Švajcarska
| Švajcarska Konfederacija Schweizerische Eidgenossenschaft (nemački)Confederazione Svizzera (italijanski)Confédération Suisse (francuski)Confederaziun Svizra (romanš) | |
|---|---|
Krilatica: (tradicionalni)
„Unus pro omnibus, omnes pro uno” (latinski) „Jedan za sve, svi za jednog” | |
Himna: Švajcarski psalm | |
 | |
| Glavni grad | nema (dejure)Bern (defakto)[a][1][2] |
| Najveći grad | Cirih |
| Službeni jezik | nemačkifrancuskiitalijanskiromanš |
| Vladavina | |
| Oblik države | Federalna poluneposredna demokratija pod parlamentarnom direktorijalnom republikom |
| — Federalni savet | |
| — Kancelar | Viktor Rosi |
| Zakonodavna vlast | Savezni skup |
| — Gornji dom | Savet kantona |
| — Donji dom | Državni savet |
| Istorija | |
| | |
| — Datum osnivanja | oko 1300. godine (tradicionalno 1. avgusta 1291) |
| — Vestfalski mir | 24. oktobra 1648. |
| — Obnova konfederacije | 7. avgust 1815. |
| — Savezna država | 12. septembar 1848. |
| Geografija | |
| Površina | |
| — ukupno | 41.285 km2 (132) |
| — voda (%) | 4,2 |
| Stanovništvo | |
| — 2023. | 8.902.308 (99) |
| — 2015. | 8.327.126 |
| — gustina | 215,63 st./km2 (63) |
| Ekonomija | |
| BDP / PKM | ≈ 2023 |
| — ukupno |  788,33 mlrd. $ [3] (35) |
| — po stanovniku | 89.537 $ [3] (6) |
| BDP / nominalni | ≈ 2023 |
| — ukupno | 905,68 mlrd. $ [3] (20) |
| — po stanovniku | 102.865 $ [3] (5) |
| IHR (2021) | 0,962 [4] (1) — veoma visok |
| Valuta | Švajcarski franak |
| — kod valute | CHF |
| Ostale informacije | |
| Vremenska zona | UTC +1 (CET) UTC +2 (CEST) |
| Internet domen | .ch |
| Pozivni broj | +41 |
Švajcarska (nem. Schweiz, ital. Svizzera, franc. Suisse, romn. Svizra, lat. Helvetica), zvanično Švajcarska Konfederacija (nem. Schweizerische Eidgenossenschaft, ital. Confederazione Svizzera, franc. Confédération Suisse, romn. Confederaziun Svizra, lat. Confoederatio Helvetica), federalna je parlamentarna republika u srednjoj i zapadnoj Evropi. Čini je 26 kantona i grad Bern, koji je sjedište federalnih vlasti, zauzima površinu od 41.285 km², kontinentalna je država geografski podijeljena između Alpa, Švajcarskog platoa i Jure. Iako Alpi zauzimaju veći deo teritorije, otprilike 8 miliona stanovnika Švajcarske pretežno je koncentrisano na platou, gde se i nalaze najveći gradovi: među njima su dva globalna grada i privredna središta Cirih i Ženeva. Švajcarska se graniči sa Italijom na jugu, Francuskom na zapadu, Njemačkom na severu i Austrijom i Lihtenštajnom na istoku.
Stara švajcarska konfederacija osnovana je u kasnom srednjem veku, a povod je bio niz vojnih uspeha protiv Austrije i Burgundije. Nezavisnost Švajcarske od Svetog rimskog carstva formalno je priznata Vestfalskim mirom 1648. godine. Zemlja ima dugu istoriju vojne neutralnosti od perioda Reformacije; zemlja se nije nalazila u ratnom stanju od 1815. i nije se pridružila Organizaciji ujedinjenih nacija sve do 2002. godine. Ipak, zemlja vodi aktivnu spoljnu politiku i često je uključena u procese stvaranja mira širom sveta. Pored toga što je rodno mesto Crvenog krsta, Švajcarska je dom mnogih međunarodnih organizacija, uključujući i drugu najveću kancelariju OUN. Na evropskom nivou, ona je jedan od osnivača Evropske asocijacije za slobodnu trgovinu, ali nije članica Evropske unije, Evropskog ekonomskog prostora ili Evrozone. Međutim, učestvuje u Šengenskoj zoni i Evropskom jedinstvenom tržištu kroz bilateralne sporazume.
Nalazeći se na raskršću germanske i romanske Evrope, Švajcarska obuhvata četiri glavna jezička i kulturna područja: njemački, francuski, italijanski i romanš. Iako većina stanovnika govori njemački jezik, švajcarski nacionalni identitet vuče korijene iz zajedničke istorijske pozadine, dijeleći vrijednosti kao što je federalizam i neposredna demokratija i alpski simbolizam. Na kovanom novcu i poštanskim markama, koristi se latinski naziv (često skraćeno kao Helvetija) umjesto četiri glavna govorna jezika.
Švajcarska je jedna od najrazvijenijih država na svijetu, sa najvišim nominalnim bogatstvom po odrasloj osobi i ima osmi najveći bruto domaći proizvod na svetu prema Međunarodnom monetarnom fondu. Švajcarska se nalazi na vrhu ili među prvih deset država u nekoliko pokazatelja nacionalnih performansi, uključujući transparentnost vlade, građanske slobode, kvalitet života, ekonomsku konkurentnost i humani razvoj. Cirih i Ženeva se nalaze među vodećim gradovima na svijetu prema kvalitetu života.
Etimologija[uredi | uredi izvor]
Naziv Švajcarske porijeklo vodi od kantona Švic (njem. Schwyz), jedno od tri osnivačka kantona konfederacije 1291. godine.
Toponim Švic prvi put je zabilježen 972. godine, kao starovisokonjemačka riječ Suittes, koja je možda povezana sa riječju swedan ’spaliti’ (poređenja radi, staronordijski svíða ’spržiti, spaliti’), a odnosi se na području šume koje je spaljeno i očišćeno radi izgradnje. Naziv je proširen na područje kojim je upravljao kanton, a nakaon Švapskog rata 1499. godine postepeno je počeo da se koristi za čitavu Konfederaciju. Naziv zemlje na švajcarskom njemačkom, Schwiiz, homofon je sa kantonom i gradom, ali se razlikuje po upotrebi određenog člana (d'Schwiiz za Konfederaciju, a jednostavno Schwyz za kanton i grad).
Geografija[uredi | uredi izvor]
Prostirući se preko sjevernih i južnih obronaka Alpa u zapadnoj i srednjoj Evropi, Švajcarska obuhvata raznolike krajolike i klime na površini od 41.285 km².[5] Broj stanovnika je oko 8 miliona, sa prosječnom gustinom naseljenosti od oko 195 stanovnika po km².[5][6] Južni dio zemlje koji se odlikuje sa većim planinskim predjelom, daleko je manje naseljen od sjevera zemlje. Najveći kanton Graubinden u potpunosti se nalazi na Alpima, a gustina naseljenosti je oko 27 stanovnika po km².[7]
Švajcarska se nalazi između 45° i 48° sjeverne geografska širine i 5° i 11° južne geografske dužine. Sadrži tri osnovne topografske oblasti: Švajcarski Alpi na jugu, Švajcarski plato ili Središnji plati i Jurske planine na jugu. Alpe su visok planinski vijenac koji prolazi kroz središnji i južni dio zemlje, obuhvatajući oko 60% površine Švajcarske. Većina švajcarskog stanovništva živi u Švajcarskom platou. Među visokim dolinama Švajcarskih Alpa pronađeni su mnogi glečeri, ukupne površine od 1.063 km². Od njih potiču izvori nekoliko glavnih rijeka, kao što su Rajna, In, Tičino i Rona, koje teku u četiri glavna pravca po cijeloj Evropi. Hidrografska mreža obuhvata nekoliko najvećih slatkovodnih površina u srednjoj i zapadnoj Evropi, među kojima su Ženevsko jezero, Bodensko i Mađore jezero. Švajcarska ima preko 1500 jezera i sadrži 6% evropske stalne slatke vode. Jezera i glečeri pokrivaju oko 6% državne teritorije. Najveće jezero je Ženevsko, nalazi se na zapadu Švajcarske i ona ga dijeli sa Francuskom. Rona je najvažnija pritoka i otoka Ženevskog jezera. Bodensko jezero je drugo najveće švajcarsko jezero i isto kao i Ženevsko jezero, samo je usputna stanica Rajne na granici sa Austrijom i Njemačkom. Iako se Rona uliva u Sredozemno more, a Rajna uliva u Sjeverno more, oko 1000 km jedna od druge, njihovi izvori u Švajcarskim Alpima su udaljenih samo 22 km jedan od drugog.[5][8]
Ukupno 48 švajcarskih planina nalazi se iznad 4.000 m nadmorske visine. Monte Roza je najviša planina sa 4.634 m, iako je Materhorn (4.478 m) mnogo poznatiji. Obje se nalaze u Peninskim Alpima u kantonu Vale, na granici sa Italijom. Dio Bernskih Alpa iznad duboke glacijalne doline Lauterbrunen, sadrži 72 vodopada, a poznat je po Jongfrau, Ejgeru i Menhu, kao i po mnogo slikovitih doline u regionu. Na jugoistoku se nalazi dolina Engadin, koja obuhvata Sankt Moric u kantonu Graubinden; najviši vrh u susjednom planinskim vijencu Bernina je Pic Bernina (4.049 m).[5]
Naseljeniji sjeverni dio zemlje, koji obuhvata oko 30% ukupne površine zemlje, jeste Švajcarski plato. Područje ima veće otvorene i brdovite krajolike, djelimično šumovite, djelimično otvorene pašnjake, obično sa stadima na ispaši, ili polja sa voćem ili povrćem. U ovoj oblasti se nalaze velika jezera i najveći švajcarski gradovi.[5]
U okviru Švajcarske se nalaze dvije male enklave: Bisingen am Hohrajn koja pripada Njemačkoj i Kampione d’Italija koja pripada Italiji.[9] Švajcarske nema eksklave u drugim zemljama.
Klima[uredi | uredi izvor]
Klima u Švajcarskoj je umereno-kontinentalna, na planinama planinska, pretežno alpska. U umerenoj zoni Alpi imaju klimu koja se odlikuje niskom temperaturom zbog visine (oko 1º na visini od 200 m) i porastom padavina, naročito snega. Na većim visinama sneg je stalno prisutan. Zime na planinama su sa naizmeničnim suncem i snegom. Na padinama se stvaraju mikroklimatski uslovi, a u dolinama duvaju vetrovi, naročito tokom zime sa Alpa duva vetar zvani „fen“. Klima je veoma različita od mesta do mesta, od ledene na planinama do prijatne mediteranske klime na jugu Švajcarske. Leto je toplo i vlažno sa povremenom kišom što je veoma povoljno za pašnjake i ispašu stada, te je trava tokom celog leta zelena. Južne doline u Valisu su na takvom položaju da ostaju suve. Graubinden takođe po neki put ima suvu klimu i manje hladnu, ali sa obilnim snegom zimi. Najvlažnije podneblje imaju visoki Alpi i Tesin (Tičino), ali i dosta sunčanog vremena sa jakim kišama s vremena na vreme. Istok je hladniji nego zapad Švajcarske, ali visoko na planinama vreme je hladno u bilo koje doba godine. Padavine su potpuno umerene u toku godine, ali ima i odstupanja u odnosu na godišnje doba zavisno od mesta. Jesen je najčešće najsuvlje godišnje doba, ali vreme u Švajcarskoj je veoma promenljivo iz godine u godinu, tako da je veoma teško za predviđanje.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Praistorija[uredi | uredi izvor]
Arheološki nalazi iz pećine Vildkirhli u Apencelu nagoveštavaju da su zajednice lovaca i skupljača plodova živele krajem paleolita u nižim predelima severno od Alpa. U vreme neolita, ovo područje je bilo relativno gusto naseljeno, što proizilazi iz brojnih arheoloških nalazišta iz tog vremena. Ostaci sojenica su pronađeni u priobalnim zonama brojnih jezera.
U neolitskoj Evropi, od 5. milenijuma p. n. e. na Švajcarskoj visoravni dominirala je kultura linearne keramike (šnur keramike), a na njenim severoistočnim granicama u 3. milenijumu p. n. e. razvila se kultura linearnotrakaste keramike, koja je na početku bronzanog doba evoluirala u kulturu pehara. Prva indo-evropska naselja najverovatnije potiču iz 2. milenijuma p. n. e., kao deo kulture polja urni iz oko 1300. p. n. e. Švajcarska visoravan leži na zapadnom delu pre- ili proto-keltske halštatske kulture, koja se razvila u keltsku kulturu La Tene od 5. veka p. n. e. U 1. veku p. n. e. Švajcarsku visoravan su zaposeli Helvećani na zapadu i Vindelici na istoku, dok su alpske delove istočne Švajcarske zaposeli Rečani.
Rana istorija[uredi | uredi izvor]
Tiberije i njegov sin Druz su 15. godine p. n. e. osvojili alpsku regiju i uveli je u sastav Rimskog carstva. Područje Švajcarske koje su naseljavali Helvećani je podeljeno u provincije Gornja Germanija (zapadni deo) i Recija (istočni deo). Na početku srednjeg veka, Alemani su naselili Švajcarsku visoravan i dolinu Alpa. Teritorija Švajcarske je postala deo Franačke tokom 530ih, a kasnije je, kao deo Svetog rimskog carstva, podeljena na Alemaniju i Gornju Burgundiju. Do 1200. godine na Švajcarskoj visoravni nalazili su se posedi porodica Savoja, Zahringer, Habzburg i Kiburg. Sa nestankom porodice Kiburg 1264, Habzburzi pod Rudolfom I Habzburškim su proširili svoju teritoriju na istočni deo Švajcarske visoravni.
Nastanak[uredi | uredi izvor]
Švajcarska je nastala posle zakletve na livadi Ritli, kao konfederacija tri prakantona 1. avgusta 1291. na centralnom području današnje Švajcarske (Uri, Švic i Untervalden). Vremenom su u tu konfederaciju ulazili novi kantoni.[10] Ime Švajcarske potiče od kantona Švic (Schwyz), jednog od osnivača. Ovi kantoni su bili formalno i nominalno deo Svetog rimskog carstva još duži vremenski period, ali je njihova faktička samostalnost nesporna.
Ugovor kojim je osnovan ovaj savez-konfederacija na nemačkom nosi ime Bundesbrief, a prevodi se kao „Federalna povelja“, što ukazuje na to da je karakter ovog saveza već tada bio ozbiljniji i trajniji. Otuda se ovaj savez naziva i Večitim savezom. Cilj formiranja je, slično grčkim konfederalnim tvorevinama poput Ahajskog saveza, bio vojno-odbrambeni, jer su Habzburzi predstavljali stalnu pretnju ovim teritorijama.
Svoju vojnu ulogu savez je odigrao uspešno jer se tokom 14. veka oslobodio kako Habzburgovaca, tako i Svetog rimskog carstva. Posle vladavine Habzburga nad Švajcarskom, 8. novembra 1307. Švajcarska je proglasila svoju nezavisnost. Od pobede 1499. godine nad nemačkim carem Maksimilijanom I savez je stekao potpunu samostalnost, zasnovanu na afirmisanoj vojnoj snazi i principu neutralnosti. Savez je stalno rastao tako da je početkom 16. veka već brojao 13 kantona i određeni broj zavisnih područja koja još nisu bila dobila status kantona.
Unutrašnje uređenje Švajcarske konfederacije u ovom periodu je bilo sledeće: vrhovni organ je Diet, skupština saveza, koja se sastajala povremeno i u različitim mestima. Kantoni su slali različit broj predstavnika, obično sa vezanim mandatom, a svaki kanton je imao po jedan glas.
Sledeći važan korak ka centralizaciji je bio kad je Cirih preuzeo neformalnu ulogu rukovodećeg kantona zaduženog za sazivanje skupština, predstavljanje saveza prema inostranstvu i druga manje bitna pitanja. Cirih je ipak ostao primus inter pares, što znači da nije došlo do jačanja supremacije federalne države. Za odlučivanje se zahtevala jednoglasnost koja je generalno mogla da vodi u neefikasan rad. Iako su švajcarski kantoni u načelu bili složni, ovo je teorijski bila velika mana sa stanovišta federalizma. Dalje, kantoni su odluke Dieta sprovodili sami, preko svojih organa. Nikakvih organa konfederacije po kantonima nije bilo, pa time ni nekakve zajedničke jurisdikcije. Ovo je opet vodilo ka tome da su članice zapravo bile suverene. Istorijski gledano, sistem je funkcionisao usled toga što su kantoni sprovodili samo one odluke za koje su glasali (usled jednoglasnosti). Formalno gledano, nije bilo mogućnosti da se to prinudno sprovede. Na unutrašnju suverenost kantona ukazuje i šarenilo uređenja u njima, kao i odsustvo uniformnosti zakona. Nije bilo federalnog ustava sa kojim bi kantoni usaglašavali svoje zakonodavstvo. Jedino su odluke Dieta bile na višem nivou, za koje su i sami kantoni glasali. Preneseno gledajući, moglo bi se reći i da su ih sami i doneli, te suverenost kantona čak i tu ostaje neokrnjena. Spoljni poslovi su bili praktično jedina stvar gde je suverenost kantona bila ograničena.
Nakon pojave protestantizma i Martina Lutera, stanje se drastično promenilo u Švajcarskoj. Reformacija je tada bila glavna tema u nekim kantonima. Reformacija Ciriha se pod Ulrihom Cvinglijem 1519. drastično proširila do Ženeve. Nastale su tenzije među kantonima. Godine 1541. je došlo do pojave reformacije u Ženevi. Godina 1656. i 1752, zbog reformacije je počeo građanski rat između protestanata i katolika.
Švajcarska je, posle više bitaka, 24. oktobra 1648. izborila samostalnost od Rimsko-nemačkog carstva i izgradila tradiciju neutralnosti, ali i dobrih plaćenika.
Napoleonovo doba[uredi | uredi izvor]
.svg)
Ovakav sistem ostao je na snazi sve do burnog Napoleonovog doba. Švajcarska je, iako verski podeljena, izbegla unutrašnje sukobe u vreme Reformacije i Tridesetogodišnjeg rata. Stalne odlike ovog perioda i dalje su predstavljali konfederalizam (koji je faktički, ako ne i formalno, sve više ublažavan), jaka samosvojnost kantona i republikansko uređenje.
Posle pada Švajcarske pod Napoleonovu vlast 5. maja 1798. godine, Švajcarska je dobila svoj prvi ustav, kojim je uvedena Helvetska Republika, koja je bila satelitska država zavisna od Francuske. Razlog koji su Francuzi imali za ulazak u Švajcarsku je bila njihova namera da opljačkaju državnu kasu, kao i da imaju u svojim rukama sve klisure koji vode prema Italiji. Konfederalno uređenje je bilo ukinuto i država je postala unitarna, a kantoni su postali obične administrativne jedinice. Ovaj potez je naišao na snažan unutrašnji otpor, ali treba primetiti da to ukazuje na to da je Švajcarska smatrana u Evropi kao jedna celina. Konfederacija je ovde vremenom gubila međunarodnopravna svojstva, što je proces koji traje gotovo od samog njenog osnivanja.
Već 1802. godine ovaj ustav je zamenjen novim koji je ublažio unitarni režim. U samoj Švajcarskoj postojali su sukobi u shvatanjima između unitarista i federalista, što je Napoleon koristio da donese Posredničke akte kojima je uveo federalno uređenje sa nekim konfederalnim elementima i velikim ovlašćenjima kantona. Sistem nije stigao da se pokaže u praksi. Godine 1815, posle Bečkog kongresa, granice Švajcarske su se proširile ka zapadu. Tako su se tri nova kantona (Ženeva, Vo i Nešatel) pridružili Švajcarskoj. Osim proširenja na kongresu, Švajcarskoj je bila garantovana nezavisnost od svih velikih sila. Posle kongresa Švajcarska je dobila svoju fizionomiju sa 22 kantona i konfederalno uređenje. Kantoni su sklopili kratki Federalni pakt od samo petnaestak članova koji je vratio jako konfederalno uređenje. Slab Diet je bio jedini organ, a centralna vlast je bila sasvim beznačajna. Ovo je bio uvod u dalje sukobe koji su okončani 1848. godine donošenjem federalnog ustava.
Moderna konfederacija[uredi | uredi izvor]
Svađe između liberalno-progresivnih i konzervativno-katoličkih kantona su dovele Švajcarsku 1847. u Zonderbundskrig (Sonderbundskrieg), savez sastavljen 1845. godine u Švajcarskoj između sedam katoličkih i protestantskih kantona, u cilju da se zaštite njihovi interesi od centralizacije vlasti. Posle poraza konzervativno-katoličkih kantona, Švajcarska je postala moderna konfederacija i autonomija kantona je ustavom 1848. smanjena. Bern je postao sedište parlamenta. Švajcarski ustav je do danas dva puta verifikovan (1874. i 1999).
Polovinom 19. veka Švajcarska je osetila talas industrijalizacije i gradnje železničke pruge. Integracija katolika u novu konfederaciju usledila je 1891. posle izbora prvog katolika u Savezno veće. Tokom Prvog svetskog rata Švajcarska je bila „izolovana“ od sveta, pošto su sve susedne zemlje učestvovale u ratu. Tokom rata postojale su tenzije među stanovništvom: dok su Švajcarci koji pričaju nemački bili na strani Nemačke, Švajcarci koji pričaju francuski su sa druge strane bili na strani Francuske. Po prvi put je izabran jedan general za sigurnost švajcarske granice. Nedostajalo je hrane, firme nisu imali više para i izbeglice iz susednih zemalja su predstavljali problem Švajcarske.
Na inicijativu Anrija Dinana godine 1864. u Ženevi je osnovan Crveni krst. U oba svetska rata Crveni krst je bio aktivan, a Švajcarska neutralna zemlja. Ipak, njena neutralnost je bila ozbiljno ugrožena kratkotrajnom Grim-Hofmanovom aferom iz 1917. Godine 1920. Švajcarska je postala član Društva naroda, a 1963. i Saveta Evrope.
Tokom Drugog svetskog rata, Nemci su napravili detaljan plan invazije na Švajcarsku, ali se napad nikada nije dogodio. Švajcarska je uspela da ostane neutralna zahvaljujući ekonomskim koncesijama Nemačkoj i sreći da su veći događaji tokom rata odlagali invaziju. Pokušaj male nacističke stranke u Švajcarskoj da izazove ujedinjenje sa Nemačkom je propao. Pod generalom Anrijem Gizanom je izvršena masovna mobilizacija. Švajcarska je bila važna baza za špijunažu obe zaraćene strane i često je posredovala u komunikaciji između Saveznika i sila Osovine. Švajcarsku trgovinu blokirali su i Saveznici i sile Osovine. Ekonomska saradnja i davanje kredita Trećem rajhu su varirali u zavisnosti od izvesnosti invazije i mogućnosti da se pronađe drugi trgovinski partner. Koncesije su dostigle svoj vrhunac 1942. nakon što je teško oštećena izuzetno važna železnička veza u Višijevskoj Francuskoj. zbog čega je Švajcarska postala sa svih strana okružena snagama sila Osovine. Tokom rata u Švajcarsku je pristiglo više od 300.000 izbeglica, od čega su 104.000 bili strani vojnici internirani po stavu o pravima i obavezama neutralnih sila propisanih Haškim konvencijama. Dalje, 60.000 izbeglica su bili civili koji su izbegli iz Nemačke zbog progona od strane nacista. Međutim, stroge politike o imigraciji i azilima, kao i finansijske veze sa nacističkom Nemačkom su izazvali kontroverze. Švajcarsko ratno vazduhoplovstvo se borilo i protiv Saveznika i sila Osovine, oborivši 11 aviona Luftvafea u maju i junu 1940, a posle i savezničke avione, nakon promene politike zbog pretnji iz Nemačke. Preko 100 savezničkih bombardera i njihove posade su bili internirani tokom Drugog svetskog rata. Saveznički avioni su tokom 1944. i 1945. greškom bombardovali švajcarske gradove Šafhauzen, Štajn na Rajni, Valc, Rafz, Bazel i Cirih.
Švajcarci su 1971. godine odobrili ženama pravo glasa, a 1. januara 1979, kanton Jura je dobio, posle više demonstracija svog stanovništva, svoju nezavisnost od kantona Bern. Tako je kanton Jura postao najmlađi kanton Švajcarske.
Članstvo u Evropskom ekonomskom prostoru kojem je Švajcarska vlada težila, propalo je 1992. godine da bi 10. septembra 2002. godine, posle referenduma, postala članica Ujedinjenih nacija.
Turizam[uredi | uredi izvor]
Turizam Švajcarske je značajna privredna grana u zemlji, a odlikuju ga gradovi, gradski i kulturno-istorijski turizam, kao i Alpi, planinski i zimski turizam.
Veoma posjećeni i turistički značajni gradovi sa starim gradskim jezgrom u Švajcarskoj su: glavni grad Bern (kanton Bern), Šafhauzen (kanton Šafhauzen), Štajn am Rajn (Šafhauzen), Rapersvil (Sankt Galen), Bule (Fribur), Belincona (Tičino) i Nion (Vo) i drugi.
Švajcarska je svjetski poznata po Alpima i zimskom turizmu. Najznačajniji skijaški centri u Švajcarskoj su: Sankt Moric i Davos (kanton Graubinden), Vengen i Adelboden (kanton Bern), Verbier i Cermat (Valis), Engelberg (Obvalden) i drugi.
Politika[uredi | uredi izvor]
 |
| Ovaj članak je dio serije o političkom sistemu Švajcarske |
Politički sistem[uredi | uredi izvor]
Politika Švajcarske se odvija u okviru federalne parlamentarne demokratske republike, po čemu je Švajcarsko savezno veće na čelu vlade i višepartijskog sistema. Izvršnu vlast sprovodi vlada. Federalnu pravosudnu moć ima i vlada i dva doma Bundeshausa. Sudstvo je nezavisno od izvršne vlasti i zakonodavstva. Švajcarska je od svih država na svetu najbliža direktnoj demokratiji. Za bilo koju promenu u ustavu referendum je obavezan; za bilo koju promenu u zakonu, može se tražiti referendum. Kroz referendume, građani mogu da menjaju bilo koji zakon koji je izglasao Bundeshaus i kroz inicijative mogu da uvode amandmane u federalni ustav, što Švajcarsku čini državom direktne demokratije.
Parlament (Bundeshaus) se sastoji od dva doma: Saveta kantona Švajcarske, koji ima 46 predstavnika (dva iz svakog kantona i po jedan iz svakog polu-kantona) koji se biraju po sistemu koji određuje svaki kanton, i Državnog saveta, koji se sastoji od 200 članova koji se biraju po sistemu srazmernih predstavnika. Članovi oba doma služe četiri godine. Kada oba doma zasedaju zajedno, poznati su kao Savezni skup (Bundesversammlung).[11] Oni su zakonodavna vlast Švajcarske i zajedno biraju, u slučaju rata, generala vojske ili biraju svake četvrte godine nove članove Saveznog veća, koji Švajcarsku predstavljaju u inostranstvu. Takođe oni razmatraju molbe za pomilovanje, koje mu mogu predati osuđenici koje je osudio vrhovni sud. Švajcarska ima višepartijski sistem, sa brojnim političkim strankama od kojih nijedna nema često priliku da samostalno stekne vlast, i političke stranke moraju međusobno sarađivati da stvore koalicione vlade[12]
Glavno izvršno telo i šefa države čini Švajcarsko savezno veće, koje se sastoji od sedam članova (izvršna vlast). Iako ustav zahteva da parlament bira i nadgleda članove veća tokom četvorogodišnjeg mandata, šef države i njegova administracija su postepeno preuzeli ulogu u određivanju zakonodavnog procesa kao i u izvršavanju federalnih zakona. Predsednik Konfederacije se bira među njih sedmoro da bi preuzeo posebne predstavničke funkcije na jednu godinu, ali takođe zadržava svoju ulogu u kabinetu.[13]
Sudska vlast obuhvata Savezni vrhovni sud (sa sedištem u Lozani), Savezni krivični sud (sa sedištem u Belinconi), Savezni administrativni sud (sa sedištem u Bernu) i nekoliko drugih saveznih sudova, odgovornih za kontrolisanje nižih sudova. Svi niži sudovi pripadaju kantonima. Svaki kanton ima svoju sudsku vlast i svoj ustav.
Administrativna podela[uredi | uredi izvor]
Švajcarska je podeljena na 26 kantona, s tim što su tri kantona podeljena na polukantone, i tako je relevantan broj za izbor u Veće kantona 23. Svaki kanton ima svoj glavni grad. Oni su konstituenti, federalne jedinice, Švajcarske federacije. Svaki kanton je jednak i ima svoj ustav, zakonodavnu, sudsku i izvršnu vlast. Vlada svakog kantona se sastoji od pet do sedam članova (zavisno od kantona).[14]
Sve nadležnosti koja prema ustavu ne pripadaju vladi, ili nisu zakonom dodeljena federalnom nivou, su u nadležnosti kantona (organizacija kantona, školski sistem, ponekad zdravstvo, ponekad planiranje i gradnja, policija, sudstvo). U nekim područjima vlada ima velike nadležnosti, tako da to ponekad izaziva tenzije između kantona i vlade.
Najveći kanton po površini je Graubinden koji pokriva 17,2% površine Švajcarske, a kanton sa najviše stanovnika je Cirih.
| Kantoni | Glavni grad | Na nemačkom | ||
|---|---|---|---|---|
| AR |  Apencel Auseroden |
Herisau | Appenzell Ausserrhoden | Herisau |
| AI |  Apencel Ineroden |
Apencel | Appenzell Innerrhoden | Appenzell |
| AG |  Argau |
Arau | Aargau | Aarau |
| BS |  Bazel-grad |
Bazel | Basel-Stadt | Basel |
| BL |  Bazel-provincija |
Liztal | Basel-Landschaft | Liestal |
| BE |  Bern (franc. Berne) |
Bern (franc. Berne) | Bern | Bern |
| VS |  Vale (franc. Valais) |
Sion (franc. Sion) | Waalis | Sitten |
| VD |  Vo (franc. Vaud) |
Lozana (franc. Lausanne) | Waadt | Lausanne |
| GL |  Glarus |
Glarus | Glarus | Glarus |
| GR |  Graubinden |
Hur | Graubünden | Chur |
| GE |  Ženeva (franc. Genève) |
Ženeva (franc. Genève) | Genf | Genf |
| SO |  Zoloturn |
Zoloturn | Solothurn | Solothurn |
| JU |  Jura (franc. Jura) |
Delemon (franc. Delémont) | Jura | Delsberg |
| LU |  Lucern |
Lucern | Luzern | Luzern |
| NE |  Nešatel (franc. Neuchâtel) |
Nešatel (franc. Neuchâtel) | Neuenburg | Neuenburg |
| NW |  Nidvalden |
Štans | Nidwalden | Stans |
| OW |  Obvalden |
Sarnen | Obwalden | Sarnen |
| SG |  Sankt Galen |
Sankt Galen | St. Gallen | St. Gallen |
| TI |  Tičino (ital. Ticino) |
Belincona (ital. Bellinzona) | Tessin | Bellinzona |
| TG |  Turgau |
Frauenfeld | Thurgau | Frauenfeld |
| UR |  Uri |
Altdorf | Uri | Altdorf |
| FR |  Fribur/Frajburg (franc. Fribourg) |
Fribur/Frajburg (franc. Fribourg) | Freiburg | Freiburg |
| ZH |  Cirih |
Cirih | Zürich | Zürich |
| ZG |  Cug |
Cug | Zug | Zug |
| SH |  Šafhauzen |
Šafhauzen | Schaffhausen | Schaffhausen |
| SZ |  Švic |
Švic | Schwyz | Schwyz |
Gradovi i opštine[uredi | uredi izvor]
Najvažniji gradovi Švajcarske su Bern, Cirih, Bazel, Lucern, Ženeva i drugi. Ekonomsko i saobraćajno središte Švajcarske je Cirih, dok je Bern administrativno središte. Značajne uloge imaju i Bazel i Ženeva. Bazel je sedište mnogih biotehnoloških i hemijskih institucija, dok se u Ženevi nalazi sedište Ujedinjenih nacija za Evropu. Svaki grad i svaka opština ima svog gradonačelnika (opštine većinom jednog predstavnika iz Parlamenta kantona), gradske institucije i lokalnu policiju.
Švajcarska danas broji 3032 opštine i svaka od njih ima svoje opštinsko ili gradsko veće, (ponekad umesto veća, narod se okuplja na plenarnoj skupštini) i svoju izvršnu vlast sa gradskom vladom i gradonačelnikom na čelu (u pojedinim kantonima predsednikom opštine).
Kontrola kantona nad opštinama i gradovima ograničena je na nadgledanje da li su opštinske odluke u skladu sa važećim propisima i, sa druge strane, na odobravanje predračuna (ponekad budžeta) gradskih vlada.
U nadležnosti opštine je ubiranje poreza, upravljanje javnim komunalnim preduzećima, osnovno obrazovanje, upravljanje dobrima građana, lokalna policija, kao i pomoć siromašnima i bolesnima.
U Švajcarskoj su prava opštine ograničena samo zakonom. Opština je ta koja prva odlučuje (npr. u sudskom postupku ona je prvostepeni organ), a kanton interveniše tek u slučaju žalbe.
Spoljna politika[uredi | uredi izvor]
Švajcarska se smatra spoljnopolitički neutralnom, tj. praktikuje politiku nemešanja u sukobe između država, i ne meša se u unutrašnje stvari drugih zemalja. Neutralnost Švajcarske je bila priznata na Bečkom kongresu 1815. godine. Ova neutralnost je i danas međunarodno priznata.[15]
Švajcarska je članica u mnogim međunarodnim organizacijama. Kao jedna od poslednjih država, Švajcarska je postala 2002. članica UN, ali je istovremeno i jedina država u kojoj se narod izjašnjavao za pristup UN. Osim toga, Švajcarska je aktivna u Organizaciji za evropsku bezbednost i saradnju, Saveti Evrope i EFTI. Švajcarska učestvuje u programu NATO Partnerstva za mir i potpisala je Protokol iz Kjota.
U ispitivanju Švajcarska sarađuje sa nekim evropskim organizacijama. Osnivač je CERN-a, koji ima svoje sedište u Ženevi.
Švajcarska nije članica Evropske unije, niti je članica Evropskog ekonomskog prostora, ali ima važne bilateralne sporazume sa Evropskom unijom.[16][17] Pristupanje Švajcarske u NATO bio bi prekid neutralnosti Švajcarske.
Saobraćaj[uredi | uredi izvor]
Švajcarska je veoma važna tranzitna država za ljude i robu koji putuju ka unutrašnjosti Evropske unije. Zbog svog geografskog položaja, Švajcarska ima veliki značaj u međunarodnom saobraćaju sa posebno dobro razvijenom saobraćajnom infrastrukturom.
Ukupna dužina železničke mreže u Švajcarskoj je više od 5.000 km, što je jedna od najgušćih železničkih mreža na svetu, a ukupna dužina puteva je veća od 70.000 km od čega je oko 1.600 km auto-puteva. Već danas, mreža auto-puteva Švajcarske je jedna od najrazvijenijih na svetu. Većina stanovnika živi manje od 10 km od najbližeg izlaza na auto-put. Švajcarska ima dobro razvijen saobraćaj.
Najznačajnija saobraćajnica Švajcarske je drumsko-železnički put koji spaja severnu Švajcarsku sa Italijom (Auto-put A2, Bazel — Lucern — Belincona — Lugano — Italija; kao i Auto-put A1, Ženeva — Lozana — Bern — Cirih — Sankt Galen — Austrija), koji spaja zapadnu Švajcarsku i Francusku, sa istokom Evrope (Austrija).
Švajcarsku odlikuje veliki broj planinskih prevoja, koji su tokom istorije bili glavne saobraćajne tačke između dijelova južne Evrope i predjela sjeverno od Alpa. Najznačajniji je prevoj Gotard, ispod kojeg je 1882. godine izgrađen željeznički tunel, Gotardski tunel (Gotthardtunnel), dug 15.003 metra, a 2016. godine je otvoren novi, Gotardski bazni tunel (Gotthard-Basistunnel), dosada najduži tunel na svijetu, sa dužinom od 57,1 kilometara, kroz Urnske Alpe.
Kroz Švajcarsku teče reka Rajna, važan vodeni put koji povezuje Švajcarsku sa Atlantskim okeanom. Jedina međunarodna luka Švajcarske se nalazi u Bazelu na Rajni.
Aerodromi za međunarodni putnički saobraćaj u Švajcarskoj su u Cirihu, Bazelu i Ženevi. Sa više od 20 miliona putnika godišnje, Aerodrom Cirih je postao glavna saobraćajna kapija Švajcarske. Mnoge avionske kompanije lete za Cirih, kao npr. Amerikan erlajns, Lufthanza ili Iberija. Ostali međunarodni aerodromi Švajcarske su Aerodrom Bazel i Aerodrom Ženeva.
Privreda[uredi | uredi izvor]
Švajcarska je stabilna, razvijena, moderna tržišna zemlja, sa niskom stopom nezaposlenosti (Ø: 2,5%.[18]), visoko obučenom radnom snagom i sa bruto domaćim proizvodom po glavi stanovnika većim od najrazvijenijih evropskih zemalja.[19] Švajcarska je poslednjih godina svoju ekonomsku praksu prilagodila onoj u EU kako bi uvećala svoju konkurentnost. Iako Švajcarci ne teže ka članstvu u EU u bliskoj budućnosti, Bern i Brisel su 1999. potpisali sporazum o daljoj liberalizaciji trgovinskih veza. Švajcarska je ostala raj za investitore, jer je zadržala mogućnost bankarske diskrecije i dugoročnu eksternu vrednost franka. Najvažnija privredna grana Švajcarske su usluge. U tercijarnom sektoru radi najveći broj zaposlenih (73%). Glavni sektori su trgovina, zdravstvo i obrazovanje, kao i bankarski i sektor osiguranja. Takođe je zastupljena industrija čelika, metala, aluminijuma, mašinska industrija, industrija preciznih instrumenata (npr. časovnika), elektrotehnika, hemijska, farmaceutska i tekstilna industrija, industrija kože, prehrambena, keramička, industrija građevinskog materijala, bankarstvo (zbog neutralnosti u ratovima).
Zemljište nije naročito pogodno za razvitak poljoprivrede, mada ostaje važan faktor u Švajcarskoj. Razvijeno je stočarstvo, a naročito se uzgajaju krave za mužu, dok ova grana privrede i dalje u velikoj meri odoleva modernizaciji i zadržava tradicionalne elemente. Takođe je razvijen i zimski turizam, sa nekim od najpoznatijih skijaških centara lociranim u švajcarskim Alpima.
Bruto nacionalni dohodak Švajcarske je 2006. godine iznosio je oko 486,2 milijarde franaka, što je oko 64.500 franaka, odnosno 53.000 američkih dolara po glavi stanovnika.[20], čime se ona ubraja u najbogatije zemlje sveta[21][22] Inflacija je prema izvorima iz 2007. godine iznosila 0,4%.
Ekonomski podaci[uredi | uredi izvor]
Glavni ekonomski podaci bruto domaćeg proizvoda, inflacije, broja nezaposlenosti i spoljnotrgovinskog razvoja zadnjih godina:
| Promena bruto domaćeg proizvoda (BDP), realno | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| u % u odnosu na prethodnu godinu | ||||||||||
| Godina | 1998 | 1999 | 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 |
| Promena u % o. p. godine |
2,8 | 1,3 | 3,6 | 1,0 | 0,3 | − 0,2 | 2,3 | 1,9 | 2,7 | ≈ 1,7 |
| Izvor: bfai | ≈ = procena | |||||||||
| Razvoj BDP-a (nominalno) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| približno (u milijardi US$) | po stanovniku (u hiljadima US$) | ||||||||
| Godina | 2003 | 2004 | 2005 | Godina | 2003 | 2004 | 2005 | ||
| BDP u milijardi US$ | 323 | 359 | 367 | BDP po glavi stanovnika. (u hiljadima US$) |
44,0 | 48,5 | 49,5 | ||
| Izvor: bfai | |||||||||
| Razvoj inflacije | Razvoj nezaposlenosti | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| u % u odnosu na prethodnu godinu | u % u odnosu na prethodnu godinu | ||||||||
| Godina | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | Godina | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 |
| Inflacija | 0,8 | 1,2 | 1,1 | ≈ 0,4 | Nezaposlenost | 3,7 | 3,3 | 2,8 | ≈ 2,5 |
| Izvor: bfai | ≈ = procena | ||||||||
| Glavni partneri (2005) | |||
|---|---|---|---|
| u izvozu (u %) | u uvozu (u %) | ||
| Nemačka | 19,5 | Nemačka | 31,6 |
| SAD | 10,7 | Italija | 10,5 |
| Italija | 9,1 | Francuska | 10,0 |
| Francuska | 8,7 | SAD | 5,3 |
| Ujedinjeno Kraljevstvo | 5,4 | Holandija | 4,8 |
| Japan | 3,6 | Austrija | 4,6 |
| druge zemlje | 43,0 | druge zemlje | 33,2 |
| sve zemlje Evropske unije zajedno | 61,8 | sve zemlje Evropske unije zajedno | 80,4 |
| Izvor: bfai | |||
Infrastruktura i zaštita životne okoline[uredi | uredi izvor]
Švajcarska dobija električnu energiju uglavnom iz hidroelektrana (53%) i nuklearnih elektrana (42%), dok se ostatak dobija iz konvencionalnih izvora energije, što za rezultat daje malo zagađivanje atmosfere ugljen-dioksidim.
Dana 18. maja 2003. odbijene su dve inicijative protiv nuklearnih elektrana: Moratorijum plus, čiji je cilj bila zabrana izgradnje novih nuklearnih elektrana (41,6% za i 58,4% protiv),[23] i Električna energija bez nuklearki (33,7% za i 66,3% protiv).[24] Prethodni desetogodišnji moratorijum na izgradnju novih nuklearnih elektrana je bio rezultat građanske inicijative izglasane 1990. sa 54,5% za i 45,5% protiv. Planira se nova nuklearna elektrana u kantonu Bern. Švajcarski savezni biro za energiju u okviru Saveznog ministarstva za prirodu, saobraćaj, energiju i komunikacije.[25]
Švajcarska privatno-javna putna mreža se finansira iz putarina i poreza na vozila. Švajcarski sistem auto-puteva zahteva kupovinu vinjeta koje koštaju 40 švajcarskih franaka za jednu kalendarsku godinu da bi se koristili auto-putevi, što važi i za putnička i teretna vozila. Švajcarska mreža auto-puteva je 2000. godine bila dugačka 1,638 km i uzimajući obzir površinu Švajcarske od 41,290 km², je takođe jedna od najgušćih putnih mreža na svetu. Aerodrom Cirih je najveći švajcarski međunarodni terminal, koji je 2007. uslužio 20,7 miliona putnika. Drugi najveći aerodrom je aerodrom Ženeva sa 10,8 miliona putnika, a treći aerodrom Bazel-Miluz-Frajburg sa 4,3 miliona putnika. Ova ova aerodroma Švajcarska deli sa Francuskom.
Švajcarska je izuzetno aktivna u pogledu propisa o reciklaži i odlaganju đubreta, i jedna od vodećih država u svetu sa oko 66% do 96% različitih materijala koji su reciklirani.
Stanovništvo[uredi | uredi izvor]
Prema podacima iz avgusta 2008. godine, Švajcarska ima 7.610.248 stanovnika, od čega 21,3% čine stranci
Kanton sa najvećim brojem stanovnika je kanton Cirih sa 1.300.545 stanovnika (2007).
U Švajcarskoj živi (prema podacima Savezne službe za statistiku Švajcarske za avgust 2008) 1.618.847 stranih državljana, ili 21,3% stanovništva Švajcarske, u koje spadaju izbeglice, gastarbajteri i njihove porodice. Sa prostora Srbije živi prema podacima 2008. godine 186.000 građana, 270.000 iz Italije, 192.000 iz Portugalije, 224.000 iz Nemačke i oko 79.000 iz Turske. Ostali po brojnosti značajni inostrani državljani su Albanci, Bošnjaci, Francuzi, Hrvati i Španci.
U Tičinu živi italijanska manjina, a u drugim kantonima žive državljani preko 150 različitih država. Sve više stranaca dolaze da živi u Švajcarskoj. Dok je 2005. 1.655.300 stranaca živelo u Švajcarskoj, godine 2006. bilo ih je 1.656.721.[26]
Sve više stranaca koji žive u Švajcarskoj žele da budu vlasnici i švajcarskih pasoša. Dok je u 2004. godini 35.700 stranaca dobilo švajcarski pasoš, godine 2005. taj broj je iznosio 38.400. Jedan od kriterijuma za dobijanje švajcarskog pasoša je da osoba legalno živi više od 12 godina u Švajcarskoj. Osoba mora takođe dobro govoriti jedan od službenih jezika Švajcarske[27]
S prihodima od 38.000 evra po glavi stanovnika[28], Švajcarska je društvo više klase. Širokogrud sistem socijalnog osiguranja omogućava dobro razvijeno zdravstvo, nadoknade za nezaposlenost i ostale socijalne prednosti.
Jezik[uredi | uredi izvor]
U članu 4 ustava Švajcarske od 1999. stoji: „Službeni jezici Švajcarske su nemački, francuski, italijanski i retoromanski“. U članu 701 piše takođe: „Službeni jezici Švajcarske Konfederacije su nemački, francuski i italijanski. U komunikaciji sa ljudima retoromanskog porekla, romanš je takođe službeni jezik Švajcarske Konfederacije“. Ustav Švajcarske ne potvrđuje mesta u kojem se govori ovim jezicima. U članu 702 piše da je nadležnost kantona da sami izaberu svoje službene jezike, ali moraju da poštuju jezičke manjine i istorijski sastav te regije. Stranci nemaju pravo da sarađuju sa vladom kantona ili opštine na nekom jeziku koji nije potvrđen u ustavu (npr. srpski, španski). Ukupno 62,8% populacije Švajcarske govori nemačkim jezikom. Slede francuski sa 22,9%, italijanski (8,2%) i romanš (0,5%), koji se najviše govori u kantonu Graubindenu.
Prema podacima iz 2016, oko 5% stanovništva kod kuće priča engleski, 3,8% portugalski, 3% albanski, 2,6% španski, dok 2,5% pričaju srpski i hrvatski. Oko 64% populacije priča više od jednog jezika na dnevnoj bazi.
Religije[uredi | uredi izvor]
Katolicizam je bio glavna religija u Švajcarskoj do 17. veka, kad je reformacija drastično promenila stanje. Ulrih Cvingli je imao veliku ulogu u reformaciji u Švajcarskoj. On je bio bivši reformator Ciriha. Od reformacije Ciriha i Ženeve, u Švajcarskoj postoji protestantska crkva, koja postoji i dan danas.
Stanovništvo kantona Ciriha, Berna, Bazela, Šafhauzena, Ženeve, Voa i Apencel Auserodena je početkom 19. veka bilo praktično protestantsko, dok su stanovnici kantona Friburga, Vale, Jure, Soloturna, Lucerna, Oba i Nidvaldena, Urija, Švica, Cuga, Apencela, Inerodena i Tičina bili katolici. Veroispovesno izmešani bili su kantoni Glarus, Argau, Sankt Galen i Graubinden. Podela veroispovesti je bila rezultat upotrebe principa teritorije pri odabiru veroispovesti posle rata između katolika i protestanata u 16. veku.
Švajcarska nema zvaničnu državnu religiju, iako većina kantona (osim Ženeva i Nešatela) priznaju zvanične religije, u svim slučajevima ili Katoličku crkvu ili Švajcarsku reformisanu crkvu. Ove crkve, a u nekim kantonima i zajednice Starokatoličke crkve i Jevreja se finansiraju zvaničnim oporezivanjem svojih vernika.[29] Švajcarski Ustav jamči slobodu veroispovesti tako da se niko ne sme diskriminisati na verskoj osnovi.
Hrišćanstvo je dominantna religija u Švajcarskoj, a 41,8% populacije je katoličke veroispovesti, a 35,3% stanovništva pripada raznim protestantskim crkvama. Imigracija je donela islam (4,3%, uglavnom Albanci sa Kosova i Metohije) i pravoslavlje (1,8%) kao značajne manjinske religije. Anketa Eurobarometra iz 2005. je pokazala da su 48% stanovnika vernici, 39% stanovništva je pokazalo verovanje u neku „duhovnu ili životnu silu“, 9% su bili ateisti, a 4% agnostici.[30]
Najveći gradovi[uredi | uredi izvor]
Najveći gradovi u Švajcarskoj
Izvor: Popis stanovništva 2020. | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| № | Grad | Kanton | Populacija | № | Grad | Kanton | Populacija | ||
.jpg) Cirih  Ženeva |
1. | Cirih | Cirih | 421.878 | 11. | Tun | Bern | 43.476 |  Bazel  Lozana |
| 2. | Ženeva | Ženeva | 203.856 | 12. | Belincona | Tičino | 43.360 | ||
| 3. | Bazel | Bazel-grad | 178.120 | 13. | Kenic | Bern | 42.388 | ||
| 4. | Lozana | Vo | 140.202 | 14. | Šo de Fon | Nešatel | 36.915 | ||
| 5. | Bern | Bern | 134.794 | 15. | Fribur | Fribur | 38.039 | ||
| 6. | Vintertur | Cirih | 114.220 | 16. | Šafhauzen | Šafhauzen | 36.952 | ||
| 7. | Lucern | Lucern | 82.620 | 17. | Vernije | Ženeva | 34.898 | ||
| 8. | Sankt Galen | Sankt Galen | 76.213 | 18. | Hur | Graubinden | 36.336 | ||
| 9. | Lugano | Tičino | 62.315 | 19. | Sion | Vale | 34.978 | ||
| 10. | Bil/Bjen | Bern | 55.206 | 20. | Uster | Cirih | 35.337 | ||
Kultura[uredi | uredi izvor]
Kultura Švajcarske je bila pod uticajem svojih susednih država, ali tokom godina se stvorila samostalna kultura, uz neke regionalne razlike. Posebno francusko govorno područje (Romandija) ima tendenciju da se orijentiše ka francuskoj kulturi i da najviše bude proevropsko. Generalno, Švajcarci su poznati po svojoj dugoj tradiciji humanitarizma u Švajcarskoj. Švajcarska je rodno mesto Crvenog krsta i sedište Veće Ujedinjenih nacija za ljudska prava. Deo Švajcarske u kom se govori nemački jezik ima jaku tendenciju prema nemačkoj kulturi, iako se Švajcarci ne identifikuju strogo kao Nemci, zbog razlika između dijalekata nemačkog koji se govori u Švajcarskoj i Nemačkoj. Italijansko govorno područje se više orijentiše prema italijanskoj kulturi. Jedino ostaje retormoanska kultura koja pokušava da očuva svoju lingvističku i kulturnu tradiciju. Švajcarski predstavnik na izboru za Pesmu Evrovizije 1989. bila je pesma romanš jeziku.
Mnoge planinske oblasti zimi imaju snažnu, energičnu kulturu skijaških gradova, dok leti žive mirnije, kao rekreacioni centri. U nekim oblastima u sezoni dominira turizam, dok u proleće i jesen ima manje stranih posetilaca, a više Švajcaraca. Tradicionalna kultura farmera i stočara takođe preovlađuje u mnogim oblastima i ova veza sa zemljom i poljoprivredom je snažni „lepak“ koji povezuje sve Švajcarce. Iako najveći broj farmi sada ne proizvodi hranu za sebe, male farme su prisutne svuda izvan gradova, a Švajcarci iz gradova često, pored gajenja sobnog cveća, održavaju bašte ili drže saksije sa zdravcima na prozorima.
Nauka, tehnologija i obrazovanje[uredi | uredi izvor]
Obrazovanje u Švajcarskoj je vrlo raznoliko, jer ustav Švajcarske garantuje kantonima da sami određuju školski sistem. Postoje i javne i privatne škole, među kojima se nalaze i mnoge međunarodne privatne škole. Minimalna starost za osnovnu školu je šest godina i tako je u svakom kantonu. Obično deca mogu da izaberu svoje škole, koji jezik želea nauče (francuski, nemački ili italijanski). Osnovna škola traje do četiri ili pet godine, u zavisnosti od izabrane škole. Na kraju osnovne škole ili na početku srednje škole učenici se selektuju prema svojim sposobnostima u nekoliko (obično tri) klasa. Najdarovitiji učenici pohađaju napredne škole, da bi pripremili za dalje studije ili maturu, dok ostali đaci dobijaju profesionalno obrazovanje koje je prilagođeno njihovim sposobnostima.
U Švajcarskoj postoji 12 univerziteta, od kojih se deset održavaju na kantonalnom nivou i obično nude niz netehničkih predmeta. Prvi univerzitet u Švajcarskoj osnovan je 1460. godine. u Bazelu (sa medicinskim fakultetom) i ima dugu tradiciju hemijskih i medicinskih istraživanja u Švajcarskoj. Najveći univerzitet u Švajcarskoj je Univerzitet u Cirihu, sa gotovo 25.000 studenata. Dva instituta univerziteta koja savezna vlada Švajcarske sponzoriše su: ETH Cirih (osnovan 1855) i EPFL u Lozani (osnovan 1969). Obe škole uživaju veliko međunarodno priznanje.
Mnoge Nobelove nagrade otišle su u ruke švajcarskih naučnika, poput Alberta Ajnštajna u području fizike. Vladimir Prelog, Hajnrih Rorer, Rihard Ernst, Edmond Fišer, Rolf Cinkernagel i Kurt Vitrih su dobili Nobelove nagrade u prirodnim naukama. Ukupno 113 dobitnika Nobelove nagrade imaju neke veze sa Švajcarskom.[31] Takođe 9 puta su međunarodne organizacije, koji imaju svoje sedište u Švajcarskoj dobile Nobelovu nagradu za mir[32] Grad Ženeva je sedište CERN-a, najvećeg svetskog centra za istraživanje elementarnih čestica.
Gastronomija[uredi | uredi izvor]
Švajcarska kuhinja je oblikovana uticajem nemačke, francuske i italijanske kuhinje, uz neke originalne švajcarske recepte. Švajcarska je zemlja brdsko-planinske poljoprivrede i stoga se tradicionalna hrana zasniva na krompiru i siru.
Vrste hrane koje se najčešće povezuju sa Švajcarskom su čokolade (vidi desno) i sirevi. Švajcarska je postojbina oko 450 vrsta sireva Najpoznatije vrste su ementaler, grijer, vaherin, tilsiter i apenceler. Sirevi su glavni sastojak nacionalnih jela fondi i raklet.
Drugi poznati švajcarski recepti su: resti (jelo od pečenog rendanog krompira), musli (mešavina žita, sušenog voća i oraha), servela (vrsta kuvanih kobasica), bazelski hleb i biskviti, španski vetar (meringe) i dr.
Švajcarska važi kao postojbina apsinta.
Sport[uredi | uredi izvor]
Pretežno planinski predeli zemlje su izvršili presudan uticaj na izbor omiljenih sportova i rekreativnih aktivnosti. Tako je krajem 19. i početkom 20. veka, skijanje bilo jedan od omiljenih švajcarskih sportova. Razvojem turizma i izgradnjom skijaških centara odnos Švajcaraca prema zimskim sportovima se još više ukorenio. Skijanje, skijaško trčanje i, u zadnje vreme, snoubording su neki od omiljenih švajcarskih zimskih sportova. Pod uticajem planina su i letnje slobodne aktivnosti i sportovi, kao npr. planinarenje i pešačenje.
Tipične švajcarske atletske discipline su švingen (vrsta rvanja na piljevini) i hornusen (sportska disciplina slična kriketu i bejzbolu). Omiljeni timski sportovi su fudbal, odbojka, rukomet i florbal (hokej u dvorani). Popularan je i hokej na ledu, čija je Švajcarska prva liga jedna od jačih u svetu.
Mahom zbog svoje političke i vojne neutralnosti, mnoge međunarodne sportske organizacije imaju sedište u Švajcarskoj. Između ostalih to su: MOK, UEFA, FIFA i FIBA. Zajedno sa Finskom i Švedskom, Švajcarska je osnovala i Međunarodnu hokejašku federaciju.
Krajem 20. i početkom 21. veka, švajcarski teniseri Rodžer Federer i Martina Hingis su osvajali brojne velike teniske turnire i postali jedni od najboljih tenisera svih vremena. Istovremeno, Švajcarac Stefan Lambijel jedan od najboljih svetskih klizača. Gradić Sankt Moric je dva puta bio domaćin Zimskih olimpijskih igara 1928. i 1948. Švajcarska je bila domaćin Svetskog prvenstva u fudbalu 1954., a zajedno sa Austrijom bila je i domaćin Evropskog prvenstva u fudbalu 2008.
Slike Švajcarske[uredi | uredi izvor]
-
Turistički gradić Sankt Moric -
Panorama kantona Švica -
Nacionalni park Švajcarske u blizini Hura -
-
Katedrala Notre-Dam de Valer u Sionu -
Tvrđava Belincona -
-
Vodopad Rajnfal, najveći vodopad u Evropi -
Mota Salacina -
Opera u Cirihu -
Lednik Aleč -
Stari grad Berna -
Kula sa satom u Cugu je gradski simbol -
Tvrđava Nešatel -
Toranj i drveni most (Kapelbrike) u Lucernu
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Napomene[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Federal city na njemačkom, francuskom i italijanskom na onlajn Istorijskom rječniku Švajcarske, 20. 03. 2015.
- ^ Holenstein, André (2012). „Die Hauptstadt existiert nicht”. boris.unibe.ch (na jeziku: nemački). Berne: Department Communication, University of Berne: 16—19. doi:10.7892/boris.41280. Pristupljeno 28. 04. 2018. „Als 1848 ein politisch-administratives Zentrum für den neuen Bundesstaat zu bestimmen war, verzichteten die Verfassungsväter darauf, eine Hauptstadt der Schweiz zu bezeichnen und formulierten stattdessen in Artikel 108: «Alles, was sich auf den Sitz der Bundesbehörden bezieht, ist Gegenstand der Bundesgesetzgebung.» Die Bundesstadt ist also nicht mehr und nicht weniger als der Sitz der Bundesbehörden.”
- ^ a b v g „World Economic Outlook Database, October 2023 Edition. (Switzerland)”. IMF.org. International Monetary Fund. 10. 10. 2023. Pristupljeno 5. 3. 2024.
- ^ „Human Development Report 2021/2022” (PDF) (na jeziku: engleski). United Nations Development Programme. 8. 9. 2022. Arhivirano (PDF) iz originala 9. 10. 2022. g. Pristupljeno 5. 3. 2024.
- ^ a b v g d „Swiss Geography”. swissworld.org. Presence Switzerland, Federal Department of Foreign Affairs. Arhivirano iz originala 08. 10. 2014. g. Pristupljeno 12. 10. 2014.
- ^ „map.search.ch” (online map). Map of Switzerland with route planner. Kartografija: TomTom, swisstopo, osm. search.ch / Tamedia. Arhivirano iz originala 25. 03. 2015. g. Pristupljeno 27. 03. 2015.
- ^ „STAT-TAB: Die interaktive Statistikdatenbank” (na jeziku: nemački i francuski). Neuchâtel, Switzerland: Swiss Federal Statistical Office. Arhivirano iz originala 21. 09. 2012. g. Pristupljeno 12. 10. 2014.
- ^ „Map Gallery Switzerland: Physical Geography of Switzerland”. Neuchâtel, Switzerland: Swiss Federal Statistical Office. Arhivirano iz originala 13. 10. 2014. g. Pristupljeno 12. 10. 2014.
- ^ „Enclaves Of The World - Western Europe” (na jeziku: engleski). Arhivirano iz originala 18. 09. 2009. g. Pristupljeno 28. 06. 2018.
- ^ „Istorija Švajcarske konfederacije”. Službeni portal Švajcarske.
- ^ „Srce politike Švajcarske”. swissinfo.org. Arhivirano iz originala 25. 04. 2009. g. Pristupljeno 03. 01. 2008.
- ^ „Partije: Četiri velika i četiri mala”. swissinfo.org. Arhivirano iz originala 20. 12. 2008. g. Pristupljeno 03. 01. 2008.
- ^ „Švajcarske savezno veće i njenih funkcija”. Službeni portal Švajcarske.
- ^ „Politika kantona”. swissinfo.org. Arhivirano iz originala 26. 01. 2008. g. Pristupljeno 03. 01. 2008.
- ^ „Neutralnost Švajcarske”. swissinfo.org. Arhivirano iz originala 26. 01. 2008. g. Pristupljeno 03. 01. 2008.
- ^ „Švajcarska-EU: Teško je se približiti”. swissinfo.org. Arhivirano iz originala 26. 01. 2008. g. Pristupljeno 03. 01. 2008.
- ^ „Sporazume između Švajcarske i EU”. swissinfo.org. Arhivirano iz originala 26. 01. 2008. g. Pristupljeno 03. 01. 2008.
- ^ „Mehr Arbeitslose in der Schweiz”. blick.ch. 10. 10. 2008.
- ^ Data refer to the year 2007. World Economic Outlook Database-April 2008, Međunarodni monetarni fond
- ^ „Bundesamt für Statistik”. Pristupljeno 17. 4. 2013.
- ^ „Bruto nacionalni dohodak Švajcarske 2004.”. Ministarstvo privrede Švajcarske. Arhivirano iz originala 01. 11. 2010. g. Pristupljeno 14. 01. 2008.
- ^ Podaci se odnose na 2006 godinu. Total GDP 2006 & Population 2006, World Development Indicators database, Svetska banka, April 11 2008
- ^ „Vote No. 502 – Summary”. 18. 05. 2003.
- ^ „Vote No. 501 – Summary”. 18. 05. 2003.
- ^ „Federal government energy research”. 16. 01. 2008. Arhivirano iz originala 24. 02. 2009. g. Pristupljeno 27. 07. 2009.
- ^ „Popis stranaca u Švajcarskoj 2006”. Savezna služba za statistiku Švajcarske.
- ^ „Švajcarci odbacili strožiji zakon”. Pristupljeno 17. 4. 2013.
- ^ „Zarade i BDP po glavi stanovnika”. Savezna služba za statistiku Švajcarske.
- ^ „state.gov — Switzerland”. Pristupljeno 17. 4. 2013.
- ^ „Eurobarometer on Social Values, Science and technology 2005 -” (PDF). str. 11. Pristupljeno 05. 05. 2007.
- ^ Nobel prizes in non-science categories included.
- ^ „Mueller Science — Spezialitaeten: Schweizer Nobelpreisträger”. Pristupljeno 31. 07. 2008.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
- Službeni portal Švajcarske
- Turistička organizacija Švajcarske
- Savezna služba za statistiku Švajcarske
- Savezni krivični sud Arhivirano na sajtu Wayback Machine (4. mart 2016)
- Savezni administrativni sud
- Nacionalna banka Švajcarske
- Istorijski rečnik Švajcarske
- Vesti iz Švajcarske Arhivirano na sajtu Wayback Machine (10. maj 2018)
 | |||
| Institucije |  | |
|---|---|---|
| Članice |
| |
| Posmatrači | ||
| Bivše članice |
| |
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Geografske | |
| Akademske | |
| Ljudi | |
| Ostale | |
.svg){kind=small}
