Jovan Cvijić

Jovan Cvijić
Cvijić (1911)
Lični podaci
Datum rođenja	(1865-10-11)11. oktobar 1865.
Mesto rođenja	Loznica, Kneževina Srbija
Datum smrti	16. januar 1927.(1927-01-16) (61 god.)
Mesto smrti	Beograd, Kraljevina SHS
Univerzitet	Univerzitet u Beogradu Univerzitet u Beču
Porodica
Supružnik	Ljubica Cvijić
Roditelji	Todor Cvijić Marija Cvijić
Naučni rad
Polje	geografija geomorfologija etnografija
Učenici	Atanasije Pejatović Jevto Dedijer Pavle Vujević Petar Jovanović Borivoje Ž. Milojević Vojislav S. Radovanović
Nagrade	Nosilac engleske, francuske i američke medalje za naučne radove
Potpis

Jovan Cvijić (Loznica, 11. oktobar 1865 — Beograd, 16. januar 1927) bio je srpski geograf, etnolog, univerzitetski profesor i akademik. Osnivač je Srpskog geografskog društva, predsednik Srpske kraljevske akademije, profesor i rektor Beogradskog univerziteta, počasni doktor Univerziteta Sorbone i Karlovog univerziteta u Pragu. Od osnivanja Beogradskog univerziteta 12. oktobra 1905, postao je jedan od osam prvih redovnih profesora na Univerzitetu.

Cvijić je počeo da se bavi naukom još kao student Velike škole i tada je nastao njegov rad Prilog geografskoj terminologiji našoj, a nastavio kao srednjoškolski profesor i bečki student proučavajući kraške pojave u istočnoj Srbiji, Istri i Jadranskom primorju. Na osnovu tih proučavanja napisao je više radova kao i svoju doktorsku disertaciju. Čitav život posvetio je proučavanju Srbije i Balkanskog poluostrva putujući skoro svake godine po Balkanu. Tokom života, odnosno za preko trideset godina intenzivnog naučnog rada, objavio je nekoliko stotina naučnih radova. Jedno od najvažnijih dela je „Balkansko poluostrvo“.

Pokrenuo je Srpski etnografski zbornik u okviru kojeg su objavljene 102 knjige, što predstavlja jedinstven naučni i interdisciplinarni projekat u svetskim okvirima.

Bavio se podjednako društvenom i fizičkom geografijom, geomorfologijom, etnografijom, geologijom, antropologijom i istorijom. Smatra se utemeljivačem srpske geografije.

Biografija

Jovan Cvijić je rođen 11. oktobra (29. septembra po julijanskom kalendaru) 1865. godine u Loznici u porodici Cvijića, koja je bila ogranak Spasojevića iz pivskog plemena. Otac mu se zvao Todor Cvijić. Njegova porodica je bila poreklom iz oblasti Stare Hercegovine, iz plemena Pivljana, i bavio se trgovinom. Njegov otac, a naime Jovanov deda, bio je Živko Cvijić, predsednik lozničke skupštine i poznati mačvanski Obrenovićevac. Kako je bio na strani tzv. „katana“ u vreme katanske bune protivnika ustavobranitelja 1844. godine, kažnjen je šibanjem posle uspešne akcije Tome Vučića Perišića, nakon čega je umro još mlad. Njegov otac, a pak Jovanov pradeda, Cvijo Spasojević, bio je rodonačelnik Cvijića. Cvijo je bio poznati hajdučki harambaša u tom delu Stare Hercegovine. Cvijo se borio protiv Osmanlija Prvog srpskog ustanka, a nakon njegove propasti 1813. godine, preselio se u Loznicu, gde je kod šanca i crkve sagradio kuću hercegovačkog tipa na dva sprata i otvorio dućan, započinjući trgovačku karijeru novoosnovane familije.

Cvijićev otac Todor (umro 1900) se u početku i sam bavio trgovinom, ali kako mu to nije išlo za rukom, zaposlio se u opštini kao pisar i delovođa. Majka Jovanova Marija (rođena Avramović), bila je iz ugledne porodice iz mesta Korenita, sela u oblasti Jadar koje se nalazi nedaleko od manastira Tronoša i Tršića, rodnog sela Vuka Karadžića. Osim Jovana, Todor i Marija imali su sina Živka i tri kćeri, Milevu, udatu za Vladimira, sarača, Nadu, udatu za Dragutina Babića okružnog blagajnika, kasnijeg načelnika ministarstva finansija, i Soku.

Cvijić je često govorio da je u detinjstvu na njegovo duhovno obrazovanje najviše uticala majka i uopšte majčina porodica, mirna, staložena i domaćinska, dok je o ocu i očevoj porodici pisao sa dosta manje emocija. Ipak, Cvijić je u svom naučno-istraživačkom radu o narodnoj psihologiji imao pohvalne reči za dinarski etnički tip i karakter, kome upravo i pripada njegov otac.

Obrazovanje

Tabla na zgradi u kojoj je živeo Jovan Cvijić, Beograd

Nakon osnovne škole koju je završio u Loznici, završio je nižu gimnaziju u Loznici (prve dve godine) i gimnaziju u Šapcu (treću i četvrtu godinu), a potom se upisao i završio višu Prvu beogradsku gimnaziju, u generaciji sa Miloradom Mitrovićem, Mihailom Petrovićem Alasom i drugim velikanima, o čemu je napisan roman i snimljen TV-film „Šešir profesora Koste Vujića“.

Dom Jovana Cvijića u Beogradu

Godine 1884, po završetku gimnazije, hteo je da studira medicinu, međutim loznička opština nije bila u mogućnosti da stipendira njegovo školovanje u inostranstvu. Tada mu je Vladimir Karić, njegov profesor iz šabačke gimnazije, predložio da sluša studije geografije na Velikoj školi u Beogradu. Cvijić ga je poslušao i iste godine upisao Prirodno-matematički odsek Velike škole u Beogradu. Ove studije je završio 1888. godine.

Nameštaj iz Cvijićeve kuće, prikazan na izložbi u Galeriji SANU

Tokom svog školovanja Cvijić je bio posvećen čitanju knjiga. U gimnaziji je učio engleski, nemački i francuski jezik koji su mu tokom studija veoma koristili budući da nije postojala odgovarajuća naučna građa na srpskom. Kasnije je na stranim jezicima pisao i naučne i druge radove.

Školske godine 1888/89. radio je kao predavač geografije u Drugoj muškoj beogradskoj gimnaziji. Potom je 1889. upisao studije fizičke geografije i geologije na Bečkom univerzitetu kao državni pitomac. U to vreme na Bečkom Univerzitetu predavanja iz geomorfologije držao je čuveni naučnik dr Albreht Penk (nem. Albrecht Penck), geotektoniku je držao profesor Edvard Zis (tadašnji predsednik Austrijske akademije nauka), a klimatologiju Julijus fon Han.

Cvijić je doktorirao 1893. godine na Univerzitetu u Beču. Njegova doktorska teza pod nazivom „Das Karstphänomen“ predstavila ga je široj javnosti i učinila poznatim u svetskim naučnim krugovima. Ovaj rad je kasnije preveden na više jezika (kod nas „Karst“, 1895) a zahvaljujući njemu Cvijić se u svetu smatra utemeljivačem karstologije. Britanski naučnik Arčibald Giki je napisao da ovo predstavlja „zastavničko delo“ nauke.

Istraživački rad

Knjiga „Geomorfologija“ Jovana Cvijića iz 1924.

Jovan Cvijić je svoja prva i najznačajnija terenska istraživanja obavljao na početku karijere, radeći na terenu krševitih predela istočne Srbije. Posmatrajući karst na Kučaju i Prekonošku pećinu, došao je na ideju za svoju doktorsku disertaciju koju je na studijama u Beču odbranio 1892. godine, a svečano je promovisan 22. januara 1893.

Cvijić se, pored toga, bavio i geologijom (geomorfologijom, tektonikom, paleogeografijom i neotektonikom). Njegova monografija o karstu (krasu) izazvala je veoma pozitivne reakcije u evropskim naučnim krugovima, a pristupna akademska beseda o strukturi i podeli planina Balkanskog poluostrva na osnovu geološko-tektonske građe proslavila ga je kao prvog južnoslovenskog geotektoničara. Pre Cvijića, karstom Srbije su se bavili i drugi istraživači ali u znatno manjem obimu i po pravilu ne karstom kao osnovnom temom. To su bili: Oto fon Pirh (nem. Otto von Pirch) — 1830, Ami Bue (nem. Ami Boué) — 1840. i Feliks Filip Kanic (nem. Felix Philipp Kanitz), Milan Đ. Milićević, Jovan Žujović, Vladimir Karić. Zapisi njihovih istraživanja bili su, pre svega, deskriptivnog karaktera i sa opštim zaključcima.

Još jedan značajan pomak u nauci Cvijić je načinio dok je posmatrao okolinu Midžora, vrha Stare planine i planinu Rilu (Bugarska), gde je prepoznao tragove glacijacije u vidu 102 gorska oka, planinska jezera. Do tada se smatralo da ovaj region nije bio zahvaćen glacijacijom, pa je ovo Cvijićevo otkriće napravilo prekretnicu u izučavanju glacijacije po pitanju rasprostranjenja.

Zahvaljujući svojim istraživanjima Cvijić je još jednom napravio pomak u svetskoj nauci i to svojim antropogeografskim pregledom u delu „Balkansko poluostrvo 1918“, 1922-I, 1931-II na osnovu svojih proučavanja balkanskih psiholoških tipova.

Istraživačkim radom, Cvijić se bavio oko 38 godina pri čemu je išao na mnogobrojne ekspedicije po Balkanskom poluostrvu, Južnim Karpatima i Maloj Aziji, čiji su rezultat bila brojna naučna dela.

Dvotomna „Geomorfologija“ Jovana Cvijića koja daje geomorfološki prikaz terena na Balkanskom poluostrvu ni danas nije izgubila na aktuelnosti i predstavlja izvanrednu polaznu osnovu u savremenim istraživanjima.

Naučni radovi

Balkansko poluostrvo, područje Cvijićevog interesovanja i brojnih istraživanja.

„ Treba se navići i o problemu, poslu, profesiji dugo, kadšto i neprekidno misliti, dok se nađu rešenja. Ima svetlih časova, naročito svetlih noći, koje se retko javljaju; u njima se nađe rešenje pitanja, ili se smisle planovi naučnog rada. To doba duhovne lucidnosti i kreativnosti valja upotrebiti, a ne po onoj običnoj ljudskoj, još više orijentalnoj tromosti misliti na odmor. To mahom ni organizmu ne škodi, ali i ako škodi, organizam je zato da se čestito utroši. ”

Cvijić se naukom počeo baviti još kao student Velike škole i tada je nastao njegov rad Prilog geografskoj terminologiji našoj, a nastavio kao srednjoškolski profesor i bečki student proučavajući kraške pojave u istočnoj Srbiji, Istri i Jadranskom primorju. Na osnovu tih proučavanja napisao je više radova kao i svoju doktorsku disertaciju. Čitav život posvetio je proučavanju Srbije i Balkanskog poluostrva putujući skoro svake godine po Balkanu.

Prvi njegovi objavljeni radovi:

• 1889. „Ka poznavanju krša Istočne Srbije“;
• 1891. „Prekonoška pećina“;
• 1893. „Geografska ispitivanja oblasti Kučaja“;
• 1893. „Pećine i podzemna hidrografija u Istočnoj Srbiji“;
• 1895. „Karst, geografska monografija“;
• 1896. „Izvori, tresave i vodopadi u Istočnoj Srbiji“.

Sva ova dela bavila su se problematikom u Istočnoj Srbiji.

Grob Jovana Cvijića i njegove žene Ljubice u Beogradu.

Kao zreo i iskusan naučnik napisao je:

• 1922. „Đerdapske terase“;
• 1925. „Karst i čovek“;
• 1925. „Karst i srpske narodne pripovetke“.

Tokom života, odnosno za preko trideset godina intenzivnog naučnog rada, objavio je par stotina naučnih radova. Jedno od najvažnijih dela je „Balkansko poluostrvo“.

Umro je u 62. godini 16. januara 1927. u Beogradu a sahranjen je na Novom groblju. Svoje imanje zaveštao je i ostavio Srpskom geografskom društvu. Udova Ljubica je umrla 7. februara 1941.

Redovni profesor

Prvih osam redovnih profesora Beogradskog univerziteta, 1905. godine: Sede sleva Jovan Žujović, Sima Lozanić, Jovan Cvijić, Mihailo Petrović Alas; stoje sleva Andra Stevanović, Dragoljub Pavlović, Milić Radovanović i Ljubomir Jovanović.

Nakon povratka iz Beča, marta 1893, postao je redovni profesor Filozofskog fakulteta Velike škole u Beogradu. U početku je predavao fizičku geografiju i etnografiju, a zatim samo geografiju.

Putujući kao student, i kasnije kao profesor, po skoro svim krajevima Balkanskog poluostrva, rano je razvio svoje interesovanje za narodni način života i kulturu. Stoga na odseku za geografiju organizuje proučavanje antropogeografije i etnografije kao sporedne predmete.

Nakon ukidanja Velike škole, a od osnivanja Beogradskog univerziteta 12. oktobra 1905, Jovan Cvijić je postao jedan od osam prvih redovnih profesora na Univerzitetu. Ravnopravno pored Cvijića našli su se: Jovan Žujović, Sima Lozanić, Mihailo Petrović Alas, Andra Stevanović, Dragoljub Pavlović, Milić Radovanović i Ljubomir Jovanović. Ovih osam profesora su potom birali druge kolege u zvanje redovnih profesora.

Cvijić je odigrao važnu i aktivnu ulogu u reformama školstva pomažući u osnivanju posebne katedre za etnologiju na kojoj je prvi predavač bio njegov najstariji đak i saradnik Jovan Erdeljanović, a potom i Tihomir Đorđević, dok je Cvijić ostao nosilac nastave na geografiji. Presudno je uticao na otvaranje pet novih fakulteta: Medicinskog, Poljoprivrednog i Bogoslovnog u Beogradu, Filozofskog u Skoplju i Pravnog u Subotici.

Cvijićev osvrt na školstvo u Srbiji

Cvijić je smatrao da ondašnje školstvo, tj. gimnazijsko obrazovanje treba da traje sedam a ne osam godina. Smatrao je da mladići treba što ranije da se uključe u život i samostalan rad.

„ Gimnazija formira inteligenciju i karakter, možda više, snažnije, i u nekim pravcima dublje, nego univerzitet; ona je od velikog uticaja na duh i moralnu vrednost budućih intelektualnih naraštaja. Pored univerziteta, od nje najviše zavisi kakva će se moralna i duhovna atmosfera razviti u državi, kakav će tim dobiti njena civilizacija, i naposletku da li će se usporavati ili ometati razvijanje velikih ličnosti, u kojima se do najvećeg stepena izražavaju osobine jednog naroda. ”

Objavio je pet detaljnih uputstava za terenska istraživanja stanovništva i naselja kako bi podstakao i usmerio saradnike u njihovom naučnom radu.

Cvijić je brojne informacije o nastavi i nauci objavio u članku „O naučnom radu i našem Univerzitetu“, objavljenom 1907. godine.

Antropogeografska škola

Srpski opanci — deo srpske narodne nošnje

Ženska vlaška nošnja iz Makedonije

Jovan Cvijić se smatra osnivačem i pokretačem antropogeografsko-etnološke škole u Srbiji, koja čini polaznu osnovu najvećeg dela istraživačkih radova u jugoslovenskim društvenim naukama 20. veka.

U svojim antropogeografskim istraživanjima Cvijić je izučavao migracije, seoska i gradska naselja, tipove kuća, materijalnu kulturu stanovništva u zonama pod različitim uticajima civilizacija, psihološke tipove i varijetete, narodnu nošnju i pokućstvo.

Preko trideset godina je vršio istraživanja, posebno po prostoru Balkanskog poluostrva, koja su rezultovala u brojnim radovima i utemeljenjem „antropogeografske škole“. Putovao je pod vrlo nepovoljnim društvenim i političkim prilikama, izlažući se mnogim neprijatnim, pa i po život opasnim situacijama, posebno u zemljama koje su još uvek do Prvog svetskog rata bile pod vlašću tadašnje Turske i Austrougarske. Na ovim putovanjima na kojima se neposredno upoznavao sa uslovima života stanovništva Balkanskog poluostrva razvila se njegova želja da se bavi etnografskim i političko-etnografskim, a kasnije i psiho-socijalnim pitanjima. Sam Cvijić je govorio da je malo poznavao život u Bugarskoj, Bosni i Hercegovini i Makedoniji sve do perioda 1896—1898, kada je na svojim putovanjima po tim zemljama video koliko se tamo teško živelo. Do tog trenutka, kako sam kaže, nije se mnogo interesovao za folklor, etnologiju i nacionalnu politiku. Od tada, međutim, počeo se aktivno se baviti ovim pitanjima. U Cvijiću, kao sjajnom organizatoru brojnih i studioznih putovanja na kojima je zalazio i u najnepristupačnije i najopasnije predele, pojavile su se sklonosti ka empirijskim istraživanjima. Ova istraživanja on je kasnije umeo da podrži na širokim naučnim osnovama.

Godine 1896. Cvijić je objavio „Uputstva za proučavanje sela u Srbiji i ostalim srpskim zemljama“ koja su kasnije korigovana i prilagođena specifičnim uslovima u drugim balkanskim oblastima gde su potom i primenjena.

Na osnovu ovih uputstava u Srbiji se razvio širok pokret za istraživanje narodnog života, što je omogućilo stvaranje prvih metodološki i sistematski sakupljenih podataka iz etnologije. Istraživanje su sprovodili, osim Cvijićevih studenata i saradnika, i mnogi intelektualci amateri, najčešće seoski učitelji i sveštenici. Ovaj zajednički i obiman naučni napor predstavlja jedinstvenu i značajnu pojavu u međunarodnom naučnom životu.

Cvijićeva teza o uticaju klime i reljefa na građu (morfologiju) čoveka je osnova u njegovom naučnom pristupu u izučavanju antropogeografije, gde on praktično među prvima naglašava da je čovek ekosenzibilno biće. Kad se radi o formiranju antropoloških tipova, Cvijić u primarne faktore ubraja socijalnu strukturu, odnosno zanimanje, endogamiju i egzogamiju i migracije. Posebno je naglašavao delovanje geografske sredine na etnopsihološke karakteristike stanovništva. Osnovnu koncepciju ovakvog stava dao je u radu „Antropogeografski problemi Balkanskog poluostrva“ iz 1902. Kasnije, pod uticajem Cvijićevog rada, prim. dr Milorad Dragić, nekadašnji Cvijićev učenik, razradio je temu etnopsiholoških istraživanja u radu „Uputstva za ispitivanje naselja i psihičkih osobina“ iz 1911, nakon čega je Cvijić proširio svoju tezu u Balkanskom poluostrvu i južnoslovenskim zemljama. Ovaj rad je najpre objavljen na francuskom, a potom 1922. godine, znatno proširen, štampan je i na srpskom jeziku.

Iznenadno interesovanje Cvijića za antropogeografska i etnografska istraživanja je jedan od najvećih poteza u njegovoj naučnoj karijeri. Cvijićevo zalaganje i naučno-istraživačke sposobnosti doprinele su prikupljanju relevantnih podataka koje je koristio tokom pregovora oko formiranja političkih granica nove države nakon Prvog svetskog rata.

Doprinos određivanju političkih granica Kraljevine SHS

Jugoslovenska delegacija na Konferenciji mira u Versaju 1919. Cvijić sedi za stočićem

Nakon Prvog svetskog rata Cvijić je doprineo određivanju političkih granica nove jugoslovenske države koristeći svoja naučna istraživanja kao argument u pregovorima. Koristio je istraživanja iz područja demografije i antropogeografije. Prikupljena znanja koristio je da tačno omeđi prostore etničkog prostiranja južnoslovenskih naroda.

Znameniti francuski geograf Pol Vidal de la Blanš (fr. Paul Vidal de La Blache) pozvao je profesora Cvijića u Pariz gde je 1917. i početkom 1919. na Sorboni držao predavanja o balkanskim zemljama i narodima. Krajem 1918. godine tadašnja srpska vlada ga je imenovala prvim stručnjakom za etnografske granice, a početkom 1919. postavljen je za predsednika teritorijalne sekcije u okviru državne delegacije na Mirovnoj konferenciji u Parizu gde su, zahvaljujući njegovom zalaganju kao etnogeografa (izradio je etnogeografske karte jugoslovenskih zemalja 1918—1919) i zalaganju Mihajla Pupina, tada priznatog, uglednog naučnika i politički uticajnog čoveka, određene granice nove države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Tada je dogovoreno da novoj državi pripadnu Banat, Baranja, Dalmacija i Bledski trougao (Bled, Bohinj i Triglav).

Nije želeo da se bavi politikom i o tome je dao izjavu u „Politici” decembra 1923. godine.

Akademik

Portret Jovana Cvijića, ulje na platnu, Uroš Predić.

Cvijić je postao naučnik svetskog glasa i dobio je brojna priznanja. Bio je član osam akademija nauka, šesnaest geografskih i prirodnjačkih društava i primio je 10 odlikovanja. Bio je:

• Počasni doktor Sorbone (decembar 1924) i Karlovog univerziteta u Pragu.
• Dopisni član Srpske kraljevske akademije od 5. februara 1896, a redovni član postao je 4. februara 1899. Godine.
• Predsednik Srpske kraljevske akademije od 12. aprila 1921. Na ovom položaju bio je do svoje smrti 1927. godine.

Bio je dva puta rektor Beogradskog univerziteta (1906/07 i 1919/20).

Takođe je bio:

• Dopisni član Akademije nauka Sovjetskog Saveza.
• Dopisni član Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti.
• Dopisni član Učenog društva Parnasos (Atina).
• Počasni član mnogih geografskih, etnografskih, prirodnjačkih i drugih društava širom sveta (Petrograd, Budimpešta, Bukurešt itd.).
• Nosilac engleske, francuske i američke medalje za naučne radove (Američko geografsko društvo mu je dodelilo zlatnu medalju za izuzetan naučni doprinos u oblasti geografije balkanskih zemalja i proučavanje karata).
• Odlikovan čehoslovačkim Ordenom belog lava 1925.

Kritika

Geografsko poreklo stanovništva Kraljevine Srbije krajem 19. i početkom 20. veka

Sovjetski etnolog Sergej Tokarev je u osvrtu na Cvijićeva etnografska istraživanja u Makedoniji priznao ovom naučniku „tačnu objektivnost i naučnu dobronamernu savest“. Cvijić je bio jedan od prvih naučnika u Srbiji koji je u svojim radovima izneo tezu o posebnom makedonskom narodu. Na geografskoj i etnografskoj karti 1913. označio ih je u skladu s tim posebnom bojom. To je podstaklo Tokareva da pozitivno oceni Cvijićev doprinos u rešavanju pitanja narodnosti makedonskih Slovena: „On je jedan od prvih takvim načinom priznao makedonskom narodu pravo na nacionalnu samostalnost i to je neosporno velika zasluga srpskog naučnika“. Međutim, Cvijić ovu tezu nije zastupao kada je branio ratne ciljeve Srbije u ratovima 1912—1918.

Džordž Vajt u svojoj knjizi iz 2000. tvrdi da je u toku borbe za Makedoniju Cvijić nizom publikacija i etno-geografskih mapa uticao na međunarodno javno mnjenje da su Makedonci, odnosno makedonski Sloveni, zapravo „južni Srbi”. Navodno je proglašavanje makedonskog jezika dijalektom srpsko-hrvatskog igralo ključnu ulogu u podršci srpskim pretenzijama na ovu oblast. On kaže da je između 1906. i 1918. Cvijić izradio seriju mapa kojima su teritorijalnim pretenzije Srbije na Vardarsku Makedoniju pravdane proglašavanjem Makedonaca za etno-lingvističku grupu Srba. Cvijićeve etnografske mape objavljene 1906, 1909. i 1913. godine međusobno se razlikuju i pratile su spoljno-političke potrebe srpske države. Kaže da je na mapi iz 1909. značajno smanjeno prisustvo Albanaca na Kosovu i zapadnoj Makedoniji u odnosu na prethodnu iz 1906. Na mapi iz 1913. prisustvo tzv. „Srbo-Hrvata” je znatno pomereno ka jugu u odnosu na prethodnu iz 1909. godine. Na istoj mapi, prisustvo Albanaca je „dramatično redukovano”, čak i u severnoj Albaniji. Na mapi iz 1918. godine, koja je trebalo da utiče na odluke mirovne konferencije u Parizu, Srbi i Makedonci grupisani u jednu kategoriju, čime je Cvijić dao legitimitet srpskoj kontroli nad Makedonijom.

Nasleđe

Geografski zavod i Srpsko geografsko društvo

Jovan Cvijić je osnovao Geografski zavod Filozofskog fakulteta 1893. godine, prvu takvu ustanovu na Balkanu, i bio njegov upravnik od osnivanja do 1927. godine. Zajedno sa grupom geografa i prirodnjaka osnovao je Srpsko geografsko društvo 1910. u Beogradu. Bio je njegov predsednik od osnivanja do svoje smrti. Godine 1912. pokrenuo je časopis „Glasnik Srpskog geografskog društva“ koji još uvek postoji. Jednom nedeljno držao je seminar za pripadnike srodnih nauka na koji su dolazili i nastavnici beogradskih gimnazija.

Geografski institut

U Beogradu 1947. godine Srpska akademija nauka i umetnosti osnovala je geografski institut koji od 1961. godine nosi naziv „Jovan Cvijić“. Institut je osnovan u cilju unapređivanja geografske nauke, povećanja broja kvalitetnih naučnih kadrova za rad u struci ili na Univerzitetu.

Nekoliko osnovnih škola i ulica u Srbiji takođe nosi ime Jovana Cvijića (Osnovna škola „Dr Jovan Cvijić“ Smederevo, OŠ „Jovan Cvijić” Sirča i druge).

Njegovi učenici su nastavili njegov rad, a šestorica njegovih asistenata su kasnije postali akademici: Pavle Vujević, Borivoje Ž. Milojević, Vojislav S. Radovanović, Petar S. Jovanović, Atanasije Urošević i Milisav Lutovac.

Memorijalni muzej

U Beogradu se nalazi Memorijalni muzej Jovana Cvijića u njegovoj porodičnoj kući (ulica Jelene Ćetković br. 5). Ova kuća je napravljena 1905. godine i od 1963. je pod zaštitom države (proglašena je za spomenik kulture). Kuća je jedinstvena po svojoj unutrašnjoj dekoraciji za koju je zaslužan Dragutin Inkiostri Medenjak, koji se smatra jednim od začetnika nacionalne dekorativne umetnosti. Cvijić je, shodno njemu samom, delio entuzijazam ondašnje inteligencije za potrebom stvaranja nacionalnog stila koji bi se zasnivao na balkanskim folklornim elementima.

Danas se u kući nalazi legat Jovana Cvijića koji ima 1.476 predmeta među kojima se nalaze rukopisi, prepiske, beležnice, fotografije, geografske karte, atlasi, knjige, umetničke slike, lični predmeti i dr. U muzeju se povremeno organizuju prigodna predavanja.

Drugo

Njegov život je naročito proučavao geograf Milorad Vasović koji je 1994. godine objavio knjigu „Jovan Cvijić — naučnik, javni radnik, državnik“.

Cvijićev opis klime Šumadije bio je jedna od inspiracija književniku Miloradu Paviću za pisanje romana Predeo slikan čajem.

Novčanica od 500 dinara sa likom Cvijića

Spomenik u dvorištu kuće Jovana Cvijića

Po starom Zakonu o odlikovanjima jedna od medalja nosi ime Jovana Cvijića, koji se tako našao u društvu drugih srpskih velikana kao što su Vuk Karadžić, Nikola Tesla, Miloš Obilić, a od 17. septembra 2004, Narodna Banka Srbije pustila je u opticaj novčanicu od 500 dinara sa likom Jovana Cvijića, a potom i novu seriju 4. juna 2007.

U organizaciji Srpske akademije nauka i umetnosti održan je 21. i 22. novembra 2002. naučni skup „Društveno-politička delatnost Jovana Cvijića“.

Cvijićevo ime danas nose i jedna vrsta šafrana i vrh na planini Rudnik (Srbija) koji se zove Cvijićev vrh (1132m).

Povodom 150 godina od njegovog rođenja oktobra 2015. godine održana je međunarodna naučna konferencija u Beogradu u organizaciji SANU, Geografskog instituta i Muzeja grada Beograda.

Odabrana dela

• Geografska ispitivanja u oblasti Kučaja u istočnoj Srbiji, 1893.
• Das Karstphänomen, 1893, Beč
• Karst, 1895.
• Struktura i podela planina Balkanskog poluostrva, 1902.
• Die Tektonik der Balkanhalbinsel mit besonderer Berückichtigung der neueren Fortschritte in der Kenntnis der Geologie von Bulgarien, Serbien und Mazedonien, 1904, Beč
• Osnove za geografiju i geologiju Makedonije i Stare Srbije I-III, 1906—1911
• Grundlinien der Geographie und Geologie von Mazedonien und Alt-Serbien. Nebst Beobachtungen in Thrazien, Thessalien, Epirus und Nordalbanien, 1908, Gotha
• Jezerska plastika Šumadije, 1909.
• Geomorfologija I-II, 1924, 1926.
• Balkansko poluostrvo i Južnoslovenske zemlje (1. deo)
• Balkansko poluostrvo i Južnoslovenske zemlje (2. deo)
• O iseljavanju bosanskih muhamedanaca
• Aneksija Bosne i Hercegovine i srpsko pitanje
• Jovan Cvijić o nacionalnom radu
• Jovan Cvijić: Psihičke osobine Južnih Slovena na Antologiji srpske književnosti (.docx format)

Galerija

• 
  Spomenik Jovanu Cvijiću u studentskom parku u Beogradu, izvajao Oto Logo
• 
  Cvijićev grob u Aleji velikana na beogradskom Novom groblju
• 
  Jovan Cvijić, 1900.
• 
  Ilija Šobajić - Jovan Cvijić

Vidi još

• 100 najznamenitijih Srba
• Dom Jovana Cvijića u Beogradu
• Memorijalni muzej Jovana Cvijića
• Geografski institut Jovan Cvijić SANU
• Cvijićeva ulica

Literatura

• „Dr. Jovan Cvijić's Researches in Macedonia and Southern Albania”. The Geographical Journal. 16 (2): 215—219. 1900. ISSN 0016-7398. JSTOR 1774560. doi:10.2307/1774560. 
• Chríost, Diarmait Mac Giolla (4. 9. 2003). Diarmait Mac Giolla Chríost, Language, identity, and conflict. Taylor & Francis. ISBN 9780203634387. Pristupljeno 28. 2. 2013. 
• White, George W. (2000). George W. White, Nationalism and territory: constructing group identity in Southeastern Europe. Rowman & Littlefield. ISBN 9780847698097. Pristupljeno 28. 2. 2013. 
• Radojević, Mira (2007). „Intelektualci u politici” (PDF). Naša prošlost. 8: 121—129. Arhivirano iz originala (PDF) 30. 07. 2018. g. Pristupljeno 07. 04. 2020. 
• Radojević, Mira (2015). „Jovan Cvijić u društveno-političkom životu srpske i jugoslovenske države” (PDF). Jovan Cvijić: Život, delo, vreme. Beograd: SANU. str. 79—95. Arhivirano iz originala (PDF) 27. 07. 2018. g. Pristupljeno 07. 04. 2020. 
• Radojević, Mira (2015). „Jovan Cvijić in social and political life of the Serbian and Yugoslav States”. Jovan Cvijić: Life, work, times. Belgrade: Serbian Academy of Sciences and Arts. str. 79—95. ISBN 9788670256781. 
• Radojević, Mira (2017). „Jovan Cvijić i Jugoslovenska demokratska liga (1918—1919)” (PDF). Zbornik Matice srpske za istoriju. 95: 47—70. 
• Radojević, Mira (2021). „Srpska intelektualna elita o federalističkom uređenju jugoslovenske države (1914-1918)”. Kraj rata, Srbi i stvaranje Jugoslavije. Beograd: SANU. str. 97—124. 
• Ćulibrk, Svetozar (1973). „Jovan Cvijić u razvitku socijalističke misli Srbije”. Glas SANU. 284. 
• Ćulibrk, Svetozar (1982). Cvijićeva sociologija Balkana. Beograd. 
• Čubrilović, Vasa (2000). „Život i rad Jovana Cvijića”. Ur.: Cvijić, Jovan. Karst: geografska monografija; Novi rezultati o glacijalnoj eposi Balkanskog poluostrva. Beograd. 

Spoljašnje veze

Dela

• Balkansko poluostrvo i Južnoslovenske zemlje (1. deo)
• Balkansko poluostrvo i Južnoslovenske zemlje (2. deo)

Stranice na srpskom

• Biografija na sajtu SANU
• Nauka 2015: Vek i po Jovana Cvijića, RTS Obrazovno - naučni program - Zvanični kanal
• Akademik u 34. godini („Glas javnosti“, 12. novembar 2000) Arhivirano na veb-sajtu Wayback Machine (12. oktobar 2010)
• Informacija o njegovom grobu
• „Jovan Cvijić — virtuelni muzej”. Arhivirano iz originala 29. 07. 2017. g. 
• Sve misli velikana, I. Mićević, Večernje novosti, reportaže, 17. januar 2016.