Aprilski ustanak

Aprilski rat
Dio porasta nacionalizma u Osmanskm carstvu
Mapa Aprilskog ustanka. Granice Kneževine Bugarske prema Carigradskoj konferenciji 1876. su naznačene.
Vrijeme 20. april — sredina maja 1876. Mjesto Osmanska Bugarska Ishod Ustanak ugušen; poraz ustanika doveo je do Rusko-turskog rata (1877—1878)
Sukobljene strane
Ustanici	Osmansko carstvo
Komandanti i vođe
Georgi Benkovski Ilarion Dragostinov Panaйot Volov Stojan Zaimov Stefan Stambolov	Hafuz-paša Jusuf-aga Sofijski Hasan-paša Niški
Jačina
oko 10.000 ljudi	oko 100.000 ljudi
Žrtve i gubici
15.000—30.000 ubijenih (uključujući civile)	nepoznato

Aprilski ustanak (bug. Априлско въстание) bio je oružani ustanak Bugara u Osmanskom carstvu od aprila do maja 1876. godine. Ustanak je doveo do ponovnog uspostavljanja Bugarske 1878. godine. Regularna Osmanska vojska i neregularne jedinice bašibozuka surovo su ugušili pobunu, što je dovelo do javnih protesta u Evropi, dok su mnogi poznati intelektualci osuđivali osmanske zločine i pružali podršku bugarskom stanovništvu.

Ustanak 1876. godine je uključivao samo one dijelove Osmanskog carstva koje su pretežno naseljavali Bugari. Pojava bugarskih nacionalnih osjećanja blisko je bila povezana sa obnavljanjem Bugarske pravoslavne crkve 1870. godine.

Pozadina

Početkom 1870-ih godina na Balkan prodiru ideje socijalizma, kao posledica Pariske komune. Najznačajniji predstavnici balkanskih socijalista bili su Svetozar Marković u Srbiji i Hristo Botev u Bugarskoj. Marković je u svojim raspravama kritikovao celokupno srpsko građansko društvo: romantizam Omladine, oportunizam liberala, monarhiju, birokratizam i državni centralizam. Zalagao se za revoluciju protiv osmanske i austrougarske vlasti, koja bi istovremeno bila i nacionalna i socijalna. Nosilac revolucionarno-demokratske ideologije u bugarskom oslobodilačkom pokretu bio je Vasil Levski koji je kao cilj revolucije postavio uništenje despotske tiranije, uspostavljanje demokratske republike i ravnopravnu zajednicu balkanskih naroda. Nove socijalističke ideje su puni izraz dobile kod Boteva koji je oslobođenje Bugarske video u masovnom bugarskom ustanku koji bi istovremeno bio društvena revolucija uperena i protiv osmanskog feudalizma i protiv domaćih čorbadžija. Ustrojstvo države, zasnovane na seoskoj opštini, po njemu trebalo je da bude republikansko, u sklopu južnoslovenskih republika.

Pogledi Markovića i Boteva su bili izuzetno bliski zahvaljujući zajedničkom uticaju ruskih narodnjaka i socijalista utopista, kao i sličnosti društvene sredine u kojoj su se razvijali. Radikalizam i utopijski socijalizam javio se u balkanskim oslobodilačkim pokretima usled raskoraka između razvijene Evrope i nerazvijenog balkanskog područja, izražavajući se u težnji da se preskoči razdoblje kapitalizma i pravo uđe u socijalizam. Ipak, Markovićeve i Botevljeve ideje su bile značajne za dalji razvoj balkanskih oslobodilačkih pokreta, ne samo kao začetak kasnijih radikalnih i radničkih pokreta, već i ukazivanjem na povezanost društvene sa nacionalnom revolucijom, što je odigralo posebnu ulogu u revolucionarnim pokretima seljaštva pod osmanskom upravom.

Ustanak

Georgi Benkovski, vođa ustanka.

Inicijativa za ujedinjenje akcija bugarske emigracije u Rumuniji došla je od Hrista Boteva i Stevana Stambulova već na proleće 1875. godine. Bugarski revolucionarni centralni komitet dobio je novog vođu - Boteva. Dogovoreno je podizanje ustanka u Bugarskoj u koju su poslati agitatori. Ustanak je planuo u Staroj Zagori septembra 1875. godine. On nije uspeo, jer se trnovski komitet uzdržavao od akcije. Osmanske vlasti ugušile su ustanak, što je dovelo do nezadovoljstva bugarske emigracije.

Novi ustanak pokušali su da organizuju Botevljevi saradnici. Formiran je novi komitet u Đurđevu koji je izradio plan novog ustanka krajem 1875. godine. Početak ustanka određen je za maj 1876. godine. Bugarska je podeljena u 4 revolucionarna okruga: trnovski, slivenski, vračanski i plovdivski. Zaverenici prelaze zaleđeni Dunav januara 1875. godine. Najpotpunije pripreme sproveo je Georgi Benkovski u oblasti Plovdiva. On je učestvovao i u prethodnom neuspešnom ustanku. Skupljanje oružja je išlo teško, jer je ono kupovano u Rumuniji od sredstava dobijenih prodajom stoke, pa krijumčareno u severnu Bugarsku. Na sastanku 57 predstavnika ustaničkih komiteta kraj Panađurišta određeno je da ustanak krene 13. maja, ali je on krenuo 2. maja (po julijanskom kalendaru) u Koprivštici. Odatle se preneo na Panađurište i gradić Klisuru. Plovdiv i Pazardžik kao veliki centri nisu zahvaćeni, jer su tamo bile jake turske snage. Benkovski je preuzeo rukovođenje ustankom, dok ostali okruzi nisu pokazali odlučnost u borbi. Jedino je Benkovski ispunio ratni plan. Ustanak u Panađurištu našao se tako odsečen od ostatka zemlje. Osmanske vlasti ugušile su ga bez većih problema. U prvoj polovini maja vođene su ogorčene borbe ustanika i osmanskih trupa kod Strelče, Klisure, Petriča, Panađurišta, Peruštice, Bracigova i drugih mesta. Osmanske snage su prodrle u središte ustanka i spalile Panađurište. Benkovski se povukao na Staru planinu, ali je u jednom okršaju poginuo.

Ostaci ustanika pružali su ogorčeni otpor. Branioci manastira Svetih Arhanđela izvršili su samoubistvo sa ženama i sa decom kako ne bi pali u ruke Turaka. Krajem maja ustanak je ugušen. Botev se sa 200 ljudi ukrcao na austrijski parobrod Radecki u Đurđevu, ali je ubijen 1. juna nakon što je uspeo da probije turski obruč, od strane zalutalog metka.

Posledice

U Aprilskom ustanku poginulo je oko 30.000 ljudi, spaljeno 80, a opljačkano oko 200 sela. Teške represalije nakon aprilskog ustanka sprečile su podizanje novog po ulasku Srbije i Crne Gore u rat protiv Osmanlija. U Srbiji je odmah štampan poziv na bugarskom jeziku za dizanje ustanka na bugarskom području. Od brojnih bugarskih emigranata u Srbiji formiran je odred koji je operisao u sklopu rusko-bugarske brigade. Nakon pogibije Boteva u bugarskoj emigraciji u Rumuniji preovladalo je umereno krilo koje je stvaralo blagotvoritelne komitete za skupljanje pomoći žrtvama aprilskog ustanka. Uz intervenciju vrlo aktivnih slovenofila predvođenih Vladimirom Joninom nastalo je Blgarsko centralno blagotvoritelno obštestvo koje je izmirilo stare i nove emigrante i organizovalo učešće dobrovoljaca u srpsko-turskom ratu. Kada je 1877. počeo i rusko-turski rat, Obštestvo je pozvalo bugarski narod na nov ustanak, a ruska komanda je formirala u Kišinjevu 3 bugarska bataljona koja su uzela učešće u ratnim operacijama.

Izvori

• Stevan Pavlović, Istorija Balkana (1804—1945), Klio, Beograd (2004)
• Jozef fon Hamer, Historija Turskog (Osmanskog) carstva 3, Zagreb (1979)