Antička književnost

KNjIŽEVNOST

antika helenska književnost rimska književnost srednjovekovna renesansa trečento petrarkizam barok rokoko klasicizam novi vek prosvetiteljstvo sentimentalizam preromantizam romantizam realizam nadrealizam naturalizam parnasizam simbolizam impresionizam modernizam postmodernizam savremena

Antička ili klasična književnost je književnost napisana u antičko doba, pri čemu se misli na Antičku Grčku i Antički Rim, mada se tu uračunava i preistorijska književnost od razvitka prvog pisma i književnosti u Mesopotomiji, Egiptu, Persiji, Indiji, Palestini i sve do početka srednjovjekovne književnosti. Pod klasičnom književnošću često se misli na književnost napisanu na nekom od klasičnih jezika: hebrejski, grčki i latinski tokom vremena koje se poklapa sa antičkim dobom i to književnost koja je zapisana, a ne usmeno prenošena.

Pre širenja pisanja, usmeno predanje nije uvek uspešno očuvano, iako su neki tekstovi i fragmenti opstali. August Ničke smatra da su pojedine bajke kao preživela književnosti potiču iz ledenog doba i naratora kamenog doba.

Predklasično doba

Klinasto pismo akadskog jezika Pisma iz Amarne

Najstarije poznato pismo je sumersko klinasto pismo nastalo u kasnom 4. milenijumu p. n. e. Sistem zapisivanja se ubrzo proširio po Orijentu, Indiji i Kini. Sumerska književnost se uglavnom bavila praktičnim stvarima - natpisi na nadgrobnim spomenicima - a kao i egipatska književnosti bila je uglavnom religijske naravi. U ranu egipatsku književnost spada između ostalog Knjiga mrtvih. Hamurabijev zakonik i drugi svjetovni tekstovi mogu se naći u dobrom stanju iako su napisani nekoliko milenijuma p. n. e. Asirsko-vavilonska književnost nastavlja sa sumerskom tradicijom, ali doprinosi razvoju filozofije, prava i astronomije.

Beletristika nastaje otprilike istovremeno u svim ovim oblastima; himne (Ehnatonova Himna Suncu, Rg-veda, Odena), lirika (Pjesma nad pjesmama), sage i epovi (Ep o Gilgamešu, Epovi sa sedam tabli). Mitovi o stvaranju su bili čest književni motiv. Književnost mudrosti se javlja po cijelom Bliskom istoku (Mudre izreke, Amenemopov nauk). Otprilike istovremeno nastaje i vedska književnost u Indiji i proročki natpisi iz kineske dinastije Šang.

Smatra se da je najstariji poznati pisac Sin-leki-unini, za kojeg se misli da je napisao Ep o Gilgamešu, a ponekad i ćerka Sargona Akadskog Enheduana, koja je takođe bila pjesnikinja.

Oko 500. p. n. e. dolazi do velikih promjena u tim oblastima, što se obično računao kao granica sa klasičnim dobom. U tom razdoblju nastaje nekoliko religija i pojavljuje se nekoliko velikih filozofa. Ta treća epoha u periodu od 20. n. e. do 500. n. e. smatra se kasnom antikom.

Žanrovi

Dio table zapisa na akadskom Epa o Gilgamešu

Prvi tekstovi su bili praktičnog značenja i pokušali su zabilježiti obećanja, dužinu vladavina, zakone i sl. Sa vremenom književnost dobija vjerski karakter i obrađuje mitove, u obliku nastanka svijeta ili pričama o životu poslije smrti, kao i proročanstva. Beletristika nastaje s vjerskim himnama i pjesmama, koje kasnije prerastaju u pozorišta. Epovi i sage nastaju u oblasti između legendi i povijesti. Beletristika je obično pisana u stihovima i izvođena uz muziku i ples, dok su tekstovi svjetovnog karaktera pisani u prozi. Neke priče iz Egipta napisane su u prozi, a u kasnom antičkom dobu počinje proza lagano prelaziti u epiku. Usljed razvoja nauke dolazi do stvaranja naučnih tekstova, kako u Vaviloniji, tako i u Indiji, Kini i Egiptu, a kasnije i u helenizmu. Naučna književnost je jedna od najstarijih grana književnosti i važan prethodnik filozofiji. Značaj oblika književnog žanra postaje ubrzo važan. U indijskoj književnosti nastaju gramatike (Jaska i Panini) i poetska zbirka, skupljena u Vedangi. Neposredno prije i tokom helenizma uvodi se gramatika, katalogizacija, poetika, retorika i drugi metaknjiževni studiji na Bliskom istoku i Evropi između ostalih od strane Kalimaha, sofista, Platona i Aristotela.

Književnost Starog Egipta

Papirus iz Knjige mrtvih

Najstariji očuvani tekstovi su religijske naravi s Tekstovima piramida koji su najstariji poznati religijski tekstovi. Razvoj materijala za pisanje, papirusa, otvorio je nove mogućnosti pa su tako svi tekstovi mogli biti pisani na jednostavniji i brži način. Najstariji zapisi na papirusu su Abusir zapisi iz oko 2400. p. n. e. Kasnije dolazi do stvaranja prvih beletrističkih radova. Među najpoznatijima su: Princ s tri sudbine, Priča o dva brata (može se naći i u Orbinijevim papirusima), Ramzes II i bahtanska princeza, Sunuhojeve pustolovine, Priča o rječitom seljaku i Venamonova plovidba.

Hebrejska književnost

Tora kao svitak

Najstariji očuvani zapis na starohebrejskom je Kalendar iz Gezera, iz 10. vijeka p. n. e. Drugi tekstovi na hebrejskom su natpisi: Meša ploča, Siloamski natpis i jedan ostrakon koji opisuje Nabukodonosorovo osvajanje Jerusalima 586. p. n. e. Sva ta književnost je dokumentarne naravi.

Klasični hebrejski, ili biblijski hebrejski, nastaje u 6. vijeku p. n. e. i koristi aramejsko pismo. Tokom tog perioda nastaju knjige iz Tanaha/Starog zavjeta kao i apokrifi, koje su sačinjavale priče o nastanku svijeta, zakoni, lirika, povijesne priče, knjige mudrosti i proročanstva. Svici sa Mrtvog mora nastaju između 3. vijeka p. n. e. i 2. vijeka n. e., Jerusalimski Talmud, Mišna i Tosefta napisani su tokom ranog rabinskog razdoblja 2.-4. vijeka, kao i pismo Simon bar Kohba i Bakarni svici. Veliki dio hebrejske književnosti je uglavnom nepoznat, dok je u Bibliji ponekad spomenut pisac.

Poslije uništenja Jerusalima 70., jevrejska dijaspora počinje pisati i na drugim jezicima kao maternjim, npr. povjesničar Josif Flavije koji je pisao na latinskom kao i Justus Tiberijski. Novi zavjet i njegovi apokrifi napisani su, kako se najviše vjeruje, na kojne grčkom.

Persijska književnost

Jasna 28. 1. - iz zbirke Avesta

Najpoznatija persijska književnost sabrana je u zbirci Avesta, napisanoj oko 500. p. n. e., ali nađena su i starija djela. Kao i druga literatura iz ove epohe, napisana je u stihovima. Avesta je bilo najvažnije djelo zoroastrizma, sastavljeno od 21 knjige, ali većina knjiga je izgubljena kada je Aleksandar Veliki osvojio Persiju, a danas je samo jedna knjiga sačuvana. U očuvanu književnost pripadaju himne. U vrijeme oko Isusovog rođenja dolazi do nastanka pehlevi-književnosti: romani u prozi, ali i religijske legende između ostalog o Zaratustri. Pjesništvo nastaje na dvoru. Klasično doba persijske književnosti predstavljaju radovi iz 10. vijeka.

Helenska književnost

Ilijada, rukopis sa kraja 5. ili početka 6. vijeka n. e.

Književnost, čak i beletristika, preko Hetita dolazi do Grčke. Grčka klasična književnost započinje s Hesiodom i Homerovom Ilijadom i Odisejom iz 8. vijeka p. n. e. Lirika se pojavljuje u 6. vijeku p. n. e. (elegija i pjesništvo) sa pjesnicima poput Arhiloha, Sapfe i Alkeja.

Dok su u kulturama Orijenta, Indije i Kine tokom klasičnog perioda djelovali uglavnom religijski pisci, Grčka postaje prvenstveno oblast za nastanak filozofskih tekstova koje su pisali Heraklit, Tales, Platon, Aristotel i dr. Sa filozofijom dolazi do nastanka estetike, a kasnije i kanona. Nastanak antičke grčke drame je nejasan. U Egiptu nastaju dramatizacije u religijskim kultovima, ali u staroj Grčkoj drama postaje literarna i izvan rituala. Velika imena grčke tragedije su: Eshil, Sofokle i Euripid, dok je najpoznatiji pisac komedija bio Aristofan.

Sa Herodotom i Tukididom dolazi do nastanka povijesnih tekstova, koji su za razliku od slične tematike u drugim kulturama to pokušali sekularno opisati. Kod putospisca Androstena i Pauzanija povijest, etnologija, religija i druge nauke korištene su da bi se opisale geografske razlike. Klaudije Ptolemej napisao je revolucionarna djela o astronomiji, geografiji, matematici, te ostalim prirodnim naukama. Prirodne nauke bile su dio filozofije prirode, kao kod Teofrasta. Od helenizma pa nadalje u antičkom dobu, Grci su djelovali i u drugim područjima uz obale Sredozemnoga mora. Neki od njih su pisali na latinskom kao npr. Dionisije iz Halikarnasa i Amijan Marcelin, koji su djelovali u Rimu.

Helenistička književnost

Papirus Kalimahovih Uzroka

Pod helenizmom dolazi do sinkretizma između različitih kulturnih grana. Helenističku beletristiku su činile uglavnom idile, epiloni i epigrami, a prepoznatljivi znak su bile imitacije. Helenistički pisci bili su Kalimah i Teokrit. Pjesništvo na Bliskom istoku počinje gubiti na snazi u ovom periodu. Dok aramejski jezik postaje poslovni jezik na Orijentu i oblasti Sredozemnoga mora, grčki je postao književni jezik tamo gdje su u prvu ruku živjeli etnički Grci koji su podržavali novonapisana literarna djela. Istovremeno započinje pisanje prve književnosti na latinskom. Prvi pokušaj pisanja romana dolazi, pored ostalih, kod Longoa.

Rimska književnost

Djela božanskog Avgusta

Rimska kultura je naslijedila grčku, uglavnom je to bio jezik po kojem su se razlikovale. U najstariju rimsku književnost spada komedija s predstavnicima poput Terencija i Plauta. Lirika nastaje u 1. vijeku p. n. e. sa Lukrecijem i Katulom sa poezijom i epikom. Vergilije je oponašao Homera sa svojim epom Eneida, a Teokrit s tzv. bukolskim pjesmama (govedo, grč. bukolos). Druga velika imena iz tog doba bila su: Ovidije, Tibulije i Sekst Propercije. Rimsku književnost sponzorirale su mecene (patroni).

Doprinos rimske književnosti je proza koja se koristila u povijesnim opisima, pisanju pisama, retorici i filozofiji. Marko Porcije Katon Stariji je poznat po svojim opisima povijesti kao i Salustije i Livije. Najveće ime retorike bio je Ciceron, koji je takođe pisao filozofska djela. Gaj Julije Cezar i Oktavijan Avgust (Djela božanskog Avgusta) napisali su djela autobiografskog karaktera.

U tzv. rimskoj srebrnoj dobi (kasna antika) nastaju dramska djela i epika, sa piscima Senekom i Lukanom; prepoznatljiva po estetici mješanja nasilja i stoicizma. Juvenalove satire su tipične za ovaj period. Stacije je stvorio tzv. slučajnu poeziju, a pojavljuje se i kao jedan od likova Danteove Božanstvene komedije u Čistilištu. Proza tog doba odlikuje se „modernizmom“; sa djelima pisaca Tacita, Svetonija, Plutarha i Seneke Mlađeg. Petronije i Apulej nastavljaju sa razvojem satiričnih i pikarskih romana. Lukijan razvija fiktivni način pričanja. Značaj lirike opada u ovom dobu mada su je neki nastavili pisati; car Hadrijan, Avsonije i Klaudijan.

Sa hrišćanstvom dolazi do razvoja novoplatonizma na osnovi učenja filozofa Plotina, ali istovremeno se pojavljuju pisci nereligijskih knjiga, npr. Marko Aurelije. Zapisi crkvenih otaca pripadaju antičkom dobu.

Književnost Antičke Kine

Tao Te Čing je kineski zbirka kratkih aforizama

Povijest kineske književnosti počinje sa proročkim zapisima iz dinastije Šang. Iz vremena dinastije Džou potiču povijesna djela Knjiga dokumenata i proročka knjiga Knjiga promjena. Prvu zbirku sa 305 pjesama iz razdoblja od 11. vijeka do 7. vijeka p. n. e. (Knjiga pjesama) prikupio je Konfučije. Zbirku su činile narodne i dvorske pjesme, ali i religijske himne. Dinastija Han nastavlja sa sličnim razvojem proze kao rimska književnost, sa povijesnim djelima i filozofijom; najstarije djelo su 24 knjige Opšte povijesti, a napisao ga je Sima Ćen. Za vrijeme ove dinastije dolazi do pojave stihovne proze.

Od 722. do 481. p. n. e. nastaju Proljećni i jesenji anali, službena hronika države Lu. Konfučiju se pripisuje djelo Dijalozi, zbirka izreka i ideja, a tradicionalno se smatra da su je napisali njegovi sljedbenici. Smatra se da je djelo nastalo tokom Perioda zaraćenih država, a vjerovatno je konačan oblik poprimilo sredinom vladavine dinastije Han. U Pet klasika kineske književnosti pored navedenog spada i Knjiga obreda.

Oko 100. n. e. nastaje peterac u četiri strofe, koji se koristio za pjevanje uz pratnju frule ili bubnjeva. Primjer ove književnosti je taoističko djelo Tao Te Čing.

Literatura

• Karimi, Edith (2016). Mimetische Bildung durch Märchen: Phantasie, Narration, Moral [Mimetic education through Märchen: phantasy, narration, morality]. European Studies in Education (na jeziku: German). 34. Münster: Waxmann Verlag. str. 110. ISBN 9783830984726. Pristupljeno 25. 10. 2018. CS1 održavanje: Neprepoznat jezik (veza)
• Samuel Noah Kramer (1963). The Sumerians: Their History, Culture, and Character. University of Chicago Press. ISBN 978-0226452388. 
• Piotr Michalowski (1996). „Ancient Poetics”. Ur.: M. E. Vogelzang; H. L. J. Vanstiphout. Mesopotamian Poetic Language: Sumerian and Akkadian. Styx. 
• Jeremy Black (1998). Reading Sumerian Poetry. Cornell University Press. ISBN 978-0801435980. 
• Jeremy Black; Graham Cunningham; Eleanor Robson; Gábor Zólyomi (2006). The Literature of Ancient Sumer. Oxford University Press. ISBN 9780199296330. 
• Shin Shifra (2008). Words as Magic and the Magic in Words. Tel Aviv, Tel Aviv, The Israeli Ministry of Defence Press (in Hebrew). These are transcriptions of Shifra's discourses on literature of the Ancient Near East, first broadcast as a "University on the Air" course on the Israeli Army Radio.