Balto-finski narodi

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
„Finski narodi” preusmerava ovde. Ne poistovećivati sa Finski narod.
Balto-finski narodi
Mapa balto-finskih jezika
Ukupna populacija
oko 7,4–8,2 miliona
Regioni sa značajnom populacijom
Finci6,2–7 miliona
Estonci1,1 miliona
Kareli75.000
Vepsi6.000
Ižori1.000
Livonci280
Voti70
Religija
hrišćanstvo[1]
(luteranizam i pravoslavlje)
uralski neopaganizam[2]
Srodne etničke grupe
ugro-finski narodi

Balto-finski narodi (finski narodi), ili samo Balto-finci ili Baltički Finci (Finci), ili Zapadni Finci, su ugro-finska podgrupa, koja uključuje narode koji naseljavaju prostor Baltičkog mora[3] u severoistočnoj Evropi i koji govore balto-finskim (finskim) jezicima: finski, estonski (uključujući viroški i setski), karelijski (uključujući ludiški), vepski, ižorski, votski i livonski. U nekim slučajevima su finske podgrupe Kvensi, Ingermanlandijci i Tornedalci (govornici mejankielskog ili tornedalskog finskog dijalekta) uključeni u ovu grupu kao posebni narodi.

Najveći deo Balto-finaca su etnički Finci i Estonci (više od 98%), koji žive u dve nezavisne finačke države – Finska i Estonija.

Balto-finci su takođe značajne manjinske grupe u Švedskoj, Norveškoj i Rusiji.

Teorije o poreklu[uredi | uredi izvor]

Prema Teoriji migracije, koja se zasnivala prvenstveno na komparativnoj lingvistici, proto-finski narod je migrirao iz drevne domovine negde sa severozapada Sibira ili zapadne Rusije na obale Baltičkog mora oko 1000. godine pre nove ere. To je vreme kada su se Finci i Estonci razdvojili. Nedavno modifikovana forma Teorije migracije je dobila novu podršku među mlađom generacijom lingvista koji smatraju da arheologija, geni ili kraniometrijski podaci ne mogu pružiti dokaze o promenama praistorijskih jezika.[4]

Tokom proteklih 30 godina, naučna istraživanja fizičke antropologije, kraniometrije i molekularnih analiza DNK mitohondrija i haplogrupa Y-hromozoma humanog DNKa su smanjile verodostojnost Teorije migracije - značajna migracija ka zapadu kreće oko pre 3 000 godina. Teorija kontinuiteta naseljavanja tvrdi da su genetski preci Ugrofinaca bili među prvim autohtonim narodima Evrope.[5][6][7]

Naučnici se slažu do određene mere o poreklu ljudi koji su živeli na području Baltičkog mora tokom Mezolita. Predloženo je da su ugro-finska plemena stigla u baltičku regiju sa istoka ili jugoistoka u periodu 4000—3000. p. n. e, kada je došlo do spajanja sa lokalnim stanovništvom i usvajanja proto-ugro-finskog jezika. Članovi ove nove etničke grupe se smatraju precima modernih Estonaca.[7] Podaci o Y-hromozomu su takođe otkrili zajedničkog ugro-finskog muškog pretka sa susednim baltičkim narodima, koji je govorio indo-evropski baltički jezik. Prema studijama, muškarci sa Baltika su najsrodniji Povolškim Fincima i Marijcima, a ne Balto-fincima.[8] Rezultati sugerišu da su teritorije Estonije, Letonije i Litvanije naseljene ugro-finskim plemenima još od ranog mezolitskog perioda.[7]

S druge strane, neki lingvisti smatraju da balto-finski jezik nije mogao da postoji u tom periodu. Prema ovim stavovima, ugro-finski jezici su se pojavili Finskoj i na Baltiku tokom ranog bronzanog doba (oko 1.800 p. n. e.), ako ne kasnije.[4]

Usmena poezija Balto-finaca[uredi | uredi izvor]

Balto-finci imaju zajedničko kulturno nasleđe: drevne "rune" pesme, čija je starost procenjena na 2.500 godina.[9] Vepi su jedini balto-finski ljudi koji nemaju značajne zbirke kalevalske usmene poezije. Poetska tradicija je uključivala epske pesme (poznate uglavnom u Kareliji i Ingriji, koje su možda tu jedino opstale), lirske pesme i magijske pesme.

Drevno runsko pevanje inspirisalo je stvaranje moderne narodne epike Finske i kelevala koje je pisao Elias Lonrot, a muziku komponovao Arvo Part, najpoznatiji estonski kompozitor klasične muzike.[10]

Dž. R. R. Tolkin je istakao važnost kelevala kao izvora legendarijuma, uključujući trilogiju Gospodar prstenova.[11]

Istorija balto-finskih naroda[uredi | uredi izvor]

Balto-finci u Rase Evrope Vilijam Z. Ripli in 1899.

Mezolit[uredi | uredi izvor]

Region je naseljen od kraja poslednje glacijalne ere, pre oko 10.000 p. n. e. Najraniji tragovi ljudskog naselja su povezani sa suomusjarvskom kulturom i kundskom kulturom. Rano mezolitsko naselje Puli se nalazi na reci Parnu. Naselje je nastalo oko 9. milenijuma p. n. e. Kundska kultura dobila je ime po lokalitetu "Lamasme" u severnoj Estoniji i nastala oko 8500. godine p. n. e.[12] Koštani i kameni artefakti, slični onima iz kundskog perioda, otkriveni su i na drugim mestima u Estoniji, Letoniji, severnoj Litvaniji i južnoj Finskoj.

Neolit[uredi | uredi izvor]

Oko 5300. godine pre nove ere, grnčarija i poljoprivreda se pojavljuju u Finskoj.[13] Najraniji pronađeni primerci pripadaju kulturi češaljske keramike, poznata po svojim dekorativnim šarama koje izgledaju kao da su crtane češljom. Ovo označava početak neolitskog perioda.

Kultura češaljske keramike[uredi | uredi izvor]

Neolitske kulture Evrope

Do ranih osamdesetih godina dolazak finskih naroda, predaka Estonaca, Finaca i Livonaca na obali Baltičkog mora pre oko oko 3000. godine p.n., bio je povezan sa "kultura češaljske keramik"[14] Međutim, takvo povezivanje arheološki definisanih kulturnih entiteta sa jezičkim se ne može dokazati. Porast broja arheoloških nalazišta iz tog perioda je povezano sa ekonomskim bumom koji se desio zbog globalnog zatopljavanja. Neki istraživači čak su tvrdili da se u Estoniji i Finskoj od kraja poslednje glacijacije mogao govoriti neki oblik uralskih jezika.[15]

Bronzano doba[uredi | uredi izvor]

Početak bronzanog doba u Estoniji je datiran približno 1800. godine pre nove ere, a u današnjoj Finskoj nešto nakon 1500. godine pre nove ere. Priobalne regije Finske bile su deo nordijske bronzane kulture, dok su cenralni delovi bili pod uticaje bronzane kulture Severne Rusije. Prva utvrđena naselja, Asva i Ridala na ostrvu Sarema i Iru u severnoj Estoniji su počela da se grade. Razvoj brodogradnje je olakšao širenje bronze. Promene su zahvatile i stil izradnje grobnica. Novi obredi sahranjivanja, kamene kripte i kremacija, su se počeli širiti od germanskih ka estonskim područjima i postali su zastupljenije u odnosu na raniju praksu sahranjivanja u malim čamcima.[16]

Gvozdeno doba[uredi | uredi izvor]

Gvozdeno doba pre Rimljana[17] je počelo oko 500. p. n. e. i trajalo je do sredine 1. veka. Najstariji gvozdeni objekat koji je pronađen je uvezen, iako postoje dolazi da je od 1. veka gvožđe vađeno iz lokalnih močvara. Sela su se nalazila na mestima koja su nudila prirodnu zaštitu. Gradili su tvrđave, mada su samo privremeno korišćene. Pojava ograđenih kvadratnih keltskog polja u Estoniji datira iz perioda gvozdenog doba pre Rimljana. Većina pronađenog kamenja je sa umetničkim urezima, verovatno povezani sa magijskim ritualima za povećanje plodnosti useva, datiraju iz ovog perioda. Iz ovog perioda kreće upotreba četverougaonih grobnica. Načini pokopavanja pokazuju jasan početak društvene stratifikacije.

Rimsko gvozdeno doba[18] je grubo datirano između 50 n.e. i 450 n.e, i vidi se jasan uticaj Rimskog carstva. Ovo se ogleda u pronalasku nekoliko rimskih novčića, nekog nakita i raznih artefakata. Obilje gvozdenih artefakata u južnoj Estoniji govore o bližim kopnenim vezama sa južnim područjima, dok su priobalni deo Finske i ostrva zapadne i severne Estonije komunicirale sa svojim susedima uglavnom morskim putem.

Do kraja perioda, jasno su se definisale plemenske dijalektičke oblasti - Finci, Tavastijanci, Kareli, severni Estonci, Južni Estonci i zapadni Estonci uključujući ostrvljane - stanovništvo je počelo da formira etnički identiteta.[19]

Rani srednji vek[uredi | uredi izvor]

Finski narodi u hronikama[uredi | uredi izvor]

Termin Fin prvi put spominje u obliku feni riski istoričar Tacit u 1. veku. Međutim, moguće je da se on odnosi na ljude severne Evrope uopšte, posebno Laponce. Nakon toga ime "fini" koristi Klaudije Ptolemej (oko 150.) godine i istočni rimski pisac Jordanes u svojoj Getici (551). Pominjanje plemena iz Finske postaje učestalije od Vikinga (800-1050). Tek oko 1171. godine reč "Fini" je bila upotrebljena da označi Fince.

Termin Esti, ime za Estonce pominje prvi Tacitus, međutim, to se možda odnosilo na narode Baltika. U severnim sagama (13. vek) se koristi da bi označio Estonce.

U norveškim tekstovima (11-12 vek) ime Kiriali se odnosi na Karelijance, dok se termin kornuti Fini interpretira kao pominjanje Laponaca.

U početnim poglavljima Povesti minulih leta, u delu koji piše o Jafetu, navode se sledeći narodi: Čudi, Meria, Muroma, Vepsi, Mordvini (Mokšani i Erzjani), Permi, Pečera, Iam, Ugra i Livonci.[20]

Ime Sum, verovatno znači Suomi (Finska na finskom), je pronađeno u Nestorovim hronimaka (1000–1100). Lista sa imenima ostalih finskih plemena uključuje: Vepse, Čeremise, Mordvine (Mokšane i Erzjane) i Perme.[21]

Čude koje je pomenuo monah Nestor u najranijim ruskim hronikama se u kontekstu 11. veka obično smatraju Estoncima, mada se ponekad odnosilo na sve Balto-fince na severozapadnoj Kijevskoj Rusiji.[22] Prema navodima Povesti minulih leta Čudi su bili ograničeni Varjaškim morem (Baltičko more).[20] Godine 1030. je u zemlju Čuda došao Jaroslav Mudri i postavio temelje Jurijeva, (istorijsko rusko ime za Tartu, Estonija).[22] Oni su ostali do 1061. godine, kada su, prema hronikima, Jurijev spalili Čudi. Prema staroruskim hronikima, Čudi su bili jedan od osnivača Ruskog kaganat.[23] Severni (ili istočni) Čudi su takođe bili mitski narod u folkloru severnih Rusa i njihovih suseda. U Komi mitologiji, Severni Čudi predstavljaju mitske pretke Koma.[24]

Srednji vek[uredi | uredi izvor]

U 13. veku, istočni baltički svet transformisan je vojnim okršajima: prvo su pokršteni i vojno okupirani Livci i Estonci, a zatim i Finci, a ponekad je dolazilo do istrebljivanja ovih naroda od strane Nemaca, Danaca i Šveđana.[25] Finska je pripadala Švedskoj, dok je Estonija bila pod viteškim bratstvom baltičkih Nemaca. Finska i Estonija postale su nezavisne na početku modernog doba 1917-1918; (vidi istorija Finske i istorija Estonije). Kareli su ostali pod ruskom, a potom i sovjetskom vladavinom, a njihovi apsolutni i relativni populacioni brojevi su opadali. Sa urbanizacijom, manji narodi se često lako asimiliraju u vodeća društva.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference i beleške[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Populaciona struktura Finske”. Statistika Finske. Pristupljeno 12. 9. 2017. 
  2. ^ „Uralski neopaganizam”. Vikipedija. Pristupljeno 12. 9. 2017. 
  3. ^ „Ko su finski narodi?” (pdf). Finski harodi. Pristupljeno 12. 9. 2017. 
  4. ^ a b Kallio, Petri 2006: "Uralilaisen kantakielen absoluuttista kronologiaa". (Apsolutna hronologija proto-uralskih jezika). Virittäjä 2006
  5. ^ Rani autohtoni stanovnici Evrope by Richard, Lewis (2005). Finland, Cultural Lone Wolf. Intercultural Press. ISBN 978-1-931930-18-5. 
  6. ^ Niskanen, Markku (2002). „Poreklo Balto-finaca” (PDF). The Mankind Quarterly. Arhivirano iz originala (PDF) 2. 10. 2008. g. Pristupljeno 6. 10. 2008. 
  7. ^ a b v Laitinen, Virpi; Lahermo, Päivi (2001). „Y-hromozomska raznolikost koja ukazuje na to da baltički muškarci dele zajedničkog pretka sa Proto-ugro-fincima” (PDF). Odeljenje za genetiku, Univerzitet u Turku, Turk, Finski genomski centar, Univerzitet u Helsinkiju. Pristupljeno 8. 10. 2008. 
  8. ^ Rootsi, Siiri (19. 10. 2004). „Human Y-Chromosomal Variation in European Populations” (PDF). Tartu University Press. Pristupljeno 8. 10. 2008. 
  9. ^ Pentikäinen, Juha; Poom, Ritva (1999). Kalevalska mitologija. Indiana University Press. ISBN 978-0-253-21352-5. 
  10. ^ Nidel, Richard (2005). Muzika Sveta : the basics. New York: Routledge. ISBN 9780415968010. Pristupljeno 12. 9. 2017. 
  11. ^ Chance, ed. by Jane (2004). Tolkien and the invention of myth : a reader (2. [Dr.] izd.). Lexington: University Press of Kentucky. ISBN 978-0-8131-2301-1. 
  12. ^ Jean-Jacques Subrenat (2004). Estonia: Identity and Independence: Translated into English (On the Boundary of Two Worlds: Identity, Freedom, and Moral Imagination in the Baltics, 2) ... and Moral Imagination in the Baltics). Amsterdam: Rodopi. str. 24. ISBN 978-90-420-0890-8. 
  13. ^ „Poljoprivreda se proširila na Finsku iz Istočne Azije pre 7000 godina”. Falultet Humanističkih Nauka. Pristupljeno 12. 9. 2017. 
  14. ^ Minahan, James (1998). Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states. Westport, Conn: Greenwood Press. str. 153. ISBN 978-0-313-30610-5. 
  15. ^ Helle, Knut (2003). The Cambridge history of Scandinavia. Cambridge, UK: Cambridge University Press. str. 51. ISBN 978-0-521-47299-9. 
  16. ^ Jean-Jacques Subrenat (2004). Estonia: Identity and Independence. str. 26. ISBN 978-90-420-0890-8. 
  17. ^ „Gvozdeno doba pre Rimljana”. Vikipedija - Arheologija Severne Evrope. Pristupljeno 12. 9. 2017. 
  18. ^ „Gvozdeno doba Rimljana”. Vikipedija - Arheologija Severne Evrope. Pristupljeno 12. 9. 2017. 
  19. ^ Jean-Jacques Subrenat (2004). Estonia: Identity and Independence. str. 28—31. ISBN 978-90-420-0890-8. 
  20. ^ a b Cross, Samuel H. (1968). Russian Primary Chronicle: Laurentian Text. Medieval Academy of Amer. str. 52. ISBN 978-0-910956-34-5. 
  21. ^ Marcantonio, Angela (2002). The Uralic Language Family: Facts, Myths and Statistics (Publications of the Philological Society). Blackwell Publishing Professional. str. 21—3. ISBN 978-0-631-23170-7. 
  22. ^ a b Tvauri, Andres (2012). The Migration Period, Pre-Viking Age, and Viking Age in Estonia. str. 33,59,60. Pristupljeno 13. 9. 2017. 
  23. ^ Abercromby, baron John (1898). The pre-and proto-historic Finns : both Eastern and Western, with the magic songs of the West Finns. London: Nutt. Pristupljeno 12. 9. 2017. 
  24. ^ FOREST MYTHS by Pavel F. Limerov at google.scholar
  25. ^ Christiansen, Eric (1997). The northern Crusades. Harmondsworth [Eng.]: Penguin. str. 93. ISBN 978-0-14-026653-5. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Балто-фински_народи&oldid=26818042”