veka. U Srbiji se veliki logotet prvi put pominje na dvoru Stefana Dečanskog 1327. godine. Bio je to logotet Rajko. U Dušanovoj državi funkciju logoteta je 1338. godine obavljao Joanikije, budući patrijarh. Logotet je bio veoma obrazovan i on je, u ime vladara, vodio složene i teške diplomatske pregovore. Joanikija je 1340. godine nasledio Pribac (otac kneza Lazara), a njega 1342. godine Hrs. Hrs je učestvovao u pregovorima sa Svetom Gorom oko priznavanja Dušanove carske titule (1345). Logotet je imao i neka zaduženja u pogledu crkvenih pitanja što se vidi u 25. članu Dušanovog zakonika (Crkvom da upravlja gospodin car i patrijarh i logotet i drugi niko). Služba logoteta prihvaćena je i u Bosni tokom vladavine Tvrtka Kotromanića tj. nakon njegovog proglašenja za kralja 1377. godine. Tu je logotet po pravilu bio starešina kancelarije.[19]

Protovestijaru je bio poveren nadzor nad skupocenom vladarevom garderobom. Ova titula se prvi put pominje 1349. godine kada je poverena Nikoli Bući. Protovestijari su u srpskoj državi sprovodili i fiskalnu politiku tj. pronalazili su nove izvore prihoda kojima su podmirivani rashodi države i vladara. Stoga je protovestijar morao biti trgovac sa najmanje dvadesetogodišnjim iskustvom.

Prva grupa članova sadrži odredbe o crkvi. Utvrđena su sudska prava crkve, obaveza sklapanja braka pred crkvom, sankcije za suzbijanje latinske crkve i raznih jeresi, određene povlastice crkvi i sl. Odredbe Dušanovog zakonika ne ponavljaju propise navedene u Sintagmi. Drugu skupinu sačinjavaju prava i obaveze vlastele i seljaka. Utvrđen je status svakog staleža, određene su povlastice vlastele, regulisana su prava pronijara i baštinika, meropsi su pravno zaštićeni od nasilja i samovolje svojih gospodara pod pretnjom vrlo surovih kazni za svaku neposlušnost. Građanskog prava u Zakoniku je veoma malo jer su glavne odredbe sačuvane u Sintagmi. Treću grupu čine odredbe procesnog prava i krivičnopravne odredbe. Prestup je, prema Zakoniku, ne samo narušavanje državnog zakona već i ogrešenje o božji zakon. Najveće novine su u pogledu kazni. Zakonik je u potpunosti preuzeo vizantijski sistem javnopravne kazne. U srpskom pravu 13. veka osnovna kazna je imovinska naknada koja se daje u vidu globe (sistem kompozicije). Dušanov zakonik se opredeljuje za vizantijske javnopravne kazne poput smrtne kazne (spaljivanjem i vešanjem), telesne kazne (sakaćenje, žigosanje, batinjanje), tamnica, progonstvo i dr. Neke su specifičnosti ipak opstale, poput vražde (novčane nadoknade za ubistvo). Posebnu grupu članova Zakonika iz 1349. godine čine odredbe kojima je regulisan status gradova i građana, posebno trgovaca. Utvrđene su povlastice saskih i grčkih gradova, zaštićen je trgovački stalež.[20]

O državnom sudstvu govori se u Dušanovom zakoniku na mestima gde se pominju „sudije Carstva mi”. Dušan je izgleda izvršio ozbiljnu reorganizaciju sudstva koja nam nije poznata. Sudstvo Dušanovog zakonika dobilo je neke odlike vizantijskog sudstva. Iz kojih slojeva su birane carske sudije nije poznato. Suđenje nije bila monopol sudija. u nekim slučajevima sudile su i kefalije. Porota je izgleda potisnuta Zakonikom iz 1349. godine, a ponovo se javlja u dopuni iz 1354. godine. Porota sudi za veliko i malo delo (152. član). Za veliko delo potrebno je 24, a za malo 6 porotnika.[21]

Raspad Srpskog carstva

Glavni članak: Raspad Srpskog carstva
Srpski car Stefan Uroš V (1355–1371)

Do raspada Srpskog carstva došlo je tokom vladavine poslednjeg Nemanjića, Stefana Uroša V. Već na početku Uroševe vladavine, njegov stric despot Simeon (dotadašnji namesnik u Epiru) ističe svoje pretenzije nacarsku vlast.[5]

Despot Nićifor II Orsini iskoristio je smrt kesara Preljuba i ovladao je Tesalijom, a nešto kasnije i južnim Epirom (1356). Tim pokrajinama je pripojio i Kefaloniju i tri godine je vladao nezavisno od Carigrada. Braća Paleolozi, Jovan i Aleksije, su osvajali istočne delove Carstva: gradove na egejskoj obali Hrisopolj, Anaktoropolj i Hristopolj. Navedene gradove Srbija je izgubila i pre Dušanove smrti. Ovi gradovi bili su izloženi napadima nekog pirata iz Vitinije. Upad Matije Kantakuzina (sin vizantijskog cara Jovana Kantakuzina) u oblast Sera završen je neslavno. Njegova vojska je razbijena, a Matija je zarobljen i jedno vreme držan od strane Dušanovog bratunčeta Voihne.

Oblasni vladari srpskog carstva 1360. godine.

Na severu Carstva došlo je do sukoba dvojice vlastelina od kojih se jedan, pripadnik porodice Rastislalića, obratio za pomoć najpre caru Urošu, a potom i kralju Ugarske, Ludoviku. Uz učešće ugarske vojske Ludovik je odneo pobedu. On se početkom 1361. godine pominje kao gospodar Braničeva. Ludovik je tom prilikom prodro duboko u srpske krajeve. Sredinom 1359. godine Ugari se povlače. Srbija je izgubila Braničevo, a verovatno i Kučevo. Rastislalići su tim teritorijama upravljali kao Ludovikovi vazali.[5]

Gotovo neprimetno je iz Carstva izdvojena još jedna oblast: kraj oko Kanine i Valone gde je pokušavao da se osamostali ujak cara Uroša, Jelenin brat Jovan Komnin Asen. On je od Dušana dobio despotsku titulu i namesništvo u novoosvojenim oblastima. Jelena je priznata kao jedini gospodar Serske oblasti. U Seru je uvela (prema vizantijskom uzoru) ustanove senata i vaseljenskih sudija, a lokalnu upravu poveravala je svojim rođacima.[5]

Nićifor je iz osvojenih oblasti proterao namesnike srpske vlasti, despota Simeona i kesarisu Irinu, udovicu kesara Preljuba, zajedno sa sinom. Jerina se sklonila na dvor cara Uroša koji joj je vratio Preljubovu staru baštinu, Crnu Reku. Simeon nije sledio njen primer već je sakupio četiri do pet hiljada vojnika i zauzeo grad Kostur proglasivši se za cara. Simeon je dakle ponovo pokrenuo odavno rešeno pitanje nasledstva. Njegovo proglašenje za cara je, u stvari, uzurpatorski čin. U toku leta 1358. godine Simeon je lako suzbijen kod Skadra. Nastupili su za njega teški dani. Simeon je sve do sredine 1359. godine upravljao samo Kosturom iako je nosio carsku titulu. Zahvaljujući određenim okolnostima, Simeonov politički pad nije bio dugotrajan. Despot Nićifor poginuo je prilikom pokušaja gušenja ustanka Arbanasa. Stradao je sredinom 1359. godine u bici kod Aheloja. Tesalija i Epir ostali su bez gospodara. U Arti je formirana posebna despotovina koja je postojala do 1416. godine. Vizantijska, a ni srpska centralna vlast nisu ništa preduzimale. To je iskoristio Simeon da bez mnogo napora tamo uspostavi svoju vlast. Simeon je u Epiru i Tesaliji formirao novu državu. Tek kada je ovim pokrajinama zavladao član dinastije Nemanjić, one su konačno izdvojene iz srpske države. Nemoćni vizantijski car Jovan V bio je samo nemi svedok ovih događaja. Crkva i plemstvo, naviknuti na česte promene, prihvatili su Simeonovu vlast.[22][15].

Srpski kralj Vukašin Mrnjavčević (1365–1371)

Izgleda da je Simeon prepustio Radoslavu Hlapenu grad Kostur. U Zeti se kao gospodar javlja do tada potpuno nepoznati vlastelin Žarko. Dušan je Jeleni dao zetske trgove. Ona je tada boravila u Seru što je Žarko pokušao da iskoristi pa je 1356. godine kod Svetog Srđa na Bojani oduzeo dubrovačkim trgovcima robu. Uroš je u Sveti Srđ poslao vlasteličića Vukšu i tako je Žarko brzo nestao sa političke scene.[23] Njegov sin Mrkša kasnije će ovladati krajevima današnje Južne Albanije oko Berata.[24]

Jezgro Vojislavove države činila je znatna porodična baština kojoj je pripojio župe Dabar, Drinu, Gacko i Rudine nakon smrti velikog čelnika Dimitrija (1359).[11] U pojedinostima nije poznato koji su krajevi još ušli u sastav njegove države, ali se zna da je pre smrti (1363) upravljao oblastima između Drine i Kosova, Rudnika i Mora, uključujući i župe Dračevicu, Konavle, Trebinje i Popovo Polje.[25] U to vreme je u primorju došlo do velikih promena. Zadarskim mirom iz 1358. godine Ugarska je potisnula Mlečane sa istočnog Jadrana, a Dubrovnik priznaje njenu vrhovnu vlast.[15]

Nijedan vlastelin, pa ni Vukašin, nije se mogao meriti sa Vojislavom Vojinovićem. Dalje širenje prekinula je njegova iznenadna smrt 1363. godine.[26] Despot Dejan je u političkom životu prisutan nešto duže. Njegova baština obuhvatala je Žegligovo i Preševo. On je pripojio krajeve oko gornjeg toka Strume sa Velbuždom, kraj prema Melniku, a njegovi sinovi formirali su veliku državu nakon Maričke bitke.[27][28]

Za života Vojislava Vojinovića Mrnjavčevići nisu pokušavali ništa, a svoj uticaj širili su rodbinskim vezama. Mrnjavčevići su se rodbinskim vezama povezali sa Radoslavom Hlapenom, Đurađom Balšićem i kesarom Vojihnom. Mrnjavčevićima se sada niko nije mogao suprotstaviti. Vojislav Vojinović, Oliver i despot Dejan više nisu bili živi, a Lazar Hrebeljanović, Nikola Altomanović i Vuk Branković tek su formirali svoje oblasti. Urošu nije ostalo drugog izlaza već da znacima kraljevskog dostojanstva uzdigne Vukašina za savladara (1365).[29] Uglješa je ranije sa despotskom titulom preuzeo od Jelene vlast nad Serom. Predanje je osudilo Mrnjavčeviće da su nasilno preuzeli vlast (najranije predanje zabeležio je Danilov nastavljač), ali to nije tako jer je Vukašin postao kralj uz pristanak cara. Uzurpator nije bio Vukašin već Dušanov brat Simeon koji je uzeo carsku titulu. Vukašinov sin Marko postao je mladi kralj.

Smrt cara Uroša, romantičarski prikaz, Novak Radonjić

U raškim zemljama brz uspon doživeo je Altomanov sin Nikola. Uspon Lazara Hrebeljanovića bio je mnogo sporiji. Dugo je boravio na dvoru cara Uroša sa skromnom titulom stavilca. Lazar je napustio dvorsku službu kada je Vukašin krunisan za kralja. Baština kneza Lazara je rodni Prilepac kod Novog Brda. Sporno je bilo Kosovo oko koga su se sukobljavali Mrnjavčevići, Lazar i Altomanović. Do bitke je došlo 1369. godine. Lazar se povukao, a Altomanovićeva vojska je stradala. On sam jedva se spasao. Vukašin, Marko Mrnjavčević i Balšići spremali su se za napad na Altomanovića (proleće 1371), ali ih je sprečio dolazak Turaka. Sanko Miltenović je iskoristio Altomanovićev poraz da mu privremeno zauzme Konavle (1370), a Lazar Rudnik. Nov uspon doživeo je Nikola Altomanović koji se iznenađujuće lako oporavio od poraza na Kosovu. Izgleda da je uživao podršku Ugarske. Protiv njega su se udružile kuće Mrnjavčevića i Balšića, knez Lazar i Tvrtko Kotromanić. Vukašinovo povlačenje na istok dovelo je do raspada koalicije. O Maričkoj bici se pisalo mnogo, ali se o samom sukobu zna veoma malo. Iz najranijih izvora ne može se zaključiti mnogo više od datuma, mesta i rezultata bitke. Bitka je završena propašću srpske vojske i pogibijom Vukašina i Uglješe. To je bila najveća pobeda Turaka pre 1453. godine. Njen rezultat je slom Serske države.[30][31]

Vukašinovom pogibijom srpska država nije ostala bez kralja. Zakonito ga je nasledio sin Marko. On je 26. septembra 1371. godine postao Urošev savladar. Isto tako je, barem formalno, Marko nasledio cara Uroša koji nije imao dece. Srpska država nominalno je postala kraljevina. Međutim, niko nije ni pomišljao da za vrhovnog vladara prizna kralja iz nove „nesvetorodne” dinastije. Prevlast kuće Mrnjavčević okončana je bitkom na Marici, a Marko je postao turski vazal (ne zna se tačno kada). Središte ponovnog stvaranja države pomera se na sever, u ishodište države Nemanjića.[32]

Uroš je poslednji put istupao 1369. godine. Izgubio je ugled državnika; više mu se nije obraćao ni Hilandar, a čak i Dubrovnik dobija privilegije od Vukašina. Država Nemanjića i Srpsko carstvo prestalo je da postoji Uroševom smrću 4. decembra 1371. godine.[32]

Organizacija carstva

Srpsko carstvo Cara Dušana 1355.

Car Dušan sproveo je veliku i sveobuhvatnu reformu pravnog i upravnog sistema svoje države. Preuzeo je iz Vizantijskog carstva zvanja i nomenklaturu logoteta, protovestijara, kefalije i sevasta i profesionalizovao je najvažnije službe državne uprave. Ove titule su preuzete iz Vizantije, ali su u Srpskom carstvu dobile znatno drugačije značenje i nadležnosti.[traži se izvor] Logotet i protovestijar bili su najviši službenici državne uprave. I pored ovih promena najveći deo državne teritorije nalazio se pod upravom vlastelina koji su u svojim oblastima bili veoma snažni i njihova podrška bila je neophodna svakom srpskom vladaru, pa i caru Dušanu.

Srbi i Grci

Dušanovo proglašenje i krunisanje za cara zahtevalo je i promenu vladarske titule.

U dotadašnjoj vladarskoj tituli Nemanjića, najvažnije mesto je pripadalo teritorijalnim odrednicama, dok je u tituli cara Dušana najveći akcenat stavljen na nacionalne odrednice.[traži se izvor] U srpskim dokumentima on se potpisuje kao „car Srba i Grka”, dok se u dokumentima na grčkom jeziku potpisivao kao „car Srbije i Romanije”,[traži se izvor] gde je Srbija predstavljala srpske, a Romanija grčke zemlje.

U grčkim dokumentima Dušan nije mogao da se potpisuje kao car Romeja[traži se izvor] (Grka)(Rimljana — Vizantija se smatrala naslednikom Rimskog carstva i svoje građane zvala Rimljanima), pošto je to pravo imalo isključivo Vizantijski car. Dušanov potpis na dokumentima, nalik je vizantijskom potpisu, sa novinom da su nosioci carskog legitimiteta Srbi i Grci. Uvođenjem srpskog imena u carsku titulu, predstavlja i najveći politički uspeh, koji je u srednjem veku ostvario srpski narod.[traži se izvor] Proglašavanjem carstva propraćeno je dodelom najviših titula srpskoj vlasteli, koje su i ranije postojale u Srbiji, ali su mogli da ih daju samo vizantijski vladari.

Svojim najbližim rođacima dodelio je najviše vizantijske titule: despota, sevastokratora i kesara.

Nosioci ovih visokih vizantijskih titula postavljeni su kao oblasni namesnici isključivo u grčkom delu carstva, dok su u srpskom delu carstva velikaši nosili titule koje su postojale i pre proglašenja carevine.

Život stanovništva

Kuće su građene od drveta i bile su delimično ukopavane u zemlju. Centar kuće je zauzimalo ognjište, oko koga se okupljala cela porodica. Za osvetljenje kuća koristila se luč, dok su sveće od voska korišćene samo u dvorovima za osvetljenje, i u crkvama za vreme obreda.

Odeća je vrlo retko kupovana, uglavnom se pravila u domaćinstvima, i to od vune ili lana.

Slično je bilo i sa posuđem, koje je pravljeno od drveta, pečene gline, a retko od metala.

Zemljoradnici su za ishranu koristili razno povrće, prvenstveno: sočivo, bob, grašak, kupus, beli i crni luk, kao i manje količine svežeg i sušenog voća. U vinogradarskim mestima zemljoradnici su proizvodili i vino. Osim vina proizvodilo se i pivo i medovina. Za mlevenje žitarica koristili su se ručni žrvnjevi, ali i vodenice. Vodena snaga je takođe korišćena u rudnicima za pokretanje samokova.

Na velikim gazdinstvima, velike količine žitarica čuvane su u posebnim spremištima koja su bila ukopana u zemlji i obzidana.

Iako su postojali svi uslovi za poljoprivrednu proizvodnju, prilikom prirodnih nepogoda ili ratova, siromašno stanovništvo je često umiralo od gladi, jer je hrana koja je bila dovožena bila veoma skupa. Za vreme gladnih godina, zemljoradnici su neretko prodavali svoja zemljišta, da bi sebi kupili hranu.

Dušanov zakonik

Glavni članak: Dušanov zakonik
Dušanov zakonik, jedan od najstarijih prepisa, Prizrenski prepis iz prve četvrtine 16. veka. Danas se nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu.

Nastojeći da se u svemu ponaša kao pravi car, Stefan Dušan je razvio i široku zakonodavnu delatnost. Dušanov zakonik vrhunac je ovih nastojanja. Zakonik se, po uobičajenoj numeraciji, sastoji od 201 člana. Donet je na saboru vlastele i crkvenih velikodostojnika, održanom na Vaznesenje 21. maja 1349. godine u Skoplju (135 članova), i dopunjen je na saboru održanom 31. avgusta 1354. godine u Seru (66 članova). Zakon je usvojen sa ciljem da se srpska država uredi propisima koji bi važili za celo carstvo i podjednako za sve podanike. U zakoniku se car Dušan deklariše kao pravoslavni car, zaštitnik i čuvar vere, branilac od jeretika i kome je pripadalo pravo da upravlja i crkvenim poslovima.[33][34]

Dušanov zakonik (u starim prepisima se naziva Zakon blagovjernago cara Stefana) je, uz Zakonopravilo svetog Save, najvažniji zakon (ustav) srednjovekovne Srbije. Dušanov zakonik je urađen na temeljima Zakonopravila. U nekim članovima car Dušan direktno upućuje na Zakonopravilo (članovi 6, 8, 11, 101, 109 i 196). Jedna trećina Zakonika je urađena po ugledu na odgovarajuće propise vizantijskog prava. Velika je sličnost članova 171 i 172 Zakonika (koji propisuju nezavisnost sudstva) sa delovima iz vizantijskog zbornika Vasilike (knjiga VII, 1, 16-17), koje su bile vizantijska prerada Justinijanovog zbornika.[35]

Prvih 38 članova posvećeno je crkvi, zatim slede odredbe koje se odnose na povlastice vlastele i slobodnih ljudi i njihove dužnosti, a potom odredbe koje govore o obavezama zavisnog stanovništva, sebara (kmetovi i zemljoradnici). U nastavku dolaze odredbe o sudstvu, o kaznama za različite vrste krivičnih i drugih prestupa. Dušanov zakonik je sadržao 201 član (prema izdanju Stojana Novakovića iz 1898. godine),[36] ali se, u zavisnosti od sačuvanog prepisa, sastoji od 135 do 201 člana. Zakonik sačinjava jedinstvenu pravnu celinu zajedno sa dva vizantijska pravna akta: Zakon cara Justinijana (Justinijanov zbornik) i skraćena Sintagma Matije Vlastara.[35]

Obeležja

  • Zastava srpskog carstva 1339. (rekonstrukcija)
    Zastava srpskog carstva 1339. (rekonstrukcija)
  • Zastava srpskog carstva (1345 – 1355)
    Zastava srpskog carstva (1345 – 1355)
  • Zastava Dušanove konjice
    Zastava Dušanove konjice
  • Zastava cara Dušana
    Zastava cara Dušana
  • Dinastički grb Nemanjića
    Dinastički grb Nemanjića

Vidi još

Napomene

Srpsko carstvo na Vikimedijinoj ostavi.
  1. ^ Ova titula srpskog vladara prvi put se pominje u povelji manastiru Ivironu izdatoj januara 1346. godine. (Božidar Ferjančić, Osvajačka politika kralja Dušana, Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981)
  2. ^ Srpska narodna tradicija i romantičarska istoriografija smatrala je da je cara Uroša ubio kralj Vukašin Mrnjavčević. Ovu zabludu otklonio je još Ilarion Ruvarac raspravom Hronološka pitanja o vremenu bitke na Marici iz 1879. godine

Reference

  1. ^ Ostrogorski 1969, str. 481.
  2. ^ Ferjančić 1981, str. 516-517.
  3. ^ Ferjančić 1981, str. 518.
  4. ^ Ferjančić 1981, str. 519-520.
  5. ^ a b v g Mišić 2014, str. 41.
  6. ^ Ferjančić 1981, str. 521.
  7. ^ Ostrogorski 1969, str. 482.
  8. ^ Ferjančić 1981, str. 522-523.
  9. ^ Blagojević 1981, str. 524-540.
  10. ^ Ostrogorski 1969, str. 485–6.
  11. ^ a b Ćirković & Mihaljčić 1981, str. 542-543.
  12. ^ Ćirković & Mihaljčić 1981, str. 543.
  13. ^ Ćirković & Mihaljčić 1981, str. 543-544.
  14. ^ Ćirković & Mihaljčić 1981, str. 544.
  15. ^ a b v Mišić 2014, str. 42.
  16. ^ Ćirković 1997, str. 197—213.
  17. ^ Ostrogorski 1969, str. 492.
  18. ^ Ćirković & Mihaljčić 1981, str. 554-556.
  19. ^ Blagojević 2000, str. 51—59.
  20. ^ Blagojević 2000, str. 59—63.
  21. ^ Blagojević 2000, str. 63—70.
  22. ^ Mihaljčić 1981a, str. 568-570.
  23. ^ Mihaljčić 1981a, str. 572.
  24. ^ Mišić 2014, str. 44.
  25. ^ Mihaljčić 1981b, str. 578.
  26. ^ Mihaljčić 1981b, str. 580.
  27. ^ Mihaljčić 1981v, str. 583-584.
  28. ^ Mišić 2014, str. 41–42.
  29. ^ Mihaljčić 1981v, str. 587.
  30. ^ Mihaljčić 1981g, str. 601.
  31. ^ Mišić 2014, str. 45.
  32. ^ a b Mihaljčić 1981g, str. 602.
  33. ^ Bogdanović 1981, str. 557-565.
  34. ^ Blagojević 2000, str. 51—70.
  35. ^ a b Bubalo 2010.
  36. ^ Novaković 1898.

Literatura

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Српско_царство&oldid=27554371”