Baja

Koordinate: 46° 10′ 52″ S; 18° 57′ 11″ I / 46.18111° S; 18.95295° I / 46.18111; 18.95295
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Baja (višeznačna odrednica).
Baja
mađ. Baja
Glavni trg Baje, Trg svete Trojice, sa gradskom kućom
Zastava
Zastava
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Mađarska
RegionRegija velike južne ravnice
ŽupanijaBač-Kiškun
SrezBaja
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2011.37.508
 — gustina211,18 st./km2
Geografske karakteristike
Koordinate46° 10′ 52″ S; 18° 57′ 11″ I / 46.18111° S; 18.95295° I / 46.18111; 18.95295
Vremenska zonaUTC+1 (CET), leti UTC+2 (CEST)
Površina177,61 km2
Baja na karti Mađarske
Baja
Baja
Baja na karti Mađarske
Poštanski broj6500
Pozivni broj79
Veb-sajt
www.bajavaros.hu

Baja (mađ. Baja, nem. Frankenstadt) je grad u južnoj Mađarskoj. Drugi je po veličini u županiji Bač-Kiškun, posle Kečkemeta koji je sedište ove županije. Baja je sedište istoimenog okruga u okviru date županije.

Baja je poznata i po viševekovnoj prisutnosti srpske manjine, nekada brojnije, a danas i dalje prisutne. U gradskom jezgru postoji Srpska pravoslavna crkva, a u gradu deluje i srpska manjinska samouprava.

Poreklo naziva[uredi | uredi izvor]

Naziv grada vodi poreklo iz turskog jezika, gde znači „bik”. Baja se na latinskom jeziku zove Francillo, a ovome je blizak naziv na nemačkom — Frankenstadt. Bajčani dr Ivanović je 1861. godine tumačio naziv grada. Po njemu, postoji više pretpostavki: Po jednoj — bilo je to po avarskom kanu „Bajanu”, koji je tu u blizini imao „tvrdinu” (utvrđenje). Druga pretpostavka, povezuje mađarsku reč „bájoló” (čobanin) sa imenom grada. Treća srpska verzija, povezuje bogatu srpsku porodicu „Bajin”, koja je tu imala veliki posed i dvorac — sa nazivom mesta.[1]

Geografija[uredi | uredi izvor]

Baja se smestila u južnom delu Mađarske, na 20 km severno od granice sa Srbijom. Glavni grad, Budimpešta, se nalazi 185 km severno od Baje.

Reljef: Baja se nalazi u središnjem delu Panonske nizije. Područje oko grada je ravničarsko. Nadmorska visina grada kreće se 87-105 m.

Klima: U Baji vlada umereno kontinentalna klima.

Vode: Baja je najniži mađarski grad na desnoj obali Dunava, pre njegovog utoka u Srbiju. Grad se obrazovao na mestu uliva rečice Šugovice u Dunav. Ovaj deo Podunavlja je prilično močvarni, pa se zapadno i južno od grada pružaju brojne močvare i ritovi. Močvarno područje južno od grada, Karapandža, je državni nacionalni park.

Istorija[uredi | uredi izvor]

Marina na ulivu Šugovice u Dunav
Trg Kalmana Tota
Most Ištvana Tora preko Dunava
Baja noću

Baja je po jednom izvoru iz 1905. godine naseljena još u 12. veku. Naselje na ovom mestu prvi put se spominje 1308. godine. Grad je stradao 1807. godine od katastrofalne poplave. Drugi put, Baju uništava požar maja 1840. godine, kada stradaju sve crkve (dve srpske pravoslavne) i mnogo kuća — 2101.[2] Izgorelo je 48 nemoćnih osoba — staraca, žena i dece i 2485 kuća. Uzrok požaru je bilo bacanje pepela sa žarom, od strane jedne žene nakon pečenja hleba.[3] Požar je zapravo nastao u susednom mestu Ištvanmeđi,[4] pa se preko spahiluka u Baju preneo.

Sa dolaskom Habzburgovaca na kraju 17. veka u gradu se počinju naseljavati i Nemci, Mađari i Jevreji. Naseljavanje nije bilo jako, pa Bunjevci, pod nazivom Dalmatinci, zadržavaju većinu do kraja 18. vek. Do 1720. godine Baja je bila isključivo naseljena Srbima i Bunjevcima.[5]

U Baji se 1848. godine pominje manastir franciški sa šestorazrednom gimnazijom, koja 1859. godine ima 303 učenika. Bolnici gradskoj u Baji, dobrotvor Rusić je 1891. godine ostavio za izdržavanje 5000 američkih dolara.

Tokom 19. veka Baja postaje važno saobraćajno čvorište na Dunavu, gde su se ukrštali suvozemni putevi sa vodenim. U ovo vreme Baja se nalazila u severnom delu Bač-bodroške županije, gde je predstavljala industrijski najnaprednije naselje. Godine 1905. u Baji su funkcionisale PTT komunikacije.

Za vreme „srpskog imperijuma” u Baji koji je trajao 33 meseca, od novembra 1918. do avgusta 1921. godine, dužnost gradonačelnika je obavljao Vasa Dolinka. Taj srpski rodoljub u Baji, oficir bivši aktivni kapetan, potiče iz Pančeva i pre nego što je deda Vasa promenio prezime, prezivali su se Petrović.[5] Posle Prvog svetskog rata Baja je dve godine bila u okviru Srpsko-mađarske republike Baranja-Baja. Trijanonskim sporazumom 1920. grad je potpao pod novoosnovanu Mađarsku. Grad se našao na samom jugu, nedaleko od granice sa tadašnjom Kraljevinom Srba, Hrvata i Slovenaca. Istovremeno grad postaje središte preostalog dela Bač-Bodroške županije u Mađarskoj, kao i njegovo privredno i kulturno središte.

Tokom Drugog svetskog rata uništeno je dotad brojno jevrejsko stanovništvo, a posle rata većina takođe brojnih Nemaca je prinudno iseljena u maticu.

Danas Baja slovi za središte južnog dela Bač-Kiškun županije.

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Prema popisu iz 2011. godine broj stanovnika Baje je oko 37.500. U gradu postoji i 15.613 domaćinstava (2001. g.).

Demografija
1949.1960.1970.1980.1990.2001.2011.2017.
27,93630,26335,57538,52338,68637,91636,26735,102

Poslednjih sto godina broj stanovnika u Baji je povećan za svega 50 % i to prvenstveno do 1970-ih godina. Posle toga broj stanovnika je manje-više stagniralo.

Prema popisu iz 2001. godine gradu živi 37.690 stanovnika, od čega:

Srbi u Baji[uredi | uredi izvor]

Tokom 16. i 17. veka Baja je bila oblasno središte u okviru otomanskog carstva, zbog čega je bila opasano bedemima. Tu je 1542. godine sedište nahije. U ovo vreme u gradu se naseljavaju pravoslavni Srbi i Bunjevci. Za vreme Turaka Baja je bilo čisto srpsko mesto, koje je takvo ostalo samo kratko po proterivanju Osmanlija. U 17. veku Baja je turska varoš sa tvrđavom, koju je opisao turski putopisac Evlija Čelebija.[6] Čelebija je naziva „napredna palanka Baja”, koju je osvojio 1547. godine „ubijeni” Ibrahim paša, za vlade Sulejman-hana. Grad je na teritoriji Segedinskog sandžaka, a to je utvrđenje opasano dvostruko, i nalazi se na obali Dunava. Veliko je pristanište, i to je velika prometna tačka za vilajete, Bačke i Laške. Na suprotnoj strani od te varoši pored Dunava je pristanište Bata. Za grad Baju kaže da je četvorostrana palanka sa dvostrukim bedemima. „Tvrđava je kvadratnog oblika jaka i lepo uređena. U unutrašnjem gradu ima dve džamije. Jedna je Sinan-pašina džamija u kojoj je u staro vreme obavljana služba po hrišćanskom obredu. Bila je to velika crkva…”[7]

U turskoj posadi u Baji su bili i martolozi, za koje se zna da su Srbi.[8] Popisano je 1557. godine 38 Srba martologa, a 1577. godine ima ih 44 pešaka. U Baji je po turskom defteru iz 1580-1590. godine bilo 22 kuće koje su plaćale harač. Baja je bila u to vreme mnogo manja od okolnih sadašnjih sela.

Početkom 18. veka Baja je čisto srpsko mesto čiji su stanovnici „ponositi graničari”, čuvali državu od turskih upada. Granica je međutim 1695. godine ukinuta, jer se njena linija pomerila južno. To je uslovilo masovno odseljavanje ne samo iz Baje, silom prilika na novi kordon. Mnogi Bajčani ostavili su svoje roditeljsko ognjište, i krenuli sa kapetanom Šajnovićem na novu tadašnju granicu.[8] Oni koji su ostali, dobili za zbog svojih zasluga „Privilegije” od cara Leopolda I 1696. godine. Baja je postala varoš, sa unutrašnjom autonomijom, pri čemu je opština radila na srpskom jeziku.

Godine 1692. naročito je mnogo Srba bilo u delovima mesta zvanim „Provalija” i „Surdulija”. Bili su Srbi Bajčani te godine oslobođeni izvesno vreme vojnog i ostalog davanja državi. Bilo je inače puno srpskih vojnika, sve dok 1695. godine nije ukinuta tu granica.[9] Baja je 1696. godine dobila status varoši, a kao zvanični jezik proglašen je srpski.[10] O srpskoj samoupravi u Baji svedoči pismo koje je 1712. godine pisao varoški birov Dobrosav sa eškutima iz Baje, budimskom birovu Stanoju. Radilo se o poplavi koja je Baju i okolinu zadesila.

Tih godina je u bivšem graničarskom mestu a novoj trgovačkoj varoši Baji, bilo tri srpske crkve. To su Đurđevska, Blagoveštenska i Nikolajevska bogomolja. Pravoslavna crkva Sv. velikomučenika Georgija (Đurđevska) je 1702. godine uništena. Na mestu te crkve bila je 1861. godine kuća Steve Ivanovića. u bašti tog domaćinstva su iskopavani razni delovi predmeta i kosti ljudi. Oko te crkve je bilo groblje, jer su tek kasnije uređivane porte. Tu je bilo grobova imućnih meštana, za koje se zna po matičnom protokolu umrlih. Preko puta te bivše crkve, gde su bile sredinom 19. veka protina kuća i izvesnog građanina Laze Grujića, bilo je crkveno zemljište sa zgradom dimenzija 8h6 hvati. To je bio konak pravoslavnih kaluđerica, koje su crkvu posluživale. Prema popisu pravoslavnih parohija u Bačkoj iz 1733. godine Baja ima 178 srpskih domova i dve pravoslavne crkve. U crkvi Sv. Nikolaja služe pop Teodor Popović protoprezviter bajski i pop Jovan Balajski. A pri Blagoveštenskom hramu su pop Jovan Popović i pop Evtimije Nikolić.[11]

Pominje se 1702. godine bajski „distriktalni” prota, pod kojim je bilo 11 parohija. U Baji je te godine bilo tri hrama, a u njima su službovali: prota, četiri sveštenika, jedan đakon i jedan pop bez parohije — „prekobrojni”.

Na crkveno-narodnom saboru u Karlovcima 1726. godine, uzeli su učešće izaslanici: birov bajski Gruja, i protopop bajski Petar Popović. Po drugom izvoru, bili su to samo sveštenici: pop bajski Avram Jovanović i protopop bajski Petar Pantelejmonović. Na saboru 1744. godine učestvuje Aleksandar Gavrilović birov Baje. Polovinom 19. veka Srbi su zadržali pozicije u gradu. Mada su Srbi imali 1100 duša (u odnosu na 15.000 stanovnika) bili su od uticaja i držali su trećinu mesta u Magistratu.[4]

Iz spiska pretplatnika srpske knjige iz 1834. godine može se videti poredak u tamošnjim srpskim hramovima. Tako je paroh u Blagoveštenskom hramu pop Petar Vučerić, a dvojica građana epitropi iste — Georgije Arsenijević Zora — prvi i Teodor Popović — drugi. U drugoj, tadašnjoj Nikolajevskoj crkvi paroh je pop Arkadije Nikolić.[12]

I danas postoje tri crkve u Baji (koje se pominju 1692) ali, jedna — ona zvana „Blagoveštenska”, od 1980. godine je prodata mesnoj samoupravi, i u njoj je sad grko-katolička crkva.[13] Ona je sagrađena 1740. godine a osveštana 1754. godine od strane vladike bačkog Visariona. Izgorela je u požaru 1. maja 1840. godine. Dve godine kasnije 1842. je obnovljena i posvećena prazniku Blagovesti. Oko nje su u porti bile poređane grobnice porodica: Slabulović, Preradović i Eremić. Godine 1853. uz Blagoveštensku crkvi podigli su Srbi veliku zgradu za crkveno-narodne potrebe. Gradnju je platio sa svojih 10.000 f. meštanin, starac Jovan Dačić, i on će tu za života stanovati. Nakon njegove smrti sa njom će crkvena opština raspolagati. U velikom spratnom zdanju, pored crkveno-opštinske sale i arhive, postoji šest dućana i tri velika kvartira (stana) za izdavanje. Prihodom od rente, koji je iznosio 1200—1400 f. za dugo vremena bili su obezbeđeni paroh i hram.[14]

Prva, tada najstarija crkva posvećena prenosu moštiju Sv. Nikole, bila je izgrađena 1715. godine, a osveštao ju je episkop pakrački Grigorije. Na njenom mestu, u centru grada podignut je novi hram 1775. godine, iako je bila potreba za njim još 1765. godine. Crkvu je osveštao 1779. godine episkop bački Arsenije Radivojević. Ikonostas te nove crkve i zidne slike molovao je ikonopisac Arsenije Teodorovića 1793. godine. Arhijerejski tron i ikone iznad stolova urađene su 1810. godine.[15] Taj srpski pravoslavni bajski hram, nalazi se nedaleko od centra grada, na zapadnoj strani. Posvećen je prenosu moštiju Sv. Nikole sa uređenom portom. Oko hrama su se nalazile sredinom 19. veka porodične kosturnice znamenitih familija Bajskih: Pejić; Dobrojević, Aradi, Avakumović, Hadži Marković, Dobrić, Popović i Rajić. Pored Nikolajevskog hrama nalazi se zgrada bivše veroispovedne škole, koja sada služi kao zgrada crkvene opštine. Na istočnom delu grada, koji se naziva Mali Čavolj, nalazi se srpsko pravoslavno groblje 1905. godine, sanirano 1980. godine. Mnogo spomenika je preneto u porte postojećih srpskih pravoslavnih hramova. Tu je bio spomenik Bogoboju Atanackoviću srpskom književniku. To groblje je vlasništvo grada Baje, kao i kapela Sv. Georgija na njemu.

Po državnom šematizmu pravoslavnog klira u Ugarskoj iz 1846. godine, u Baji je pravoslavno parohijsko zvanje osnovano 1732. godine, uz pravoslavnu crkvu Sv. Nikole. Od tada se vode i pravoslavne crkvene matične knjige, pri istom hramu: krštenih od 1732. godine, a ostale od 1744. godine. Godine 1846. u Baji ima 625 pravoslavnih duša. Parosi su bili tada: pop Arkadije Nikolić pri Nikolajevskom hramu, i Porfirije Popović u drugom.[16] Pravoslavni sveštenici bajski su česti kupci knjiga, i po tome su poznati: Jeremija Vukašinović (1810) paroh, Isidor Branković (1809—1825) paroh, Timotej Branković (1822—1825) đakon, Aleksije Letić (1831) jerođakon, Petar Vučerić (1838)…

Baju je 1840. godine zadesio katastrofalan požar koji je naneo veliku štetu stanovništvu, koje je drastično osiromašilo. Tog prvog maja popodne duvao je jak severni vetar i požar doneo, iz susednog mesta. Stradale su dve pravoslavne crkve — Blagoveštenska skroz (do temelja) i Svetonikolajevska polovično (samo toranj sa satom i zvonima te ograda porte). U plamenu su nestala i dva pravoslavna parohijska doma. Kada se zapalio toranj crkve Sv. Nikole i to iznutra, dotrčali su da spašavaju hram Sima Paranosić čizmar i Jovan Petrović brodovlasnik (kojem su već dve kuće do tad izgorele). Pridružili su im se još neki Srbi i počeli su iz crkve sve što su mogli iznositi u portu. Peli su se visokim merdevinama na krov Sima i Jovan i krov vodom polivali i mokrim čaršavima gasili. Borba sa vatrom na krovu je trajala satima, ali je krov crkveni bio spašen.[4]

Godine 1866. u Baji živi oko 800 Srba pravoslavnih stanovnika. Tu se nalaze dve srpske pravoslavne crkve. Jedna je velika, parohijalna posvećena prazniku Letnjem Sv. Nikoli. Druga bogomolja je mala, u kojoj se samo za bogorodičine praznike služba održava. To je Blagoveštenski hram, koji se nalazi sada u dvorištu velike srpske opštinske kuće. Bajska varoš pored drugih škola, izdržava i srpsku dvorazrednu osnovnu školu u Baji.[2]

Rođeni Bajčanin, slikar Pavel Đurković (rođ. 1772) se po povratku sa bečkih studija bavi u svom zavičaju. Do 1801. godine radi portrete bogatih ljudi u Baji.

U Baji su davno ustanovljeni godišnji vašari. Fiksirani termini nisu menjani: 22. jul, 21. septembar, 6. decembar.

Trgovci su kod Srba svojim naprednim idejama i požrtvovanjem bili sila nacionalnog i kulturnog razvoja. Steja Kragujević jedan je od srpskih trgovaca 1715. godine u Baji. Među darodavcima fruškogorskog manastira Rakovca su 1742. godine Gruja i njegov sin Lazar Grujić iz Baje. Pored trgovaca u Baji, su radile mnoge zanatlije. Godine 1760. cehmajstor Lazar Grujić izdao je majstorsko pismo šegrtu Georgiju Paniću. Kulturni život u Baji ima dugu i lepu tradiciju. Kupaca knjiga u Baji bilo je oduvek, nalazimo ih već u spisku prenumeranata iz 1794. godine. Rajićevu vrednu istoriju kupili su pretplatom tadašnji napredni Bajčani: kupci svi odreda — Jovan Janković, Pavel Lapadat, Jovan Jovanović, Vasilije Branković, Stefan Stoilović, i Dimitrije Hadžić, te Jovan Gročanski. Svoj primerak je dobio sa strane i paroh, pop Stojko Popović.[17] Od starih sveštenika pomenućemo pretplatnika knjige iz 1801. godine pop Mihajla Krekića. Čitalačku publiku predvodi plemić Aleksandar „ot Aradi”, a slede dva postmajstora (poštara) Teodor ot Petrović i Porfirije Tokajlić, pa niz od 15 Bajčana trgovaca i građana.[18]

Rođen je 1770. godine u Baji, Petar Asi-Marković član komiteta Čanadskog, Tabule u Budimu i Biharske županije. Značajan je zbog mecenarstva i književnog rada. Pomogao je sa prilogom od 1500 f. da se u Trstu 1799. godine objavi knjiga, prevod sa engleskog na srpski jezik — avanturistički roman „Robinzon Kruso”. Pomagao je mladog Jovana Steriju Popovića i svog kuma Joakima Vujića. Poklonio je kneževini Srbiji 1833. godine 800 naslova knjiga. Napisao je tri književna dela između 1803—1832. godine.[5]

Šimićevu knjigu sa biografijama „slavnih i hrabrih” ljudi nabavili su 1807. godine Bajčani, paroh Isidor Branković i doktor medicine Teodor Popović. Predvodnici bajski bili su redom Srbi 1807. godine: Paroh Isidor Branković, birov varoški Jovan Jovanović 8-1809) i tri senatora — Dimitrije Hadžić (i 1809), Grigorije Đurković i Arkadije Gročanski (oba i 1809). Sve to piše u spisku pretplatnika na kraju srpske knjige: „Moralnaja filozofija ježe jest nravoučiteljnije ljubomudrije”.

Iz spiska pretplatnika srpske knjige objavljene 1809. godine vidimo ko je bio „elita” Baje.[19] To su Jeremija Vukašinović paroh, Isidor Branković paroh, Grigorije Đurković veliki birov bajski (1808. i 1810; senator 1807) i epitrop crkveni, Arkadije Gročanski senator i „mesnih učilišća” direktor (1807—1810), Petar Jovanović senator i kupec žitarski (1810. je i kontribucioni perceptor), Antonije Jovanović epitrop i kupec, Konstantin Teodorović epitrop i kupec, te još pet kupeca (trgovaca), po jedan građanin i zanatlija — „čarugdžija”.

Porfirije Tokajlić je 1810. godine postmajstor bajski i senator. Varoški veliki notar u isto vreme je Josif Kulunčić.

Dva bajska kupca — Stefan Ivanović žitarski i brat njegov Lazar obični, nabavljaju pretplatom 1811. godine knjigu.[20]

Još 1814. godine knjigu kupuje u Baji, trgovac Petar Popović. Iste godine za drugu knjigu poduži je spisak čitalaca, koje predvode sva četiri varoška senatora — Petar Jovanović, Josif Hadžić, Samuil Nenadović i Dimitrije Stanić. Isajlovićevu knjigu o istoriji trgovine pribavio je 1816. godine Petar Jovanović birov Baje inače skupitelj pretplate sa 10 egzemplara. U Baji je 1817. godine bilo na spisku 18 pretplatnika Vidakovićeve knjige, predvođenih svojim „starešinama” (opštinskim): Grigorijem Đurkovićem i Samuilom Nenadovićem (birov 1822, 1831. senator i školski upravitelj).[21] Prenumerant jedne srpske knjige 1820. godine je pored ostalih bio Teodor Živković paroh. Opština Bajska je kulturno prednjačila u Srpstvu: kupila je za svoje potrebe 1821. godine dvadeset primeraka učenog dela Avrama Mrazovića.[22] Postmajstor (poštar) u Baji bio je 1822. godine, sudeći po spisku pretplatnika — Petar Jovan. Sveštenik u Baji 1826. godine je bio Petar Vučerić (i 1831), on se zajedno sa dvojicom učitelja javlja kao pretplatnik jedne knjige. Pop Vučerić je najrevnosniji kupac srskih književnih naslova, čak po nekoliko iz uzima godišnje. No on nije stao na tome, već se javlja i na književnom polju. Objavio je 1837. godine prevod knjige, koja se odnosi na antičku Grčku.[23] Letopis matičin rastura te 1826. godine Jovan Tokajlić trgovac mohački. Iz znamenite porodice Tokajlić je i David „mudroljublja slušatelj”, koji se 1836. godine pojavio u javnosti kao kupac srpske knjige. Bajski senatori su pismeni i kulturni građani (1831): Teodor Šimić (i 1822—1827), Jovan Tokajlić, Samuil Nenadović (i 1822), Josif Hadžić (1810—1822; birov 1827), Prodan Prodanović (1822). Kupci Stejićeve knjige „Sabor istine i nauke” 1832. godine bili su opet paroh Petar Vučerić, zatim Teodor Šimić senator i varoški kapetan, Jovan Tokajlić senator, dva učitelja — Petar Tokajlić prve klase i Živko Pekarević druge klase, te mnogo „slušatelja” (studenata) i trgovaca bajskih. Novo zavedena opštinska biblioteka u Baji, već od početka rada, 1827. godine kupuje srpske naslove.[24] Bajski čitalac Jovan Čokor pretplatom nabavlja srpsku knjigu 1833. godine. Birov bajski Samuil Nenadović (to je i 1827. i 1842) sa Prodanom Prodanovićem senatorom i grupom mesnih trgovaca, stoje na spisku prenumeranata knjige koja je štampana 1834. godine. Teodor Mraović je 1840. godine kraljevske sudbene table zakleti notar. Bio je 1844. godine u Baji pretplatnik jedne srpske knjige i Sević advokat. Dug je spisak kupaca Stojšićeve knjige 1844. godine u Baji: Arkadije Nikolić paroh, Teodor Šimić senator (i 1822) i školski nadziratelj, Jova ot Đuriković kapetan senator (1838), Ignjatije Jovanović advokat i senator, Antonije Kostić i Dimitrije Savić advokati, Georgije Radulović senator, Antonije Tokalić sudske table beležnik, i nekoliko građana i trgovaca.[25] Samuil Nenadović je 1846. godine „Tribun” privilegovane varoši bajske. Među kupcima srpske knjige 1852. godine su prvi ljudi Baje: Dimitrije Sević gradonačelnik, Georgije Hadžić beležnik, Pavel Šimić blagajnik, Georgije Krstanić pisar i drugi viđeni građani bajski.[26] Čestiti Srbin (piše srpski izveštač) Stefan Batorija advokat u Baji, godine 1860. objavio je angažovano rodoljubivo delo, pod naslovom: „Synopsis der serbischen geschichte”, u kojem iznosi dokaze kojima „obara laži” o srpskoj istoriji. Bajska „Kasina” (čitaonica) je redovni pretplatnik srpskih listova i knjiga kao i 1861. godine. Profesor u Baji Matija Golub je 1862. godine objavio rukopis koji je napisao neki Riđičan, pod naslovom „Riđica i njena okolina u Bačkoj”.

Poštar u Baji, Srbin Đorđe Jovanović rešio je 1864. godine da izdaje u mestu, poštanski list „Post Bote” na nemačkom jeziku, triput mesečno. Prethodno je on 1854. godine, preko novina objavio da će 1855. godine štampati knjigu „Opis celog sveta”, koju su pribavili mnogi njegovi zemljaci. Te godine je advokat bajski dr Pavle Ivanović pretplatnik i saradnik Zmajevih humorističkih listova. Njegov kolega dr Jovan Mraović zakleti advokat u Baji, bavi se takođe prenumeracijom knjiga. Knjige srpske kupuju 1867—1868. godine Vaso Ursić pisar varoškog suda i Josif Nikolić mesni trgovac, a spisak „običnih” građana je podugačak. Kao učitelj u Baji javlja se 1866. godine Isidor Bajić. Među poznate Bajčane spada Jovan Mraović zakleti advokat 1864. godine. Pravnici po struci su 1867. godine kupci srpske knjige — Milan Andrić i Vaso Ursić. Pominje se 1897—1898. godine Nika Đorđević senator u Baji.

U Baji je u 19. veku bilo više pesničkih imena, koji svoje stihove objavljuju po srpskim književnim časopisima najviše između 1860—1870. godine. Pominju se izvesni Miodrag, pa Milan Andrić, Jovan Pačić, Mita Popović. Oni su poetski najviše prisutni u književnom časopisu „Danica”.[27] Milan Andrić se javlja i kao autor knjige pripovedaka, pod naslovom „Jesenji dani”, kojoj je nuđena pretplata preko novina 1868. godine. Lazar Atanacković iz Baje, postao je 1866. godine član Matice srpske, priloživši u prvi mah 10 f., od članarine koja je iznosila 50 f.[28] Na skupštini Matice srpske održanoj u Pešti 1866. godine učestvuju stari članovi Bajčani: dr Pavo Ivanović i pomenuti Laza Atanacković.[29] Maja 1866. godine u Baji, mestu sa 600—700 pravoslavnih Srba, osnovano je „Srpsko pevačko društvo”. Osnovala ga je omladina, učenici sa strane i domaći mladi trgovci; od 30 članova sedam su devojke. Predsednik društva bio je pesnik Mita Popović, a uz njega (po statutu) na čelu su Odbor od devetorice članova, te tajnik i blagajnik. Njihov prvi javni nastup bilo je pevanje (izvođenje po Korneliju Stankoviću) na crkvenoj liturgiji o prazniku Sv. Iliji.[29] Početkom 1869. godine osnovala je gimnazijska omladina Književnu družinu „Pupoljak”. O njima je prvobitno brigu vodio dr Pavo Ivanović, tražeći im prostorije.[30] Kulturni letopis mesta podseća i na postojanje Družine „Pupoljak”, koja se obraća 1871. godine, Društvu srpske slovesnosti u Beogradu, sa molbom da im pošalju društvene knjige i „Glasnik”. Mita Popović je za potrebe mađarskog pozorišta u Baji, preveo sa srpskog na mađarski jezik dramski tekst Koste Trifkovića: „Francusko-pruski rat”. Mađarski glumci su istu predstavu izvodili u Baji, ali i drugim srpskim sredinama, kao 1873. godine.

Počeci srpskog pozorišnog života povezani su sa Srbima u Baji, naročito sa Joakimom ili Aćimom Vujićem književnikom, putopiscem i dramaturgom. To je bio svakako najznamenitiji Bajčanin, višestrano nadaren i vredan stvaralac. On je rođen 1772. godine u Baji, od oca Grigorija sapundžije i sitnog trgovca, a umro 1847. godine u Beogradu. Joakim Vujić je napustio Baju 1840. godine nakon aprilskog požara u kojem mu je stradala sva imovina.[31] Te godine, 18. januara on je u rodnoj Baji davao drugu predstavu, pod nazivom „Inkle i Jarika” za tamošnju publiku. Ostvaren je prihod od posetilaca u iznosu 302 f. 30 novčića, koji je prosleđen za udove i sirotinju vojnika. U Baji je on aktivan član srpskog društva 1810. godine, a u poručenoj knjizi se potpisuje: „zakleti notar kod kraljevske sudske table” i učitelj francuskog i italijanskog jezika. U mestu svraćaju pored Srpskog narodnog pozorišta iz Novog Sada, i druge lutajuće pozorišne trupe. Kada svrati SNP, osnivao bi se privremeni mesni Pozorišni odbor, koji bi se bavio celokupnom organizacijom, nastupom i smeštajem novosadskih glumaca. U roku od mesec dana između 2-22. aprila izveli su ovi u Baji, desetak pozorišnih naslova. Patriotski raspoloženi Bajčani 1875. godine kao i obično skupljaju novčani prilog za SNP, ovaj put u iznosu od 80 f. Bajčani su članovi i Društva za Srpsko narodno pozorište u Novom Sadu 1866. godine: dr Pavle Ivanović, Laza Atanacković i mesna Crkvena opština.

Broj Srba u Baji opada, kao i drugde u gornjoj Ugarskoj. Godine 1845. u Baji živi 600 Srba u 90 domova. Godine 1866. u Baji je formirano Pevačko društvo, pod predsedništvom Mite Popovića, a u kojem su mesto našle i sedam devojaka.[32] Bajčanin Miša Sabovljević izabran je 1878. godine za poslanika u Ugarskom saboru. Bio je srpski liberal, pristalica oportunog Kikindskog programa. Umro je 1901. godine u rodnoj Baji, kao javni beležnik.[33] Kada su katolici u mestu Santovu masovno prelazili u pravoslavlje, podršku su dobijali od Srba sa svih strana. Bajčani su im 1899. godine poklonili crkveno zvono i vredan krst.[34] Sveštenik u Baji početkom 20. veka je bio Milutin Gligorijević (1900—1905). Godine 1888. u Baji je bilo oko 20.000 stanovnika, od kojih je najmanje Srba — oko 400, a većinu čini li su Bunjevci. Mada je u mestu bilo oko 3000 Mađara, oni nisu mirovali — tada je tekla najintezivnija mađarizacija nad Bunjevcima, ali i Srbima. Srbi su izgubili jednu školu i preostala im je samo još jedna, zbog sve manjeg broja dece. Varoški magistrat je godišnje dotirao srpsku crkvenu opštinu sa 700 f. i ona je taj novac je usmeravala za opstanak srpske škole, kojoj je pretilo ukidanje.[35]

U parohijskom životu učestvuju bogati i ugledni pojedinci, koji se „služenjem” uzdižu u društvu. Kupec Antonije Jovanović je 1810. godine, i epitrop crkveni. To je u isto vreme i Grigorije Ćirković senator. Godine 1846. u Baji ima 111 učenika, kojima predaju učitelji — Petar Tokajlić i Georgije Nikolić. Raspisan je 1883. godine stečaj za učitelja u pravoslavnoj veroispovednoj školi u Baji, sa ponuđenom godišnjom platom od 600 f i još 100 f. na ime stanarine. Uslove je diktirao predsednik crkveni dr Pavle plemeniti Ivanović.[36] Po evidenciji protoprezvirata somborskog, gde je spadala Baja, krajem 1891. godine sledeća je situacija: mesto ima jednog paroha, ukupno 372 parohijana Srba, koji žive u 90 domova. Postoji i jedna srpska škola sa 30 dece. Osnovna plata u srpskoj školi je bila normirana i 1912. godine iznosi 1100 kruna. Veliki dobrotvor te srpske veroispovedne škole, Jovan Rusić iz Amerike je za njeno izdržavanje zaveštao 1891. godine, kapital od 12.000 f. Samuil Nenadović je 1834. godine bio „nacionalnih škola” direktor, a katiheta paroh Nikolić.

Između 1740—1750. godine radila je srpska škola u Baji.[37] Učitelji srpske škole su bili: Avram Đurkičić (1805), Grigorije Isaković (1814), Timotej Branković (1820—1822) đakon i učitelj, Petar Tokajlić (1822—1846) — učitelj prve klase, pretplatnik više knjiga, Živko Pekarević (1820—1834) — učitelj druge klase, Grigorije Petrović učitelj (1834), Georgije Nikolić (1846), Isidor Bajić (1864—1866), Sava Glibonjski (1900), Dušan Bešlić (1903—1905)… Bešlić je rodom iz Ade, završio je Somborsku preparandiju 1892. godine, stalno je namešten i ima dekret. Godine 1905. postoji škola zidana 1901. godine, koju pohađa u okviru redovne nastave 21, a nedeljnu školu 8 đaka. Osmoro dece pohađa državne škole u Baji.

Veliki dobrotvor bajski, zemljak industrijalac u Americi, Jovan Rusić je još za života 1887. godine podigao veliki mermerni krst na vašarištu, vredan 1200 f. Rusić je rođen u Baji, a umro u Njujorku, u Americi januara 1891. u 75-oj godini. U rodnom mestu je učio ćurčijski zanat, i nastavio kao šegrt u Subotici. Onda se kao siromašni avanturist otisnuo preko okeana u Ameriku. Tamo je svojim radom i sposobnošću stekao veliko bogatstvo kao industrijalac tekstila u Njujorku. Ostavio je iza sebe samo suprugu koju je zbrinuo, jer nisu imali dece. Veliki deo kapitala podelio je on američkim humanitarnim organizacijama. U Ugarskoj, pored zaveštanja u Baji, ostavio je najviše novca sinovcu Lazaru Rusiću — 10.000 dolara, zatim književnim srpskim društvima u Pešti (Matici srpskoj i Kolu mladih Srba) 5000 dolara. Nasleđeni deo namenjen srpskoj školi u Baji preuzeo je po pozivu američkog suda, izaslanik crkvene opštine bajske, njen predsednik Sima plemeniti Dobri.[38]

U Baji su ugarske školske vlasti 1. jula 1885. godine otvorile šestnedeljni učiteljski tečaj. Međutim još 1882. godine pisale su novine da je u Baji neuobičajeno mnogo — preko 100 srpskih učitelja, i postoji potreba za još jednim predavačem za Srbe. Tu su srpski i učitelji drugih narodnosti, stari i mladi, učili mađarski jezik i zatim polagali ispit neophodan za stalnog učitelja.

Po srpskom izvoru iz 1905. godine navodi se da je Baja municipalna varoš, sa 20.361 stanovnik i 3165 domova. Tu je Srba 203 pravoslavne duše u 36 kuća. Od srpskih javnih zdanja tada je bilo dve pravoslavne crkve i jedna škola. Crkvena opština postoji, a skupština je redovna, predsednik je Milan Jovanović. Mesnoj parohiji pripadaju kao parohijske filijale Bačmonoštor (sa 18 duša), Vaškut (sa dve) i Mali Čavolj (sa dve). Crkve — Nikolajevska i Blagoveštenska, parohijski dom, arhiva i biblioteka su u dobrom stanju i uređeni. Paroh je pop Milutin Grigorijević rodom iz Begeča, koji služi sedam godina u mestu. Parohija je šeste najniže platežne klase a zemljišni posed iznosi 29 kj.[39]

Savremeno doba[uredi | uredi izvor]

U Baji danas postoji Dom srpske narodnosti, u kojem svoje prostorije za rad imaju: Srpska manjinska samouprava, Kulturno i versko udruženje bajskih Srba i Mesna srpska pravoslavna crkvena opština.[5] O srpskoj pravoslavnoj crkvi u Baji, od 1998. godine se svakodnevno stara Irma Apić. Staratelj Irma, supruga Miloša Apića predsednika Srpske manjinske samouprave u Baji (2013), je istovremeno i bibliotekarka Regionalnog centra bačvanskih Srba (u Mađarskoj).

Privreda[uredi | uredi izvor]

Baja je važna mađarska luka na Dunavu. Grad je i industrijsko, ekonomsko i kulturno središte za neposredno okruženje.

Poznati stanovnici[uredi | uredi izvor]

Partnerski gradovi[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Srpski letopis”, Budim 1861. godine
  2. ^ a b „Školski list”, Sombor 1866. godine
  3. ^ Joakim Vujić: „Putešestvija po Ungariji…”, Beograd 1845. godine
  4. ^ a b v „Srbski narodni list”, Budim 1840. godine
  5. ^ a b v g „Srpske nedeljne novine”, Budimpešta 2013.
  6. ^ Dinko Davidov: „Spomenici Budimske eparhije”, Novi Sad 1990. godine
  7. ^ „Glasnik istorijskog društva u Novom Sadu”, Sremski Karlovci 1931. godine
  8. ^ a b "Glasnik Istorijskog društva u Novom Sadu", Novi Sad 1932.
  9. ^ „Glasnik istorijskog društva u Novom Sadu”, Novi Sad Novi Sad 1935. godine
  10. ^ „Danica”, Novi Sad 1862. godine
  11. ^ "Serbski letopisi", Pešta 1859-1860.
  12. ^ Konstantin Popović: „Turci u Bosni ili smrt Miloša”, Budim 1834. godine
  13. ^ Srpski institut, internet baza podataka, Budimpešta
  14. ^ „Srbski dnevnik”, Novi Sad 1853. godine
  15. ^ „Nin” specijalni dodatak Dinko Davidov, Beograd 1990. godine
  16. ^ Reesch de Lewald, Aloysius: „Universalis schematismus ecclesiasticus venerabilis cleri orientalis ecclesiae graeci non uniti ritus regni Hungariae partiumque eidem adnexarum, necnon magni principatus Transilvaniae, item literarius, seu nomina eorum, qui rem literariam et fundationalem scholarem ejusdem ritus procurant … pro anno …”, Buda 1846.
  17. ^ Jovan Rajić: „Istorija raznih slavnih slovenskih narodov…”, Beč 1794. godine
  18. ^ Atanasije Stojković: „Fizika” prvi deo, Budim 1801. godine
  19. ^ Nikola Šimić: „Logika upotrebiteljnaja”, drugi deo, Budim 1809. godine
  20. ^ Milovan Vidaković: „Blagovolni krin…”, Budim 1811. godine
  21. ^ Milovan Vidaković: „Ljubomir u Jelisijumu, ili Svetozar i Draginja”, Budim 1817. godine
  22. ^ Avram Mrazović: „Rukovodstvo k slovenskomu krasnorečiju”, Budim 1821. godine.
  23. ^ Petar Vučerić: „Opominanija Fenelonova k materama…”, prevod, Pešta 1837. godine
  24. ^ "Banatski almanah", Temišvar 1827.
  25. ^ Petar Stojšić: „Spomen prošlosti ili prijatna čuvstva…”, Novi Sad 1844. godine
  26. ^ Milan Rašić: „Kosmajka ili pogled na strane knjaževstva Srbije od Kočine krajine do naši vremena”, Beč 1852. godine
  27. ^ „Danica”, Novi Sad 1866. godine
  28. ^ „Serbski letopis”, Pešta 1866. godine
  29. ^ a b „Zastava”, Pešta 1866. godine
  30. ^ „Zastava”, Pešta 1869. godine
  31. ^ Joakim Vujić: „Putešestvije po Ungariji, Valahiji, Moldaviji, Besarabiji, Hersonu i Krimu”, Beograd 1845. godine
  32. ^ „Matica”, Novi Sad 1866. godine
  33. ^ „Zastava”, Novi Sad 1901. godine
  34. ^ „Srpski sion”, Karlovci 1899. godine
  35. ^ „Zastava”, Novi Sad 1888. godine
  36. ^ „Školski list”, Sombor 1883. godine
  37. ^ „Prosvetni glasnik”, Beograd 1886. godine
  38. ^ „Srpski sion”, Karlovci 47/1891. godine
  39. ^ Mata Kosovac: „Srpska pravoslavna mitropolija Karlovačka po podacima iz 1905. godine”, Karlovci 1910. godine
  40. ^ „Srpski sion”, Karlovci 1900. godine

Literatura[uredi | uredi izvor]

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Franjevački manastir
    Franjevački manastir
  • Gradska kuća Baje
    Gradska kuća Baje
  • Srpska pravoslavna crkva
    Srpska pravoslavna crkva
  • Muzej Ištvana Tora
    Muzej Ištvana Tora

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Baja na Vikimedijinoj ostavi.
Baja na Vikiputovanju.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Баја&oldid=26016270”