Jermensko-azerbejdžanski rat

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Jermensko-azerbejdžanski rat
Deo Prvog svetskog rata i Ruskog građanskog rata

Azerbejdžanski vojnici.
Vreme30. mart 1918. — 28. novembar 1920.
(2 godine, 7 meseci, 4 sedmice i 1 dan)
Mesto
Jermenija i Azerbejdžan
Ishod Sovjetska pobeda, sovjetizacija Jermenije i Azerbejdžana.
Sukobljene strane
Jermenija Jermenija
Jermenija Gornja Jermenija
Jermenska policija
Samo u bici za Baku:
Ujedinjeno Kraljevstvo Ujedinjeno Kraljevstvo
Srednjokaspijska diktatura		 Azerbejdžan
Osmansko carstvo Osmansko carstvo
Od aprila 1920.:
Ruska SFSR
Osmansko carstvo Turski nacionalni pokret
Azerbejdžanska SSR
Komandanti i vođe
Jermenija Andranik Ozanijan
Jermenija Drastamat Kanajan
Ujedinjeno Kraljevstvo Lajonel Danstervil		 Samedbeg Mehmandarov
Hosrov beg Sultanov
Anatolij Geker
Jačina
nepoznata nepoznata

Jermensko–azerbejdžanski rat, koji je počeo nakon Ruske revolucije, bio je niz sukoba 1918, a zatim od 1920.–1922. koji su se dogodili tokom kratke nezavisnosti Jermenije i Azerbejdžana i nakon toga. Većina sukoba po načinu odvijanja nisu imali osnovni obrazac sa standardnom oružanom strukturom. Osmansko carstvo i Britanska imperija bili su uključeni u sukob različitim kapacitetima: Osmansko carstvo je napustilo region nakon Primirja sa Mudrosa a britanski uticaj je nastavljen sve dok Dansterfors nije povučen 1920-ih godina. Civilni sukobi su izbili u spornim okruzima: Kazah-Šamšadin, Zangezur, Nahčivan i Karabah. Tokom gerilskih i polugerilskih operacija, koje su se dogodile tokom aktivnosti izgradnje nacija novostvorenih država, stradao je veliki broj civilnog stanovništva.

Razlozi koji stoje iza konflikta su još daleko od toga da se reše nakon skoro jednog veka. Priča o ovom sukobu ima veoma različita shvatanja sa jermenskog i azerbejdžanskog stanovišta. Prema jermenskim istoričarima, Demokratska Republika Jermenija želela je da priključi i Nahčivan među osnovne (Istočna Jermenija) teritorije Jerevanske gubernije, kao i istočne i južne delova Jelizavetpoljske gubernije.

Pozadina[uredi | uredi izvor]

Američka komisija pregovara o miru govoreći o masakrima oko Nahičivana

Prvi sukobi između Jermena i Azera dogoodili su se u Bakuu u februaru 1905. godine. Uskoro se sukob proširio i na druge delove Kavkaza, a 5. avgusta 1905, došlo je do prvog sukoba između jermenskog i azerbejdžanskog stanovništva u gradu Šuši.

U martu 1918. godine rasle su etničke i verske tenzije i počeo je jermensko-azerbejdžanski sukob u Bakuu. Partije Musavat i Komitet ujedinjenja i progresa optuženi su za Panturkizam od strane boljševika i njihovih saveznika. Jermenske i muslimanske policije su učestvovale u oružanim sukobima, što je rezultiralo velikim žrtvama. Mnogi muslimani su proterani iz Bakua.

U međuvremenu, hapšenje generala Taljšinskog, komandanta azerbejdžanske divizije i nekih njegovih oficira - koji su svi stigli u Baku 9. marta - povećali su antisovjetske osećaje među azerbejdžanskim stanovništvom grada. Sovjeti su 30. marta, na osnovu neosnovanog izveštaja da je muslimanska posada broda Evelina bila naoružana i spremna da se pobuni protiv Sovjeta, razoružala posadu koja se pokušala odupreti.[1] To je dovelo do trodnevne borbe, u kojoj je nastradalo oko 12.000 Azerbejdžanaca.[2][3][4]

Borba za Baku i Karabah, 1918.–1919.[uredi | uredi izvor]

Položaj britanskih snaga nakon primirja
Britanske snage u bakuu
Vojnici i oficiri vojske Azerbejdžanske DR, 1918.

U istom periodu komunisti iz Bakua bili su uključeni u teškim borbama sa osmanskom Kavkaskom armijom u Gendžu i njegovoj okolini. Enver-paša počeo je da napreduje sa novoformiranom Islamskom armijom. Glavne bitke odigrale su se u Jevlahu i Agdašu.

Danstervil je naredio evakuaciju grada 14. septembra i nakon šest sedmica okupacije povukao se u Iran,[5] većina jermenskog stanovništva je pobeglo sa britanskim snagama. Osmanska Islamska armija i njeni azerbejdžanski saveznici, predvođeni Nuri-pašom, ušli su u Baku 15. septembra i pobili između 10,000–20,000 Jermena u znak odmazde za masakrima nad muslimanima tokom Danima Marša.[6] Prestonica Azerbejdžana je pomerena iz Gendže u Baku. Međutim, nakon Primirja sa Mudrosa između Ujedinjenog Kraljevstva i Osmanskog carstva 30. oktobra, turske trupe su zamenile snage Trojne antante. Na čelu sa generalom Vilijamom Tomsonom koji se proglasio vojnim guvernerom Bakua, a 1.000 britanskih vojnika stiglo je u Baku 17. novembra 1918. godine. Po Tomsonovom nalogu u gradu je uvedeno vanredno stanje.

Jermenska vlada je nekoliko puta pokušala da sa vojskom zauzme Šušu. U tom regionu je 1918. godine proglašena Republika Gornja Jermenija. Tokom leta 1918. Jermeni u planinskom području Karabaha, pod komandom Andranika Ozanijana, uspeli su da se odupru osmanskoj 3. armiji.[7] Nakon primirja, Osmansko carstvo je počelo da povlači svoje snage, a jermenski vojnici pod Andranikom zauzeli su Nagorno-Karabah.[8] Primirje sa Mudrosa donelo je generalu Andraniku šansu da stvori osnovu za dalje širenje na istok i formira strateški koridor koji se proteže u Nahčivanu.[8]

U januaru 1919. jermenske trupe su napredovale prema Šuši. Zauzele su devet azerbejdžanskih sela na svom putu. Neposredno pre potpisivanja Primirja sa Mudrosa, Andranik Ozanijan je krenuo iz Zangezura prema Šuši sa ciljem da preuzme kontrolu nad glavnim gradom Karabaha. U januaru 1919. godine, kada su jermenski vojnici napredovali, britanska vojna komanda zatražila je od Andranika da se vrati u Zangezur sa uverenjem da bi se ovaj sukob mogao rešiti na Pariskoj mirovnoj konferenciji. Andranik je povukao svoje trupe a britanska komanda u Bakuu dala je kontrolu Hosrovbegu Sultanovu, rodom iz Karabaha i žestokim pristalicom panturkizma, koji je postavljen za guvernera Karabaha i naloženo mu je da "uguši bilo kakve nemire u regionu".[9] Sultanov je narednog dana naredio napade na jermenska sela, povećao veličinu azerbejdžanskih garnizona u Šuši i Hankendiju i sastavio planove za uništenje nekoliko jermenskih sela kako bi se prekinula veza između Jermena u Karabahu i regionu Zangezur.[10][11]

Borba za Nahčivan, 1919.–1920.[uredi | uredi izvor]

Kao odgovor na predlog Ser Džona Vadropa, britanskog glavnog komesara na Južnom Kavkazu, koji je priključio Nahčivan u Jermeniju, Azeri iz Nahčivana su su u decembru 1918. godine pod vođstvom lokalnog zemljoposednika Jafargulua Nahčivanskog proglasili nezavisnu Republiku Araks, sa prestonicom u Nahčivanu.[12] Republika, koja je u suštini bila podređena Azerbejdžanu, nastavila je da postoji do maja 1919. godine, kada su jermenski vojnici na čelu sa Drastamatom Kanajanom ušli u nju kako bi preuzeli kontrolu nad regionom. Uspeli su da zauzmu grad Nahčivan u junu 1919. i da ukinu Republiku Araks, ali su se potom borili sa kombinovanim azerbejdžanskim i osmanskim trupama, koje su u julu ponovo uspostavile azerbejdžansku kontrolu nad gradom. 10. avgusta 1919. godine potpisan je prekid vatre.[13]

Američka komisija za pregovore u mirovnom telegramu, govoreći o sukobu, izjavila je:

Borbe su nastavljene u martu 1920. godine i nastavile su se do sovjetizacije Nahčivana 1920. godine od strane 11. Crvene armije, koja je sada uključivala i bivše trupe Azerbejdžanske Demokratske Republike.[13]

Bitka za Karabah, početak 1920.[uredi | uredi izvor]

Posledice masakra u Šuši nad jermenskim stanovništvom grada: jermenska polovina šuše je uništena od strane azerbejdžanskih oružanih snaga 1920. godine, oskrnavljeni jermenski Hram Svetog Spasitelja u pozadini.

Najveći jermensko-azerbejdžanski etnički sukobi u Šuši odvijali su se od marta do aprila 1920. godine. Od 22. do 26. marta desio se masakr u Šuši [15][16][17][18] u kom je život izgubilo preko 30.000 Jermena i uništena je jermenske četvrt grada.

Sovjetizacija Azerbejdžana, april 1920.[uredi | uredi izvor]

Početkom aprila 1920. godine, Azerbajdžanska Demokratska Republika je bila u veoma teškoj situaciji. Na zapadu Jermeni su i dalje kontrolisali veliki deo teritorije koju je Azerbejdžan smatrao svojom, na istoku lokalni azerbejdžanski komunisti su se pobunili protiv vlade, a na severu se ruska Crvena armija stalno kretala prema jugu, pobedivši Denikinove bele ruske snage.

Vlada Azerbejdžanske Demokratske Republike primila je 27. aprila 1920. godine obaveštenje da će sovjetska vojska preći severnu granicu i napasti Azerbejdžan. Suočena sa tako teškom situacijom, vlada se zvanično predala Sovjetima, ali su mnogi generali i lokalne azerbejdžanske policije nastavili da se odupiru napretku sovjetskih snaga i trebalo je neko vreme da Sovjeti stabilizuju novo proglašenu Azerbejdžansku SSR, na čelu sa vodećim azerbejdžanskim boljševikom Narimanom Narimanovim.

Dok su Azerbejdžanska vlada i vojska bili u haosu, jermenska vojska i lokalne armijske policije iskoristile su priliku da potvrde svoju kontrolu nad delovima azerbejdžanske teritorije, napadom na Šušu, Hankendiju i druge važne gradove. Do kraja aprila, jermenske snage su kontrolisale najveći deo zapadnog Azerbejdžana, uključujući i čitav Karabah sa okolnim područjima. Ostala okupirana područja obuhvatala su čitav Nakhičivan i veći dio Kazah-Šamšadinskog okruga. U međuvremenu, jermenski komunisti su pokušali puč u Jermeniji, ali bili su zaustavljeni.

Sovjetsko preuzimanje, maj 1920.[uredi | uredi izvor]

Tokom 1920.–1921. postalo je jasno da jedino "rešenje" ovog spora može da bude ili vojna pobeda, kao što se u osnovi dogodila u Anatoliji, Zangezuru i Nahčivanu, ili nametanjem rešenja od strane imperijalističkih sila. Nakon što Britanci nisu uspeli da nametnu nagodbu, boljševici su preuzeli imperijalne atribute, čija je 11. armija osvojila Karabah u maju 1920. godine. Boljševički Kavkaski odbor je 5. jula 1921, pod predsedavanjem Josifa Staljina odlučio da planinski deo Karabaha ostane pod jurisdikcijom i suverenitetom Azerbejdžana. U julu 1923, u okviru Azerbejdžana uspostavljen je Nagorno-Karabah autonomni region, sa granicama u kojima je jermensko stanovništvo činilo veliku većinu sa 94%.

Kraj neprijateljstva, septembar–novembar 1920.[uredi | uredi izvor]

Krajem novembra održan je još jedan komunistički ustanak pod pokroviteljstvom Sovjetskog Saveza. 28. novembra, okrivljujući Jermeniju za invaziju na Šarur 20. novembra 1920, i Karabah narednog dana, 11. Crvena armija pod komandom generala Anatolija Gekera prešla je granicu između DR Jermenije i Azerbejdžanske SSR. Drugi sovjetsko-jermenski rat je trajao samo nedelju dana.

Posledice[uredi | uredi izvor]

Jermenski nacionalni pokret oslobođenja bio je iscrpljen šestogodišnjim ratovima i sukobima, Jermenska vojska i stanovništvo nisu bili sposobni za dalji aktivni otpor.

Sovjetizacija Jermenije, decembar 1920.[uredi | uredi izvor]

Vidi još: Demokratska Republika Jermenija i Tursko–jermenski rat

Dana 4. decembra 1920. godine, kada je Crvena armija ušla u Jerevan, vlada Demokratske Republike Jermenije se efektivno predala. 5. decembra u grad je stigao Jermenski revolucionarni odbor (Revkom), sastavljen uglavnom od Jermena iz Azerbejdžana. Narednog 6. decembra u grad je stigla zloglasna tajna policija Feliksa Dzeržinskog, Čeka, čime je efektivno okončala postojanje Demokratske Republike Jermenije.[19]

Tada je proglašena Jermenska Sovjetska Socijalistička Republika, pod vođstvom Gevorka Atarbekjana. Nacionalni revolt protiv boljševika počeo je 18. februara 1921. godine. General Garegin Nžde, komandant Garo Sasouni i poslednji premijer nezavisne Jermenije Simon Vracjan preuzeli su komandu nad proboljševičkom pobunom i proterali boljševike iz Jerevana i drugih mesta. Do aprila Crvena armija je ponovo osvojila veći deo Jermenije. Atarbekjan je smenjen i zamenio ga je Aleksandar Miasnikjan, jermenski visoki komandant Crvene armije. Garegin Nžde je napustio planine Zangezura nakon što je sovjetizacija Jermenije završena u julu 1921, ostavivši opustošena sela koja su do tada bila naseljena Azerima.[20] Na zahtev od strane sovjetskog rukovodstva, Azerbejdžan je ustupio Zangezur Jermeniji u novembru 1920. godine kao "simbol prijateljstva".[21]

Sporazum u Karsu, 23. oktobar 1921.[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Karski mir

Nasilje u Zakavkazju je konačno okončano sporazumom o prijateljstvu između Turske i Sovjetskog Saveza. Karski mir potpisali su predstavnici Ruske SFSR, Azerbejdžanske SSR, Jermenske SSR, Gruzijske SSR i Turske. Turska je imala još jedan sporazum, "Sporazum o prijateljstvu i bratstvu", koji se takođe zove i Sporazum iz Moskve, potpisan 16. marta 1921. godine sa Ruskom SFSR.

Ovim sporazumom, Nahčivanu je dodeljen status autonomne pokrajine pod protektoratom Azerbejdžana, pod uslovom da prava na protektorat nikada neće biti prenesena na treću državu. Turska i Rusija postali su garanti Nahčivanskog statusa. Turska se složila da vrati Aleksandropolj Jermeniji i Batumi Gruziji.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Dokumentы ob istorii graždanskoй voйnы v S. S. S. R., Vol. 1, pp. 282–283
  2. ^ „New Republics in the Caucasus”. The New York Times Current History. 11 (2): 492. mart 1920. 
  3. ^ Smith, Michael (2001). „Anatomy of Rumor: Murder Scandal, the Musavat Party and Narrative of the Russian Revolution in Baku, 1917–1920”. Journal of Contemporary History. 36 (2): 211–240 [p. 228]. doi:10.1177/002200940103600202. 
  4. ^ (jezik: ruski) Michael Smith. "Azerbaijan and Russia: Society and State: Traumatic Loss and Azerbaijani National Memory" Arhivirano 2011-03-10 na sajtu Wayback Machine
  5. ^ Homa Katouzian, State and Society in Iran: The Eclipse of the Qajars and the Emergence of the Pahlavis, (I.B. Tauris, 2006), 141.
  6. ^ Croissant, Michael P. (1998). Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. Westport, CT: Praeger. str. 15. ISBN 978-0-275-96241-8. 
  7. ^ Malkasian, Mark (1996). Gha-ra-bagh! The Emergence of the National Democratic Movement in Armenia. Detroit: Wayne State University Press. str. 22. ISBN 978-0-8143-2604-6. 
  8. ^ a b Hafeez Malik "Central Asia: Its Strategic Importance and Future Prospects" page 145
  9. ^ Walker, Christopher J. (1990). Armenia: The Survival of a Nation (revised second izd.). New York: St. Martin's Press. str. 270. ISBN 978-0-312-04230-1. 
  10. ^ Hovannisian. Republic of Armenia, Vol. I, pp. 176–177, 181.
  11. ^ {{cite book author=Hovannisian, Richard G|title=The Republic of Armenia: From London to Sevres, February – August 1920|volume=3|location= Berkeley|publisher=University of California Press|year=1996|isbn=978-0-520-08803-0|pages=132–133, 145–147}}
  12. ^ Dr. Andrew Andersen, Ph.D. Atlas of Conflicts: Armenia: Nation Building and Territorial Disputes: 1918–1920
  13. ^ a b Armenian-Azerbaijani Military Conflicts in 1919–20.
  14. ^ File:American Commission to Negotiate Peace speaking on massacres around Nakhichevan.jpg
  15. ^ "The British administrator of Karabakh Col. Chatelword did not prevent discrimination against Armenians by the Tatar administration of Gov. Saltanov. The ethnic clashes ended with the terrible massacres in which most Armenians in Shusha town perished. The Parliament in Baku refused to even condemn those responsible for the massacres in Shusha and the war started in Karabakh. A. Zubov (in Russian) A. Zubov Političeskoe buduщee Kavkaza: opыt retrospektivno-sravnitelьnogo analiza, žurnal "Znamья", 2000, #4, http://magazines.russ.ru/znamia/2000/4/zubov.html
  16. ^ "massacre of the Armenians of Nagorno-Karabakh's capital, Shushi (called Shusha by the Azerbaijanis)", Kalli Raptis, "Nagorno-Karabakh and the Eurasian Transport Corridor", https://web.archive.org/web/20110716225801/http://www.eliamep.gr/eliamep/files/op9803.PDF
  17. ^ "A month ago after the massacres of Shushi, on April 19, 1920, prime-ministers of England, France and Italy with participation of the representatives of Japan and USA collected in San-Remo..." Giovanni Guaita (in Russian) Džovanni GUAЙTA, Armeniя meždu kemalistskim molotom i bolьševistskoй nakovalьneй // «GRAŽDANIN», M., # 4, 2004 http://www.grazhdanin.com/grazhdanin.phtml?var=Vipuski/2004/4/statya17&number=%B94
  18. ^ Verluise, Pierre (април 1995), Armenia in Crisis: The 1988 Earthquake, Wayne State University Press, стр. 6, ISBN 978-0-8143-2527-8 
  19. ^ Robert H. Hewsen. Armenia: A Historical Atlas. ISBN 978-0-226-33228-4. str. 237.
  20. ^ „Garegin Nzhdeh and the KGB: Report of Interrogation of Ohannes Hakopovich Devedjian” (na jeziku: ruski). 28. 8. 1947. Arhivirano iz originala 30. 10. 2007. g. Pristupljeno 24. 6. 2012. 
  21. ^ Duncan, Walter Raymond; Holman (Jr.), G. Paul (1994). Ethnic nationalism and regional conflict: the former Soviet Union and Yugoslavia. Westview Press. str. 109. ISBN 978-0-8133-8813-7. Pristupljeno 23. 1. 2012. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Јерменско-азербејџански_рат&oldid=26797605”