Banatska Palanka

Banatska Palanka
Banatska Palanka;
Administrativni podaci
Država	Srbija
Autonomna pokrajina	Vojvodina
Upravni okrug	Južnobanatski
Opština	Bela Crkva
Stanovništvo
— 2011.	682
— gustina	21/km2
Geografske karakteristike
Koordinate	44° 50′ 42″ S; 21° 19′ 54″ I / 44.845126° S; 21.331590° I
Vremenska zona	UTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Aps. visina	64 m
Površina	32,3 km2
	Banatska Palanka Banatska Palanka na karti Srbije
Ostali podaci
Poštanski broj	26324
Pozivni broj	013
Registarska oznaka	VŠ

Banatska Palanka je naselje u opštini Bela Crkva, u Južnobanatskom okrugu, u Srbiji. Prema popisu iz 2011. bilo je 682 stanovnika.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Prvo naselje ovde je podignuto još u sedamnaestom veku na mestu današnje Stare Palanke koja se nalazi kod ušća reke Nere u Dunav. Početkom devetnaestog veka Palanka je bila značajno pristanište. Današnja Banatska Palanka se nalazi nekoliko kilometara severnije od Stare Palanke.

Palanka je naziv mesta u srednjem veku. Staro ime Palanke Horom, prvobitno je značilo neznabožački hram okružen bedemom. U 16. veku: Jeni Palanka, Uj Palanka. 1713. :Prkos-Palanka. U 18. i 19. veku: Noj-Palanka (Neu-Palanka ) Nova Palanka.1873.: Uj-Palanka (Uj-Palänka), Nova Palanka. 1894.: Palänk. 1918.:Palanka. Uj — na mađarskom, Noj na nemačkom, znači nov.

Staro vreme[uredi | uredi izvor]

Palanka je prastaro i sa gledišta političkog i komercijalnog bilo je vrlo značajno naselje u prošlosti.

Iskopine iz preistorijskog doba svedoče, da su ovde bili naseljeni ljudi kako u kameno, tako i u bronzano doba. Spomenuti treba dva groba žara (urna) iz bronzanog doba.

Zatim na ovom mestu treba da je bilo i dačansko naselje Genukla.

Kada je, 101. posle Hrista, rimski car Trajan pošao u vojni pohod protiv dačanskog kralja, napravio je preko Dunava kod Lederate (na brdu Gorici kod Rama) most od lađa, sa severnim mostobranom, kod Palanke. Taj je mostobran utvrđen, a u blizini istog osnovana je mala rimska naseobina. Na tome su mestu konstatovani i tragovi prvih hrišćana u Banatu, pored Dačana, koji su iako romanizirani, ostali svome paganskom bogu-zmaju verni, što potvrđuju iskopine, koje se u vršačkom muzeju nalaze.

Iz ovog kraja postoje iskopine i iz ranog srednjeg veka (vreme seobe naroda), jedna istočno-gotska zlatna fibula, koja spada u ćelijske ukrasne radove.

U 7. veku došli su sa Avarima u ove krajeve Sloveni, koji osnuju, na mestu sadašnje stare Palanke, na Dunavu, jedno naselje i podignu tu neznabožački hram, koji utvrde kružnim opkopom. Po tome hramu dobilo je to naselje svoje tadašnje ime Horom ili Haram.

Oko 896. godine pošalje Arpad svoje vojskovođe Zuarda i Kaduša protiv bugarskog vojvode Glada, koji je gospodario od reke Muriša do tvrđave Horom. 1129. pošao je vizantijski car Jovan Komnen protiv mađarskog kralja Stefana II. Kralj mađarski pošalje protiv Komnena nemačkog grofa Stefala, koji dovede mađarsku vojsku pod bedeme Horoma. Tu, na obali Karaša u okolini Borona (Baran, Bran, Vran), Mađari su strahovito poraženi, a grčki car zauzme Horom.

Godine 1152. logorovao je ovde palatin Beluš sa vojskom. A 1161. osvojio je Horom vizantijski vojskovođa Alexius Contostephanus. 1165 demonstrativno su taborovale prema Horomu vezantijske trupe. Posle toga su prestala vizantijsko-mađarska neprijateljstva, pa je prestalo i spominjanje Hroma. 1333. godine platio je horomski sveštenik Petar X. „banale“ papinskog desetka.

18. maja 1239. boravio je kralj Bela IV u Horomu. Uostalom, tada se prvi put verodostojno pominje Horom. U srednjem veku je Horom varoš, tvrđava i sedište upravne vlasti.

Tvrđava (castrum Horom, Haram) pominje se 1445, i 1478. i 1483. godine. Godine 1362—1376. pominju se poimenično četiri i krašovska podžupana kao horomski kastelani.

Po Horomu zvani upravni srez pripadao je krašovskom komitatu. Od naselja, koja su pripadala tome horomskom srezu, poznat je jedino Potok, (Patak) 1473.

Tursko vreme[uredi | uredi izvor]

Za vreme turskih upada (1390) pominje se češće Horom. Isto tako i za vreme raspre između Đurđa Brankovića i Janka Hunjadija.

Sredinom 15. veka pobeglo je jedno mnoštvo Srba iz horomske okoline u čongradski komitat. Oko 1530. pisao je Nikola Olah da je sa ostalim tvrđavama i horomska već odavno u rukama Turaka.

Mirom iz 1449. ugovoreno je da turski trgovci mogu slobodno doći na haramsku pijacu. Kada su Turci zagrozili Temišvaru (1551 g.) postavili su kod Horoma kolja za građenje dunavskog mosta. Za vreme Turaka (1552—1716) bio je Horom, — u 16. veku od Turaka ponova utvrđen i stoga nazvan „ Jeni Palanka”, — beglučko sedište. Godine 1594., u ustanku Srba protiv Turaka, pominje se i Horom.

Godine 1666. posetio je Jeni Palanku turski inspektor tvrđava, Evlija Čelebija, i napisao podroban opis tvrđave i varoši.

Kada se krajem 17. veka. Nova Palanka je zaštićavala vezu Beograd sa Oršavom. Temišvarom i Almašem. Uzan tok Dunava kod tvrđave nazvan je „ novopalanački prolaz”. 1689. bila je tvrđava u rukama carske vojske, koja već iduće godine napušta. Tada preuzima branjenje ovog položaja na Dunavu kurucki kralj Emerik Tekeli. 6. novembra 1697., general grof Rabutin izvršio je vojni izlet iz Karansembaša do Palanke, porušio tvrđavu, pa se opet povukao. Turci su ponovo obnovili tvrđavu. Vojska je brojala 1707 g. posadu od 228 ljudi

Godine 1713. bila su ovde 34 pravoslavna doma. 16. novembra 1716. Turci su predali tvrđavu austrijskom generalu Mersiju i time je ovde prestalo tursko gospodarstvo. U leto 1717. marširao je general Mersi na čelu svojih trupa iz Palanke protiv Oršave. Tada je ovde bilo 37 srpskih domova.

Austrijska vlast[uredi | uredi izvor]

Tada Austrija uredi Banat, krajeve oko Tamiša, kao vojničku provinciju pod novim imenom Tamiški Banat, sa sedištem u Temišvaru, i sa nemačkim zvaničnim jezikom. Provincija je podeljena u 11 dištrikata,(srez opština) od kojih je jedan dobio ime „ Novopalanački”. Istovremeno je rešeno intenzivno naseljavanje ove pokrajine, pa su u tu svrhu ovamo doseljavani i Nemci iz Rajha. I Nova Palanka, čije utvrđenje je obnovljeno, naseljena je Nemcima, koji su obrazovali jednu opštinu i imali svoga sveštenika. Osnovan je i jedan Francinskanski nastir i podignuta jedna kasarna.

Godine 1734. bilo je 499 duša. Istovremeno osnovan je u dištriktu jedan niz kolonija. Birov mesta Staja je 1735. godine i poslanik na srpskom crkveno-narodnom saboru. Ali ove su kolonije bile kratkog veka. Austrija i Turska su zaratile. Po Austriju se taj rat dovršio nesrećno. Turci su upali u državu, sa njima i kuga, a Rumuni su se pobunili. Tada su Nemci, stanovnici tih kolonija, utekli ispred Turaka prema Temišvaru, a njihovi su domovi poharani.

26. septembra 1736. kapitulirao je pukovnik Šmehan i Turci su mesec i više dana gospodarili ovom krajem. 16. oktobra 1739. zauzeo je tvrđavu austrijski pukovnik Berenklau.

Beogradskim mirom (1.9.1739. g.) ugovoreno je i razaranje dunavskih tvrđava. Nemačka kolonija nije obnovljena. Dištriktsko upravno zvanje premešteno u Belu Crkvu, a Palanka je opet ostala samo srpsko selo.

Palanka 1749 g. brojala je 53 doma, 1752 g. pripadala je pokrajinskoj miliciji. 5. i 6. maja 1768. boravio je car Josif II u Palanci.

Militarija[uredi | uredi izvor]

Uredbom carice Marije Terezije od 4. avgusta 1770. pripojena je Palanka nemačko-banatskoj graničarskoj regimenti. Austrijski carski revizor Erler je 1774. godine u svom izveštaju konstatovao da Nova Palanka pripada Jasenovačkom okrugu, Novopalanačkog distrikta. To je militarsko mesto u kojem se nalaze tada: pešadijska kasarna, carinarnica a stanovnici su izmešani Srbi i Vlasi.^[1] Godine 1774. je dodeljena je kusićkoj kompaniji ilirsko-banatskoj graničarskoj regimente, a 1775. vlaškoj-ilirskoj regimenti.

Po svoj prilici tih godina premešteno je ovo srpsko selo od dunavske obale više na sever. Palanka je 1782. g imala 927 pravoslavnih stanovnika.

Godine 1788. bio je „ drugi i poslednji” turski rat. 2 jula inspicirao je car Josif II dunavsku liniju, pa i Palanku, gde je obnovljen redut. Kada su Turci sa moldavske strane probili u banatsku ravnicu, napustio je major Liptai sa svoje kopanije utvrđenje, koje ponovo osvoji general-major Harah, 21. oktobra. Od toga vremena nema važnosti i ne spominje se više tvrđava. u Palanci 1803. g živi 950 pravoslavnih stanovnika.

Kada se 1808. pripremao srpski ustanak u Banatu, koji je trebalo da bukne u belocrkvanskoj okolini, a pomognut sa srbijanske strane, spremao se bimbaša Dobrnjac da iz Srbije kod Palanke pređe u Banat. Podignuta je sadašnja crkva 1826. Godine 1827. brojala je Palanka 1195 pravoslavnih i 6 katolika.

Do toga vremena važila je Palanka kao dunavsko pristanište. Kod Palanke je vršen pretovar iz lađa koje su niz Dunav plovile u barke određene za Tursku. Stoga je ovde bila carinarnica. Naskoro došlo je do promena Regulacija Dunava, železnice i parobrodski saobraćaj izmenili su iz osnova stanje. 17. aprila 1829. naredilo je mađarsko namesništvo premeravanje dunavskog korita od Nove Palanke do Černeca. 1834. otpočela se kod Bazijaša gradnja Sečenjievog puta, koji je smanjio pristanišni značaj Palanke.

U leto 1831. počele su lađe Austrijskog prarabrodarskog društva da vrše redovnu plovidbu, prvobitno do Stare Moldave, a 1834. do Galaca. Poštoje u Bazijašu pristanište bilo pogodnije nego u Palanci, za parobrode potreban ugalj dovezen je iz Štajerdorfa u Bazijaš. Već 1836. Bazijaš je vrlo prometno dunavsko pristanište. 1838. dodeljena je Palanka srpskom bataljonu, a 1845. srpskoj regimenti.

Godine 1843. Palanka je brojala 1214 pravoslavnih stanovnika, a duhovničku službu vršili su jedan sveštenik i jedan kapelan. U školi je jedan učitelj poučavao 70 učenika.

Godine 1848. iskrcavali su se u Palanci češće srpske ustaničke čete (Srbijanci), koje su učestvovale u borbi protiv Mađara.

Palanka je 1854 g. pripadala vračevgajskoj kopaniji i brojala 958 duša.

Novija istorija[uredi | uredi izvor]

Palanka je godine 1873. pripojena je moldavskom srezu krašovskog komitata, a 1876. belocrkvanskom srezu tamiškog komitata.
Opštinski atar je vrlo šesto stradao od poplave. Tako u novijem vremenu: 1875., 1896., 1907., 1909., 1910., 1910., 1924. i 1926. godine.

Brijno kretanje stanovništva:

Godina popisa	Broj stanovnika
1869.	1.112
1880.	1.189
1890.	1.238
1900.	1.268
1910.	1.330

Kretanje broja stanovnika od 1869. do 1910. godine.

Kada je 1914. izbio Prvi svetski rat, prebeglo je u Srbiju 15 Palančana, koji su se borili kao dobrovoljci. Austrijske vlasti uzele su iz Palanke taoce, pa i internirali nekoje. U jesen 1915. g, pred ofanzivu protiv Srbije, Palanka je evakuisana i stanovnici transferirani u unutrašnjost Ugarske. 7. oktobra izvršio je ovde jedan deo nemačke armije prelaz preko Dunava, u prisustvu komandujućih Makenzena i Galvica. Posle jednomesečnog odsustva vraćeni su stanovnici u svoje opljačkane domove, te su stoga u zimsko doba mnogi gladovali i zlopatili se.

6. novembra 1918. stali su prvi srpski vojnici, jedna četa dobrovoljaca, kod Palanke na Vojvođansko zemljište.

1921. popisano je 1277 stanovnika, od kojih je bilo Srba 1270, Nemaca 2, Mađara 5.

Godine 1919. privremeno, a 1924 definitivno pripojen je Bazijaš Kraljevini Rumuniji, pa je Palanka kao Dunavsko pristanište opet došla u obzir i dobila carinarnicu.

22. oktobra 1927. dobila je firma Joce Gorgijevića dozvolu za gradnju pruge uskog koloseka od Palanke do Bele Crkve. U decembru 1927. izvršene su popravke na putu Palanka-Vračevgaj, a 1928. uzet je u pretres plan za izgradnju dunavskog pristaništa sa predračunskom svotom od 12.000.000 dinara 28. novembra 1927. g konstituisalo se novoizabrano opštinsko predsedništvo.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Stanovništvo Banatske Palanke je pretežno orijentisano na poljoprivrednu proizvodnju, dok se u Staroj Palanci stanovništvo uglavnom bavi ribolovom i ugostiteljsko-hotelijerskim delatnostima. Broj stanovnika konstantno opada, a gustina naseljenosti je 17 stanovnika po jednom hektaru.

Banatska Palanka predstavlja raskrsnicu između puteva Bela Crkva—Kovin i Stara Palanka—Ram, skelom, i predstavlja najkraći put ovog dela Vojvodine prema Požarevcu i centralnoj Srbiji.

Stara Palanka[uredi | uredi izvor]

44° 49′ 43″ S; 21° 20′ 35″ I / 44.828564° S; 21.343100° I / 44.828564; 21.343100

Stara Palanka je naselje od 13 kuća koje se nalazi na obali Dunava i odakle saobraća skela do Rama na drugoj obali. Danas se ovo naselje smatra delom Banatske Palanke iako je udaljeno 2 kilometra.

Demografija[uredi | uredi izvor]

U naselju Banatska Palanka živi 655 punoletnih stanovnika, a prosečna starost stanovništva iznosi 41,4 godina (40,2 kod muškaraca i 42,6 kod žena). U naselju ima 227 domaćinstava, a prosečan broj članova po domaćinstvu je 3,69.

Ovo naselje je uglavnom naseljeno Srbima (prema popisu iz 2002. godine).

Grafik promene broja stanovnika tokom 20. veka

Demografija^[2]
Godina	Stanovnika
1948.	1.323
1953.	1.334
1961.	1.245
1971.	1.166
1981.	1.095
1991.	974	940
2002.	837	900

Etnički sastav prema popisu iz 2002.‍^[3]

Srbi	752	89,84%
Rumuni	4	0,47%
Mađari	4	0,47%
Crnogorci	2	0,23%
Makedonci	2	0,23%
Jugosloveni	1	0,11%
nepoznato	7	0,83%

Stanovništvo prema polu i starosti^[4]


	m	ž
?	0	0
80+	12	14
75—79	13	20
70—74	29	32
65—69	19	23
60—64	22	34
55—59	20	14
50—54	39	33
45—49	34	30
40—44	27	30
35—39	30	27
30—34	23	24
25—29	18	16
20—24	21	28
15—19	28	33
10—14	27	25
5—9	34	21
0—4	20	17
Prosek :	40,2	42,6

Domaćinstva

**Broj domaćinstava prema popisima iz perioda 1948—2002.**
Godina popisa	1948.	1953.	1961.	1971.	1981.	1991.	2002.
Broj domaćinstava	297	316	303	296	289	252	227

**Broj domaćinstava po broju članova prema popisu iz 2002.**
Broj članova	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10 i više	Prosek
Broj domaćinstava	40	41	28	35	34	25	21	3	0	0	3,69

Stanovništvo staro 15 i više godina po bračnom stanju i polu

Pol	Ukupno	Neoženjen/Neudata	Oženjen/Udata	Udovac/Udovica	Razveden/Razvedena	Nepoznato
Muški	335	103	192	29	11	0
Ženski	358	77	192	80	7	2
UKUPNO	693	180	384	109	18	2

Stanovništvo po delatnostima koje obavlja

Pol	Ukupno	Poljoprivreda, lov i šumarstvo	Ribarstvo	Vađenje rude i kamena	Prerađivačka industrija
Muški	222	171	1	4	8
Ženski	114	82	0	1	6
UKUPNO	336	253	1	5	14
Pol	Proizvodnja i snabdevanje	Građevinarstvo	Trgovina	Hoteli i restorani	Saobraćaj, skladištenje i veze
Muški	1	5	9	3	6
Ženski	0	1	7	0	0
UKUPNO	1	6	16	3	6
Pol	Finansijsko posredovanje	Nekretnine	Državna uprava i odbrana	Obrazovanje	Zdravstveni i socijalni rad
Muški	1	0	8	1	0
Ženski	1	0	7	5	3
UKUPNO	2	0	15	6	3
Pol	Ostale uslužne aktivnosti	Privatna domaćinstva	Eksteritorijalne organizacije i tela	Nepoznato
Muški	3	0	0	1
Ženski	1	0	0	0
UKUPNO	4	0	0	1

Reference[uredi | uredi izvor]

^ J.J. Erler: "Banat", Pančevo 2003.
^ „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.
^ „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.
^ „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.

Lireratura[uredi | uredi izvor]

Izvor Monografija Podunavske oblasti 1812-1927 sastavio dr, Vladimir Margan biv. Predsednik Oblasnog odbora Komesar Oblasne Samouprave, objavljeno 1927„Napredak Pančevo,,
Teritorija Podunavske Oblasti napisao Dr. Vladimir Margan Predsednik Obl. Odbora Smederevu 1928 g.*
Istorijiski preglad Podunavske Oblasti Banatski deo napisao: Feliks Mileker bibliotekar i kustos gradske biblioteke i muzeja u Vršcu 1928 g.
A delibláti homok hőmérséklet ingadozása-u.a. (Mathem. És természtud. Ertes. 1903)
Délmagyar. őskori régisiségi leletei; Milecker Felix Temesvár 1891.
Der europäische Flugsand J. 1873.
Banatski živi pesak. H.Košanin. (Politika. 22/ XII-1923).
Peščara P. Vujević. U narodnoj Enciklopediji. Knjiga III.
Geschihte d. Banats. Schwicker J.H. Gr.Beckerek 1861.
Hoffmann, Leo: Deutsch-Werschetz in der ersten großen Ansiedlungsperiode. Werschetz 1923.
Milleker, Felix: Geschichte des Banater Teiles des Unteren DonauGebietes. (Gegend von Weißkirchen und Werschetz). Werschetz 1929. 21 S., B.B. Nr. 41
Milleker, Felix: Kurze Geschichte von Werschetz Werschetz 1935.
Феликс Милекер: Kratka istorija Vrsca. (Kurze Geschichte von Werschetz). Werschetz 1935
»Letopis « Opština u južnom Banatu: Banatska mesta i običaji Marina (Beč 1999). Letopis Period 1812 – 2009 g. Sastavio od Pisanih tragova, Letopisa, po predanju o Banatskih mesta i običaji nastanak sela ko su bili Dosenjenici čime se bavili meštani
Napomene

U uvodnom delu autor je dao kratak istorijski pregled ovog područja od praistorijskih vremena do ulaska Banata u sastav Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Najveći prilog u ovom delu čine ,»Letopis« i trudio se da ne propusti nijednu važnu činjenicu u prošlosti opisivanih mesta.

Inače Monografija Podunavske oblasti (Pančevo, 1929) koju je sastavio dr Vladimir Margan sačinjena je od tri dela i predstavlja i danas jedno od nezaobilaznih dela za proučavanje Banata.

Napisali su najbolji poznavaoci pojedinih tema i problema – istaknuti istoričari, profesori univerziteta, direktori škola, seoski načelnici, ekonomisti, inženjeri, sociolozi, lekari, crkvena lica, pravnici, kustosi i bibliotekari. Ukupno 61 autor.

Stavljajući današnjim čitaocima na uvid ovo delo, koje se prvi put pojavljuje u ovom obliku, verujemo da ćemo zadovoljiti već dosta raširen interes za proučavanje prošlosti naših Banatskih naselja.

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

[1] J.J. Erler: "Banat", Pančevo 2003.

[2] „Knjiga 9”. Stanovništvo, uporedni pregled broja stanovnika 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991, 2002, podaci po naseljima (PDF). webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. maj 2004. ISBN 86-84433-14-9.

[3] „Knjiga 1”. Stanovništvo, nacionalna ili etnička pripadnost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-00-9.

[4] „Knjiga 2”. Stanovništvo, pol i starost, podaci po naseljima. webrzs.stat.gov.rs. Beograd: Republički zavod za statistiku. februar 2003. ISBN 86-84433-01-7.

[1]

[2]

[3]

[4]

p r u Opština Bela Crkva
Naseljena mesta opštine Bela Crkva	Bela Crkva Banatska Palanka Banatska Subotica Vračev Gaj Grebenac Dobričevo Dupljaja Jasenovo Kajtasovo Kaluđerovo Kruščica Kusić Crvena Crkva Češko Selo
Znamenitosti i spomenici kulture	Belocrkvanska jezera Vatrogasni dom Vodenica potočara Arheološki lokalitet Grad Rezervat prirode Labudovo okno Rumunska pravoslavna crkva Vaznesenja Gospodnjeg Crkva Svetih Petra i Pavla
Manifestacije	Karneval cveća Lov na Besija Bela Crkva u jabukama
Opština Bela Crkva Grb opštine Bela Crkva