Ćilimarstvo u Srbiji

Ćilim sa motivima krsta i četiri ocila (početak 20. veka).

Ćilimarstvo u Srbiji spada u izrazito tkalačko (zanatsko) likovno stvaralaštvo, koje je posebno bilo razvijeno u nekoliko ćilimarskih oblasti i/ili centara od 18. do prve polovine 20. veka. Iako su se ovi centri razlikovali od drugih područja u Srbiji po razvijenoj i prepoznatljivoj proizvodnji, oni su se i međusobno razlikovali po kompozicijama ukrasa, stilskim obeležjima, koloritu, ornamentima ali i načinu njihove interpretacije. Zajednička osobina svih ovih centara bila je ta što su se ćilimi skoro u svim tim oblastima tkali sa dva lica.

Ćilimarstvo je od njegovog nastanka na prostoru Srbije predstavljalo najznačajniji segment tekstilnog stvaralaštva kroz nekoliko vekova.

Opšte informacije

Za ćilime nastale u Srbije se može reći da su to tkanine prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, na zavidnom nivou kvantiteta, kvaliteta, načina proizvodnje, ali i svega onoga što prati ovaj vid narodnog stvaralaštva kroz više vekova.

Tkanje ćilima je težak posao, koji zahteva geometrijsku preciznost, izuzetnu veštinu i kreativnost, koja se zasniva isključivo na ručnom radu starom nekoliko vekova. Koliko je to mukotrpan posao govori podatak da dve tkalje moraju istovremeno da rade mesec dasna da bi napravile samo jedan kvadratni metar ćilima.

Tkanje ćilima je tradicija koja se prenosi s kolena na koleno, i tako vekovima majke uče od baka, a ćerke od baka i majki, „boreći se” do današnjih dana da očuvaju tradiciju zapisanu u njihovim genima. tako su mnoge devojčice u Srbiji odrastale okružene ćilimimai, „vezane za njih” za ceo život.

Motivi na ćilimima nastalim u Srbiji, imaju i tu specifičnost, da često u sabi skrivaju mističnu crtu. Jer utkani simboli često predstavljaju stare simbole magičnog značenja i mogu se čitati kao azbuka slika, jer ih postoji 95, koje oni koji ih rade moraju da znaju napamet.

Svaki ćilim istkan u Srbiji priča svoju priču, različitu, u zavisnu od različitosti epohe u kojoj je nastao.

Istorija

Ćilim je bio sastavni deo života građanskog društva Srbije u 19. i s početka 20. veka

Začetak ćilimarstva u Srbiji mnogi vide još u davnim vremanima, kada je počelo pripipitomljavanje ovaca i koza i gajenja pamuka, izvora sirovina za njegov razvoj. Zato se smatra da tkanje nisu proširili sedelački neolitski ratari, nego nomadi ili preciznije kazano pastiri, koji su verovatno sa Bliskog istoka, zajedno sa ovcama i kozama doneli tradiciju tkanja ćilima na Staru planinu i Balkansko poluostrvo. O tome doduše direktnih dokaza nema, ali postoje posredni dokazi sa prikazima stilizovanih tkačkih proizvoda na frizovima tračkih posmrtnih maski i stereobatima grčkih hramova.

Time se donekle pobija ideja da su u Srbiju i na Balkansko poluostrvo, tkalački zanat doneli Turci. Vezu sa Turcima spaja jedino priča o Ćiprovcima, najvećem hrišćanskom gradu na Staroj planini, u kome su se Južni Sloveni naselili u 7. veku. Od 9. veka do 1373. oblast je bila u sastavu srednjovekovne Bugarske. Krajem 14. veka oblast Dimova je pala pod petovekovnu vlast Osmanlija. koji je od početka turskog ropstva svoje bogatsvo dugovao rudarstvu, zlatarskom zanatu i ćilimarstvu, ali u njemu Turci nisu bili nosioci ćilimarstva, nego njegovim sponzori. Nakon ustanak ćiprovačkih vlastelina, 1689. grad je zadesila zla sudbina, poznata kao "Ćiprovačka katastrofa" u 17. veku. Od grada, po ekonomskoj moći, ravnog Beogradu, Nišu ili Vidinu, za manje od mesec dana nije ostao ni kamen na kamenu. Preživelo stanovništvo su se masovno raselilo po Vlaškoj, Ugarskoj, Austriji i Hrvatskoj. Raspd Ćiprovca uticao je na to da se središte ćilimarstva preseli sa Bugarske na Srpsku stranu Stare planine u podstaroplaninsku pirotsku kotlinu i grad Pirot, u kome će ćilimarstvo postati umetnički najsvaršeniji oblik zanatstva u ovom delu Balkanskog polustrva.

Pirotski ćilim (bombe u pregradama)

Tokom 19. veka pirotski ćilimi su postali veoma tražena i skupa roba. Zabeleženo je da su Braća Garotić još 1869. osnovali firmu „Pirotski ćilimi - domaća industrija braće Garotić".

Pirotski ćilim na kraljevskoj bini: na razvoj ćilimarstva u Srbiji u prvoj polovini 20. veka imala je kraljica Draga koja je uticala na to da pirotski ćilim postane statusni simbol, na dvoru Obrenovića a kasnije i Karađorđevića

Prvo ćilimarsko društvo u Srbiji osnovano je 1886. godine. Tada su pirotski ćilimi prvi put i prikazani evropskoj i svetskoj javnosti na Svetskoj izložbi u Beču. Nakon što je dinastija Batemberg forsirala ćilimarstvo u susednom Caribrodu, za koje su angažavane prema dr Cvetanu Vasovu i Srbislavu Zlatkoviću, ćilimarke iz Pirota i instruktori iz Persije. Međutim iako su nadnice za tkalje bile veće od onih u Pirotu, a ćilimi jeftniji, kvalitet i originalnost ćilima iz Pirota bio je daleko iznad onih tkanih u Caribrodu, pa samim tim i na većoj ceni.

Nakon što je ćilimarstvo u Kraljevini Srbiji zapalo u krizu, srpskim ćilimarima u pomoć pritekla kraljica Draga i 1902. godine u Pirotu je osnovana Zadruga ćilimarki, koja je koja je svojim članicama nabavljala materijal, davala kredite i obezbeđivala plasman. Zadruga je imala do 1.300 članica i za kratko vreme konsolidovala je pirotsko ćilimarstvo. To je bilo doba kada je pirotski ćilim postao statusni simbol, na dvoru Obrenovića a kasnije Karađorđevića, kada su gostinske sobe i salone bogatih kuća krasili pirotski ćilimi. U ovom periodu nastali su i ćilime koji danas u etnografskim zbirkama mnogih muzeja najviše vrede.

Kada je nastupio Veliki rat, ćilimarstvo nije zamrlo, jer se ćilimima otkupljivao život. Iako je mir između dva svetska rata ponovo obnovio zadrugarstvo, istovremena industalizacija je ispraznila sela, uvela novu - merino rasu ovce i pokušala da od ćilimarskog zanata napravi industriju. Time je industrijska proizvodnja uspela gotovo da zatre klasičan ćilimarski zanat i kvalitet izatka ih ćilima. Jer, ćilimarstvo nije i nikada neće biti industrija već individualan zanat, koji se prepletao ponekad i sa narodnom umetnošću.

Način izrade

Širom Srbije ćilimi su tkani najlepšom i najsavršenijom glatkom tehnikom na vertikalnim razbojima tehnikom klečanja. Klečanje se izvodi potkom namotanom prstima u gužvice, zamotuljke koje u Pirotu nazivaju i guženke. Gužvice su bojene u onoliko boja koliko je potrebno za izvođenje zamišljene šare.

Da bi tkanje bilo kvalitetno važna je izvežbanost prstiju tkalje kojima je ona izvlače žice osnove kroz koje se umeće potka odgovarajuće boje, a zatim se nastavlja s gužvicom druge boje.

Tokom tkanja važno je da se šara dobro sabije — što se čini tupicom, drvenim češljem sa zupcima.

Zev se na vertikalnom razboju dobijao pomoću obnitelnika. Ako se ornament izvodi u pravcu osnove, javljaju se otvori, tzv. rešme. Ukoliko šara ide pod kosim uglom, dijagonalno prema osnovi, šupljine se ne primećuju.

Priprema vune

Pre tkanja vuna je bojena kod bojadžija, koji su sve do kraja 19. veka koristili biljne sirovine za proizvodnju boja (korenje, listovi i plodovi biljaka: krmeza (Cochenille), varzije (Varzilo – brasile), zerdešapa (Curcuma longa), broća (Rubia tinktorum) i čivita (Indigo)). Tokom bojenja dodavane su i potrebne kiseline, baze ili metali.

Procesom bojenja vuna dobijane su; aleva (crvena), đuvez (bordo), kaveređija (kafena), višnjerenđija (višnjeva), modra (čivitna), otvorenoplava (nebo) i zatvorenoplava. Boje su bile mirnih tonova i postojane.

Krajem 19. veka bojadžije u Srbiji počele se sa primenom i anilinskih boja.

Izgled

Ornamenti na ćilimima istkanim u Srbiji bili su uglavnom stilizovani, geometrijski oblici. Zna se da su šare na ćilimima smišljale same tkalje, kako bi se znalo koji je čiji rad. Tako su nastala: kandila, razbacani đulove, gugutće na direci, čenđeli... željće. Bilo je i šara koje na prvi pogled odaju svoje maloazijsko, kavkasko, persijsko ili anadolijsko poreklo, odakle je i tehnika tkanja ćilima pre mnogo vekova najverovatnije i stigla u Srbiju.

Tajna kvaliteta i postojanost ćilima, poput onih istkanih u Pirotu i okolini je u vuni balkanske rase, bojenju pprirodnim bojama i preljama iz Visoka, koje su svoj posao obavljale bez preslice, pomoću vretena i kudelje i na taj način pravile najtrajniju nit.

Pređa starijih tkanina bojena je bojama biljnog porekla (ruj, lukovina, list ili kora oraha ili lipe) koje su bile mekših, pastelnijih tonova, skladnije složene i retko oštro izdvojene i međusobno suprotstavljene, tako da se za tkanje mahom koristila pređa zagasitijih tonova. Preovlađujuće boje su bile tamnoplava, smeđa, zatvorenocrvena, ali i prirodna boja vune, konoplje i pamuka.

Od kraja 19. i s početka 20 veka tkalje ćilima nastojale su da svoja dela približe realističkom prikazivanju vegetabilnih i drugih figuralnih motiva. U tome im je mnogo pomagalo otkriće i upotreba anilinskih boja, koje su omogućavale veći kolorit tkanina. Tako su žilimi iz ovog perioda po svom izgledu postali napadniji, sa odsečnijim i kontrastnijim tonovima i prelazima između boja.

Najznačajniji ćilimarski centri

Pirotsko ćilimarstvo

Vidi još: Pirotsko ćilimarstvo i Ćilimarsko zadrugarstvo u Pirotu

U Srbiji je svakako Pirot bio i ostao najznačajniji ćilimarski centar, iz koga su proistekla mnoga znanja, veštine i stil izrade, koji su bitno uticali na druge ćilimarske oblasti u Srbiji.

Po ornamentici i kompoziciji ukrasa, može se zaključiti da najstarije pirotsko ćilimarstvo vodi poreklo sa Istoka, da bi vremenom postalo modifikovano, i u pojedinim elementima potpuno preinačeno. Postoje mišljenja da su neki motivi, u stvari, nasledstvo davnih balkansko-kavkaskih umetničkih i kulturnih tekovina, koji proističu iz zajedničke praetničke osnove i vekovnih veza druge vrste, slovenskih naroda.

Različite šare i ornamenti pirotskog ćilima

• 
  Rašićeva šara
• 
  Dulovi na lancu
• 
  Gugutke na direci
• 
  Nemačka kutija
• 
  Bomba
• 
  Detalj ćilima
• 
  Šara sova
• 
  Šara kornjača

Kosovsko i metohijsko ćilimarstvo

Za razliku od pirotskog kosovskom i metohijsko ćilimarstvo, ima svoje specifičnosti, koje se ogledaju u brojnim arhaičnim elementima. Dok se kod Šiptara, na tkaninama uopšte pa i na ćilimima, ističu stare mediteranske komponente u ornamentici, dok u koloritu preovlađuju crna, tamnomrka, ljubičasta i žuta boja.

Noviji motivi kosovskog i metohijskog ćilimarstva umnogome se karakterišu orijentalnom baroknošću.

Ćilimarstvo starovlaško-polimske oblasti

Vidi još: Sjeničko-peštersko ćilimarstvo

Po svojim osobenostim izrade starovlaško-polimsko ćilimarstvo u kome svakako značajno mesto ima sjeničko-peštersko ćilimarstvo razvrstano, je u ćilimarstvo takozvane sjeničko-polimske, odnosno polimsko-starovlaške ćilimarsku oblast, koja je omeđena, u užem smislu sjeničko-peštarskom visoravni, a u širem smislu polimsko-starovlaškom oblasti. U ovoj oblasti razvilo se nekoliko ćilimarskih centara koji nose naziv:

• sjeničko-pešterski ćilimarski centar,
• ivanjički ćilimarski centar,
• užički ćilimarski centra,
• ćilimarski centar nekih drugih krajeva.

Ćilimi tkani u ovim oblastima masovno su bili u upotrebi kod gradskog srpskog i muslimanskog življa, bilo u njihovim domovima ili u verskim objektima (džamijama).

U okvirima starovlaško-polimske oblasti, ćilimarstvo sjeničko-pešterskih predela, ima više ornamentalnih stilizacija srodnih sa pirotskim ćilimima. ali za razliku od pirotskih ovi ćilimi su nešto grublje pređe.

Za ćilimarstvo u sjeničko-pešterskom kraju se može reći (prema novijim istraživanjima) da je to jedan od retkih krajeva u Srbiji u kome su stvarane tkanine prošlosti, sadašnjosti i budućnosti, koje su oduvek bile na zavidnom nivou kvantiteta, kvaliteta, načina proizvodnje, ali i svega onoga što prati ovaj vid narodnog stvaralaštva kroz više vekova.

Ćilimarstvo panonske zone

Vidi još: Staparsko ćilimarstvo

Staparski ćilim

Ćilimarstvo panonske zone značajnije se izdvaja od onog u drugim krajevima Srbije. Najznačajniji ćilimarski centri bili su: Stapar, Kumane, Melenci, Elemir, Taraš, Veliki Bečkerek i dr. Plasirani su na nemačko i austrougarsko tržište, pa i šire. Ovi ćilimi, u čijoj se likovnosti neretko ogledaju uticaji zapadnoevropskih stilova, proizvodili su se na tehnički usavršenom širokom, horizontalnom razboju.

Na ćilimima panonske zone dominira starija, geometrija, i mlađa, više figuralna, ornamentika. Starija ornamentika, najverovatnije vodi poreklo i povezanost sa drugim oblastima Podunavlja, sa preislamskim Istokom, a neki je dovode u vezu i sa ornamentikom rimskih mozaika.

Od sredine 19. veka u panonskom ćilimarstvo češće se pojavljuju stilizacije raznih predmeta, vegetabilni, zoomorfni i antropomorfni motivi tkani pod uticajima stilske umetnosti, baroka, ampira, bidermajera itd. Motivi slične sadržine nalaze se i na drugim tkaninama i predmetima (torbe, obojci).

Pod uticajem vojvođanskog ćilimarstva, u Posavini, Šumadiji i Pomoravlju od početka 20. veka, a ponegde i ranije, nakon ulaska Vojvodine u sastav Kraljevine Jugoslavije, javljaju se barokizirane i druge ornamentalne stilizacije.

Značaj

Kolika je vrednost i značaj srpskih ćilima govori i podatak da su samo iz beogradskih stanova u toku Drugog svetskog rata okupatori konfiskovali nekoliko hiljada pirotskih ćilima koji možda i danas krase nemačke domove.

Narodna umetnost stvaranja

Od 70-tih godina 19. veka, kada se smatra da su po prvi put na pravi način predstavljeno ali i piratizovani srpski ćilimi, pa sve do današnjih dana, kada su na mnogim izložbama i manifestacijama u Srbiji i u inostranstvu izlagani, ćilimi iz Srbije su uvek izazivali ne samo interesovanja već i ushićenje javnost. Na to su uticale brojne činjenice:

• Da ovaj oblik narodne umetnosti postojao je samo u nekoliko zemalja u svetu, uključujući i Srbiju...koje sve do novijeg vremena imaju sačuvanu tako raznoliku i sadržajnu tradicionalnu likovno — dekorativnu umetnost.
• Da je ova umetnost narodnog stvaranje... prava riznica neiscrpnih rešenja, kako u pogledu oblika, motiva i boja, kao iu upotrebi različitih materijala i primenjenih tehnika.
• Da su ćilimi u Srbiji najčešće bili namenjeni...svakodnevnoj ili učestaloj upotrebi u seoskim domaćinstvima, ali i na srpskom dvoru i u građanskim sredinama, ali i za raznovrsne običajne i rituale.

Nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije

Zbog svog značaja za kulturu Srbije, kao veština izrade ćilima, Pirotsko ćilimarstvo, Staparsko ćilimarstvo, i Sjeničko-peštersko ćilimarstvo, poznato po najpoznatijim autohtonim srpskim ćilima, izatkanim u domaćoj radinosti u Pirotsko kraju, selu Stapar, u Bačkoj, na severozapadu Vojvodine i Pešterskoj visoravni upisana su u Nacionalni registar nematerijalnog kulturnog nasleđa Srbije.

Vidi još

• Pirotsko ćilimarstvo
• Staparsko ćilimarstvo
• Sjeničko-peštersko ćilimarstvo
• Ćilimarstvo u Bosni i Hercegovini

Spoljašnje veze

• Na izvorištu: Pirotske zlatne niti (RTS Obrazovno-naučni program - Zvanični kanal)
• Stari zanati u Srbiji — Ćilimarstvo Arhivirano na sajtu Wayback Machine (7. oktobar 2019) — Ministarstvo trgovine, turizma i telekomunikacija R. Srbije