Dalmatinci
Pojam Dalmatinci je polisemični (višeznačni) termin, koji se javlja u dve osnovne funkcije, kao demonim ili etnonim. U funkciji demonima, pojam označava sve stanovnike Dalmacije u njenom današnjem ili istorijskom opsegu, kao i osobe koje su rodom ili poreklom sa dalmatinskih prostora, tako da predstavlja izraz regionalne, odnosno zavičajne pripadnosti.[1] Na drugoj strani, u funkciji etnonima, pojam je tokom istorije upotrebljavan i kao oznaka za specifične etničke skupine, kao što su srednjovekovni dalmatinski Romani, a takođe se koristi i za subetničko označavanje pripadnika raznih naroda čiji delovi žive u Dalmaciji, kao što su dalmatinski Srbi, dalmatinski Hrvati ili dalmatinski Italijani.
Istorija[uredi | uredi izvor]
Tokom ranog srednjeg veka, na prostorima tadašnje vizantijske teme Dalmacije, koja je obuhvatala samo primorske gradove i ostrava, živelo je domađe romansko stanovništvo koje je očuvalo sopstveni etnički, jezički i regionalni identitet. To su bili dalmatinski Romani (lat. Romani), potomci starog romanizovanog stanovništva sa šireg područja nekadašnje rimske provincije Dalmacije. Tokom celokupnog razdoblja vizantijske vlasti, romanski Dalmatinci (lat. Dalmatini), odnosno dalmatinski Latini (lat. Latini), uspeli su da očuvaju svoj identitet, a njihov jezik se iz lokalne dalmatinske varijante latinskog razvio u svecifičan dalmatoromanski jezik, koji se na tim prostorima održao i tokom potonjih vekova. Najznačajnija svedočanstva o posebnosti romanskih Dalmatinaca tokom razdoblja vizanstijske vlasti ostavio je car i pisac Konstantin Porfirogenit (945-959) u svom delu De administrando imperio.[2][3][4][5]
U delima vizantijskih istoričara, pojam Dalmatinci ponekad je upotrebljavan ne samo za označavanje romanskih Dalmatinaca, već i slovenskih stanovnika šireg dalmatinskog zaleđa, a prvenstveno tamošnjih Srba, koji su u arhaizirajućem maniru vizantijske istoriografije označavani i kao Dalmati.[6] Nasuprot tome, izvorni dalmatinsko-romanski identitet održao se u primorskim gradovima Dalmacije i tokom visokog i poznog srednjeg veka, a jedan od najpoznatijih Dalmatinaca iz tog perioda bio je arhiđakon Toma Splićanin iz 13. veka, koji je u svom istoriografskom delu (Historia Salonitana) potencirao dalmatinstvo, izražavajući se nepooljno o Slovenima.[7]
Dalmatinske identitetske odrednice imale su značajnu ulogu i tokom potonjeg perioda mletačke vlasti, koja je na tim prostorima potrajala sve do kraja 18. veka.[8]
Tokom 19. veka, u tadašnjoj austrijskoj Dalmaciji su se uporedo sa regionalnim dalmatinskim identitetom razvijala i tri glavna etnička identiteta: srpski, hrvatski i italijanski. Svaki od pomenutih naroda doživljavao je svoj regionalni dalmatinski identitet na specifičan način: Srbi u kontekstu pripadnosti južnih dalmatinskih oblasti srednjovekovnoj srpskoj državi, Hrvati u kontekstu pripadnosti severnih dalmatinskih prostora srednjovekovnoj hrvatskoj državi, a Italijani u kontekstu istorijskog nasleđa stare rimske i potonje mletačke Dalmacije.[9][10]
Koncept političkog dalmatinstva i Dalmatinaca kao posebne nacije bio je jedan od temelja političkog programa autonomaške stranke u austrijskoj Dalmaciji tokom 19. veka. Njeni pobornici su se protivili ujedinjenju Kraljevine Dalmacije sa Hrvatskom i Slavonijom, a takođe su zbog suparništva između Austrougarske i Italije imali specifičan odnos prema italijanskom identitetu.
Među Srbima u Dalmaciji, kako među pravoslavcima, tako i rimokatolicima, regionalna privrženost dalmatinskom zavičaju bila je posebno izražena u severnim oblastima austrijske Dalmacije, dok su u južnim krajevima (Dubrovnik i Boka kotorska) postojali lokalni oblici regionalnog dubrovačkog i bokeljskog identiteta. U isto vreme i na istim prostorima, hrvatski nacionalni pokret je nastojao da promoviše ideologiju hrvatskog državnog prava koja je težila ka potpunoj integraciji Dalmacije i svih njenih stanovnika u hrvatski etnički i politički korpus. Takve zamisli su dobile na zamahu tokom druge polovine 19. veka i početkom 20. veka, uporedo sa razvojem i usponom hrvatskog pravaškog pokreta.
U isto vreme, među Dalmatincima romanskog porekla vremenom je u potpunosti preovladala italijanska struja, a snažan upliv kulturološke italijanizacije je upravo tokom 19. veka doveo do izumiranja starog dalmatoromanskog jezika, tako su potomci nekadašnjih dalmatinskih Romana, odnosno romanskih Dalmatinaca vremenom postali dalmatinski Italijani.
Državne vlasti u Austrougarskoj monarhiji i državama-naslednicama nisu klasifikovale Dalmatince kao zasebnu etničku grupu. Na popisima stanovništva u Jugoslaviji i Hrvatskoj, osobe koje bi kao svoju etničku, odnosno nacionalnu pripadnost navele pojam "Dalmatinac" zavođene su kao "regionalno opredeljene".
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ Stevanović 1966, str. 32-33.
- ^ Ferluga 1957, str. 39-41, 78, 92.
- ^ Ferjančić 1959, str. 9-36.
- ^ Jireček 1962.
- ^ Stanković 2000, str. 67-85.
- ^ Krekić 1966, str. 376-377.
- ^ Matijević-Sokol 2002.
- ^ Fine 2005.
- ^ Milutinović 1981, str. 277-307.
- ^ Milutinović 1983, str. 349-374.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Jireček, Konstantin (1962). Romani u gradovima Dalmacije tokom srednjega veka. Beograd: Naučno delo.
- Krekić, Bariša (1966). „Ana Komnina”. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 3. Beograd: Vizantološki institut. str. 367—394.
- Matijević-Sokol, Mirjana (2002). Toma Arhiđakon i njegovo djelo: Rano doba hrvatske povijesti. Jastrebarsko: Slap.
- Milutinović, Kosta (1981). „Srbi u Dalmaciji 1797-1878”. Istorija srpskog naroda. 5 (2). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 277—307.
- Milutinović, Kosta (1983). „Nastanak politike novog kursa na Primorju”. Istorija srpskog naroda. 6 (1). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 349—374.
- Moravcsik, Gyula, ur. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2. izd.). Washington: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies.
- Stanković, Vlada (2000). „Idejna načela Konstantina Porfirogenita i dalmatinski Romani”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 38 (1999-2000): 67—85.
- Stevanović, Mihailo, ur. (1966). Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika. 4. Beograd: Institut za srpskohrvatski jezik.
- Ferjančić, Božidar (1959). „Konstantin VII Porfirogenit”. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije. 2. Beograd: Vizantološki institut. str. 1—98.
- Ferluga, Jadran (1957). Vizantijska uprava u Dalmaciji. Beograd: Naučno delo.
- Fine, John Van Antwerp Jr. (2005). When Ethnicity did not Matter in the Balkans: A Study of Identity in Pre-Nationalist Croatia, Dalmatia, and Slavonia in the Medieval and Early-Modern Periods. Ann Arbor, Michigan: University of Michigan Press.