Beogradska tvrđava

Ovaj članak je dobar. Kliknite ovde za više informacija.
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Beograd (tvrđava).
Za park oko Beogradske tvrđave, pogledajte Kalemegdan
Beogradska tvrđava
Deo tvrđave sa spomenikom Pobednik
Opšte informacije
MestoBeograd
OpštinaStari grad
Država Srbija
Vrsta spomenikatvrđava
Vreme nastankaI–XVIII vek
Tip kulturnog dobraspomenik kulture od izuzetnog značaja
VlasnikRepublika Srbija
Nadležna ustanova za zaštituZavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda
beogradskonasledje.rs

Beogradska tvrđava predstavlja gradsko utvrđenje oko koje se razvio današnji Beograd. Podignuta je početkom 1. veka kao palisada sa zemljanim bedemima, da bi se tokom vekova razvijala u rimski kastrum (II vek), vizantijski kastel (VI i XII vek), srednjovekovnu utvrđenu prestonicu Srpske despotovine (XIII i XV vek) i na kraju austrijsko/osmanlijsko artiljerijsko utvrđenje (XVII i XVIII vek).

Danas je svojevrstan muzej prošlosti Beograda i sa Kalemegdanskim poljem čini jedinstvenu kulturno-istorijsku celinu u okviru Kalemegdanskog parka.

Položaj[uredi | uredi izvor]

Tvrđava se nalazi na vrhu 125,5 m visokog završnog grebena šumadijske geološke ploče.[1]

Litice grebena gledaju prema Velikom ratnom ostrvu i ušću reke Save u Dunav. Okružuju je tri ulice: Bulevar Petra Bojovića, Ulica Tadeuša Košćuška i Pariska ulica.

Izgled tvrđave[uredi | uredi izvor]

Pogled na Beogradsku tvrđavu sa savskog keja u suton.

Osnovu tvrđave čine dva dela:

  • Gornji grad - obuhvata plato nekadašnjeg rimskog kastruma, vizantijskog kastela odnosno Despotovog grada i artiljerijska proširenja prema kopnu odnosno ka jugu i istoku.[2]
  • Donji grad - obuhvata Milutinovo Zapadno podgrađe i Despotovo podgrađe na obali, artiljerijsko proširenje ka istoku.

Strateški položaj tvrđave[uredi | uredi izvor]

Beogradska tvrđava, a samim tim i sam Beograd, ima vrlo značajan strateški položaj u okviru celokupne jugoistočne Evrope.

Smeštena je na granici Panonske nizije i Balkanskog poluostrva i raskrsnica je putnih pravaca koji su od davnina povezivali Carigrad (Via Militaris) odnosno Solun (Via Egnatia) sa unutrašnjošću evropskog kontinenta.

Pored kopnenih puteva koji se na tom mestu spajaju, na njemu se ukrštaju i plovni putevi oličeni u Savi i pogotovo Dunavu koji predstavlja najznačajniju evropsku reku.

U lokalnom smislu gledano, tvrđava se nalazi na kraju grebenskog platoa koji se na tom mestu strmo spušta ka ušću Save u Dunav. Na taj način je rekama sprečen pristup tvrđavi sa severa i istoka Dunavom i zapada Savom.

Prošlost Beogradske tvrđave[uredi | uredi izvor]

Privremeni logor[uredi | uredi izvor]

Strateški položaj Beogradske tvrđave korišćen je u neolitu i eneolitu, ali se i pored toga, keltski grad razvio na prostoru današnje Karaburme, oko Rospi ćuprije.

Dolazak Rimljana na ove prostore, ponovo vraća Terazijski plato u središte pažnje. Pretpostavlja se da su još početkom 1. veka na prostoru Singidunuma bile stacionirane legije (IV Scithica i V Macedonica) ali tome, za sada, nema arheoloških potvrda. Domicijanova (81—96) podela Mezije 86. godine na Gornju i Donju, dovodi u ovo podneblje iz Dalmacije IV Flavia legiju. Ne zna se gde je prvobitno bila stacionirana (možda u Magrumu[3]), ali je izvesno da se ona trajno smešta u Singidunumu po okončanju Dačkih ratova početkom 2. veka.

Tada je podignut privremeni vojni logor od zemljanih bedema i drvenih palisada okružen rovom. Dugo se smatralo da se on nalazio na prostoru današnjeg Gornjeg Grada, ali za to nije bilo potvrde u arheološkim istraživanjima. Otkrića sa kraja 20. veka (obavljena 1997. godine) su otvorila mogućnost da se on zapravo nalazio na potezu od današnjeg Trga republike (Narodni muzej i pozorište) do Kolarčeve zadužbine i Studentskog parka, oivičen današnjim ulicama kneza Mihajla i Braće Jugovića.

Iako ova hipoteza još uvek nije u potpunosti potvrđena, danas se smatra da se privremeni logor nalazio najverovatnije na tom prostoru. Na osnovu te pretpostavke, procenjuje se da je imao pravougaonu osnovu čije su maksimalne dimenzije mogle biti 200 m x 400 m.

Rimski kastrum[uredi | uredi izvor]

Rimska skulptura i antički spomenici iz Singidunuma u izložbenom prostoru Velikog barutnog magacina.

Tragovi naselja na prostoru Beogradske tvrđave datiraju još iz neolita, da bi se u doba Kelta na prostoru današnje Karaburme razvio pravi grad pod imenom Singidunum.

Najstarije utvrđenje na mestu današnje Beogradske tvrđave podignuto je najverovatnije između 6. i 11. godine n. e. u vreme kada su varvarska plemena počela da ugrožavaju severne granice Rimskog carstva. Tada je na platou od Narodnog muzeja i Pozorišta do Studentskog parka podignuto utvrđenje od zemljanih bedema i palisada koje je kasnije, najverovatnije u II veku, preraslo u klasični rimski kastrum koji je činio sastavni deo čuvenog limesa.[3]

Kastrum je imao pravougaonu osnovu dimenzija 560 m sa 350m i obuhvatao je današnji Gornji Grad sa delom Kalemegdanskog parka do današnje Pariske ulice. Tokom prvih vekova nove ere bio je stalno sedište IV Flavijeve legije. Posle podele Rimskog carstva 395. godine tvrđava ulazi u sastav Istočnog rimskog carstva pod imenom Singidon, da bi 441. godine bila razrušena u velikom napadu Huna. Kralj Ostrogota Teodorik Veliki je osvaja 471. godine, da bi je 498. godine napustio tokom seoba Ostrogota na Apeninsko poluostrvo.

Kasnoantičko odnosno ranovizantijsko utvrđenje[uredi | uredi izvor]

Tvrđava biva obnovljena i ojačana nešto pre 535. godine tokom vladavine vizantijskog cara Justinijana I (527—565). Tom prilikom je njena površina svedena najverovatnije samo na pravougaoni prostor današnjeg Gornjeg Grada. Oko nje se tokom slovenskog naseljavanja na Balkansko poluostrvo smeštaju Srbi. Tvrđavu su u VIII veku razorili Obri, posle čega je ona neko vreme bila napuštena.

Srednjovekovno utvrđenje[uredi | uredi izvor]

Despotova kapija i Dizdareva kula predstavljaju zajedno sa severoistočnim bedemom najbolje očuvan deo srednjovekovnog Gornjeg grada s početka 15. veka. Kula je dobila naziv po tome što je u drugoj polovini 18. veka u njoj stanovao dizdar — zapovednik tvrđave. Teško je stradala u bombardovanju Beograda 1915. godine.

Ne zna se pouzdano kada su obnovljeni bedemi i život u Beogradskoj tvrđavi, ali je izvesno da je u sredinom IX veka postojalo utvrđeno naselje. Ono je najverovatnije obuhvatalo zapadni ugao nekadašnja kasnoantička utvrđenja (prostor budućeg vizantijskog Kastela i Despotovog Grada) kao citadelu utvrđenu kamenom, dok je ostatak prostora nekadašnjeg kasnoantičkog utvrđenja odnosno pravougaoni prostor Gornjeg Grada bio opasan zemljanim bedemom sa palisadom ispred koga se nalazio suvi šanac čime se Beogradska tvrđava nije umnogome razlikovala od većine ostalih utvrđenja u Evropi tog doba. Arheološki ostaci rova pronađeni su 2012. godine.[4]

Ranovizantijska (kasnoantička) tvrđava je bila građena od belog kamena koji je bliještao sa svog uzdignutog položaja nad panonskom ravnicom, zbog čega su joj Srbi dali naziv Beli Grad odnosno Beograd pod kojim se tvrđava i naselje prvi put pominju 16. aprila 878. godine u pismu rimskog patrijarha Jovana VIII upućenog bugarskom kanu Borisu (852—889).

Tokom vekova tvrđavom i gradom upravljaju na smenu Bugari, Vizantinci i Mađari, da bi u XI veku ponovo došla u ruke Vizantijskog carstva posle sloma Samuilovog carstva (1018). Pošto je grad tada postao istureno granično utvrđenje Vizantije, nekadašnji kasnoantički bedemi su obnovljeni.

Mađari su pokušali da zauzmu grad 1071. godine, da bi 1127. godine uspeli na kratko da zauzmu grad, ali pošto nisu bili u stanju da grad zadrže porušili su utvrđenje i tako dobijeni materijal su iskoristili za utvrđivanje Zemunskog Grada. Za vreme vladavine Manojla Komnina (1143—1180) Vizantinci zauzimaju Zemun, a kamen koji je tri decenije ranije prešao Savu vraćen je i ugrađen nazad u Beogradsku tvrđavu koja u periodu od 1151. do 1165. godine biva pretvorena u kastel u obliku deltoida dimenzija oko 135 m sa oko 60 m, smeštenog na prostoru nekadašnje citadele.

Grad 1183. ili 1184. godine pada u ruke Mađara koji vladaju njime sve do početka XV veka sa malim prekidom od 1284. godine je njime upravljao prvo tzv. sremski kralj Dragutin (kralj Srbije 1276—1282, kralj Srema 1282—1316), a potom i njegov brat Milutin (1282—1321), da bi ga Mađari ponovo povratili 1319. godine. Tokom svoje vladavine Milutin je proširio utvrđenje na zapad, spustivši bedeme do Save (tzv. Zapadno Podgrađe). Srpski car Dušan (1331—1355) i kasnije knez Lazar (1371—1389) su pokušali da zauzmu tvrđavu, ali bez uspeha.

Beogradska tvrđava u doba despota Stefana Lazarevića[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Beogradska tvrđava u doba despota Stefana Lazarevića
Ostaci zamka despota Stefana u severozapadnom delu Gornjeg grada. Zamak je u potpunosti porušen u velikoj eksploziji barutnog magacina u Gornjem gradu oktobra 1690. godine za vreme tzv. Velikog turskog rata 1688—1690.
Zindan kapija i most. Svi mostovi na Kalemegdanu su bili drveni da bi se lakše mogli zapaliti i time spreči prodor osvajača. Izgrađena je za vreme ugarske vladavine u periodu od 1440-1456. godine kako bi ojačala prilaz Despotovoj kapiji koja je tada predstavljala glavni ulaz u Gornji grad. Ovde su vođene žestoke borbe tokom opsade sultana Mehmeda Fatiha 1456. godine koji je posle Carigrada želeo da osvoji Beograd. Međutim, odlučujuća bitka se ipak odigrala na reci, odnosno Dunavu. Nakon poraza turske flote pala je i opsada grada. Beograd je konačno osvojio tokom pohoda sultan Sulejman I Veličanstveni 1521. godine. U međuvremenu, između dve velike bitke za Beograd otkriven je Novi svet. Dobila je kasnije naziv po tome što su njeni podrumi pretvoreni u tamnice.

Vazalnim ugovor koji je sa mađarskim kraljem Žigmundom (1387—1437) zaključio 1403. godine srpski despot Stefan Lazarević (1377—1427) srpska despotovina je dobila Beograd i još neke oblasti. Tokom njegove uprave gradom, tvrđava koju su Osmanlije 1397. godine razrušile je obnovljena i značajno proširena u periodu od 1403. do 1407. godine kada je obnovljen kastel koji je pretvoren u despotov utvrđeni dvorac (1405), posle čega je obnovljeno Zapadno Podgrađe u kome je podignuto Ratno pristanište. Radovi na proširenju utvrđenja su trajali sve do smrti despota Stefana 1427. godine, a u samom gradu se od 1405. godine nalazi prestonica Srbije koja je do tada bila u Kruševcu (vidi Grad cara Lazara). Tokom Stefanove vladavine u gradu je obnovljen:

  1. Manojlov kastel koji je pretvoren u despotov utvrđeni dvorac sa prvobitnom kulom Nebojša kao donžonom (okončano 1405)
  2. Zapadno Pograđe koje je ojačano i uz koje je podignuto Ratno pristanište (okončano 1407) dok su kao potpuno novi delovi tvrđave u periodu od 1407. do 1427. godine redom podizani:
  3. Gornji Grad koji je opasan sistemom dvostrukih bedema, poput niskog i zadnjeg bedema u carigradskim Teodosijevim bedemima
  4. Duboki suvi šanac ispred Gornjeg grada sa kopnene strane
  5. Donji Grad sa Gradskim pristaništem čiji je ulaz čuvala kula koja je kasnije prerađena u današnju kulu Nebojšu

čime je površina koja je opasana bedemima za nešto manje od četvrt veka uvećana desetostruko.

Posle Stefanove smrti, Beograd biva vraćen Mađarima koji ga dodatno ojačavaju zbog sve veće opasnosti od Osmanlija, koje su ga tri puta opsedale:

Tokom svoje vladavine Mađari su dodavali barbikane ispred glavnih gradskih kapija, istureni deo utvrđenja na istoku i preradili su današnju kulu Nebojša u tipičnu artiljerijsku kulu tog doba.

Artiljerijsko utvrđenje[uredi | uredi izvor]

Kralj kapija u baroknom stilu i novi bedemi iz prve polovine 18. veka na ulazu u Gornji grad. Izgrađeni su na mestu stare srednjovekovne kapije i bedema. Građena je 1693-1696. godine i teško oštećena tokom austrijskog bombardovanja 1717. godine. Konačni oblik je dobila tokom velike austrijske rekonstrukcije tvrđave u prvoj polovini 18. veka. Stari drveni most zamenjen je betonskim 1928. godine.
Novi bedemi iz prve polovine 18. veka prilagođeni novoj ratnoj tehnici a koji su zamenili stare srednjovekovne bedeme iz prve polovine 17. veka.

Austrijanci osvajaju tvrđavu 1688. godine i počinju sa opsežnom obnovom i preradom iz srednjovekovnog u artiljerijsko utvrđenje. Posao je poveren Andreju Kornaru koji ga je većinom priveo kraju 1696. godine pod Osmanlijama koje su u međuvremenu povratile grad. Tom prilikom je tokom bombardovanja pogođen barutni magacin smešten u Despotovom Gradu što je izazvalo veliku eksploziju u kojoj je stradao gotovo ceo Despotov Grad. Međutim Kornarova rešenja su već tada bila zastarela, a zbog stalnih borbi nikada nisu ni u potpunosti završena.

Austrijanci zauzimaju 1717. godine Beograd i u periodu od 1723. do 1736. godine Švajcarac Nikola Mores fon Doksat izvodi velike prepravke i dograđivanja tvrđave u sklopu kojih je planirano i podizanje dodatnih utvrđenja na levim obalama Save i Dunava koja bi bila povezana sa samim utvrđenjem. Međutim tvrđava je Beogradskim mirom iz 1739. godine bez borbe vraćena Osmanlijama, a Austrijanci su bili primorani da poruše novoizgrađene bedeme u roku od tri (bastiona trasa oko varoši) odnosno šest (utvrđenja u sklopu tvrđave) meseci. Po okončanju tih radova grad biva u junu 1740. godine predat Osmanlijama. Zbog potrebe očuvanja svojih severnih granica Osmanska imperija je morala da obnovi i dodatno utvrdi Beogradsku tvrđavu, ali je usled lošeg finansijskog stanja u samom carstvu ta obnova trajala preko dve decenije i nije unela ništa novo, već je predstavljala pojednostavljenu obnovu tada već zastarelih Doksatovih rešenja.

Beogradska tvrđava oktobra 1789. godine ponovo pada u austrijske ruke, ali već 1791. godine biva vraćena Osmanlijama prema odredbama Svištovskog mira.

Vidin kapija u severoistočnom delu Donjeg grada, izgrađena je u razdoblju 1740-1750. godine, u okviru turskih radova na prethodno porušenim austrijskim fortifikacijama.

Srpski ustanici pod Karađorđem osvajaju tvrđavu 1807. godine i ona ostaje u sastavu ustaničke Srbije sve do propasti Prvog srpskog ustanka 1813. godine. Prema ugovoru o Osmanlijskom napuštanju Srbije knezu Mihailu Obrenoviću (1839—1842, 1860—1868) 19. aprila 1867. godine bivaju simbolično predati ključevi Beogradske tvrđave. Neposredno posle ovoga utvrđenje gubi svoj vojni karakter, a od 1869. godine ceo prostor nekadašnje tvrđave i njene okoline počinje da se pretvara u Kalemegdanski park.

Prostor tvrđave je stradao tokom bombardovanja za vreme Prvog svetskog rata i tom prilikom su uništene skoro sve zgrade u njenoj unutrašnjosti, a sami bedemi su pretrpeli teška oštećenja.

Pre gradnje savskog keja, uklanjani su „prvi bedemi… sasvim na obali” u leto 1936,[5] kružni put ispod Donjeg grada je završavan krajem avgusta.[6] U sklopu rekonstrukcije tvrđave, te godine je podizana „petospratna kula” u okolini crkve Ružice i mostovi.[7] U to vreme je i Zindan kapija rekonstruisana i dobila današnji izgled.[8] Kafana između Zoološkog vrta i Crkve Ružice građena je 1938.[9] i otvorena u junu 1939[10] (zakupac je ubrzo bio osuđen po Zakonu o suzbijanju skupoće[11]). Kula Nebojša je takođe restaurirana 1938, povećano je šetalište na savskoj strani, opravljeni srušeni zidovi terasa ispod „Pobednika”.[12] Pre rata je planirano da se u Donjem gradu izgradi olimpijski stadion.[13]

Tokom Drugog svetskog rata u sklopu tvrđave su bile stacionirane nemačke okupacione snage. Donji grad je regulisan 1941—43, uklonjene su stare zgrade i ruševine i prostor je pretvoren u park.[14][15] Posle oslobođenja Beograda 20. oktobra 1944. godine u tvrđavu su se smestile trupe JNA, koje su je napustile 1946. godine kada je ceo prostor tvrđave i parka stavljen pod zaštitu države.

Značajne godine[uredi | uredi izvor]

Godine gradnje i rušenja[uredi | uredi izvor]

Osmougaona kula Nebojša izgrađena je tokom ugarske vladavine nakon neuspele turske opsade u razdoblju 1456-1460. godine na priobalnom bedemu u Donjem gradu, na mestu iščezlog gradskog pristaništa. Građena je kao topovska kula a u isto vreme izgrađena je i Jakšićeva kula. Obnovljena je početkom 21. veka i pretvorena u muzej i izložbeni prostor sredstvima grčke vlade jer je u njoj bio utamničen i pogubljen krajem 18. veka veliki grčki revolucionar i pesnik Riga od Fere.

Godine borbi smena vlasti[uredi | uredi izvor]

Spomenik Pobednik u Gornjem gradu.

Beogradska tvrđava danas[uredi | uredi izvor]

Kalemegdan park
Kalemegdan park

Beogradska tvrđava danas predstavlja pretežno tipično artiljerijsko utvrđenje, poput Petrovaradina, ali su u njoj vidljivi ostaci i prethodnih epoha. Ta razlika se najbolje vidi u materijalu gradnje:

Galerija Prirodnjačkog muzeja na Kalemegdanu

Tvrđava je danas vlasništvo države Srbije i pod njenom je zaštitom, a direktnu upravu nad njom ima JP „Beogradska tvrđava“. Ona je stalno otvorena za posetioce, a u njenom sklopu se nalaze:

U sklopu tvrđave se stalno izvode kako mala arheološka istraživanja, tako i konzervatorski i rekonstrukcioni radovi.

Ostaci rimskog kastruma[uredi | uredi izvor]

Tragovi rimskog kastruma mogu se danas u tragovima videti u osnovi severnog i zapadnog bedema Gornjeg Grada i čine ih veliki pravilni tesanici.

Ostaci Despotovog grada[uredi | uredi izvor]

Najočuvaniji deo nekadašnjeg Despotovog Beograda predstavlja severoistočni deo Gornjeg grada koji čini:

Pored toga značajni ostatak predstavlja i ceo istočni bedem Gornjeg i Donjeg grada sa ostacima Istočne kapije Donjeg grada, kao i severni bedem Gornjeg grada.

Nedaleko od Defterdareve kapije se mogu videti temelji ulazne kule i bedema Despotovog grada sa stubovima nosačima mosta kojim se nekada ulazilo u njega. Na padini između severnog bedema Gornjeg grada i platoa Malog grada prostiru se ostaci mitropolijskog dvora u okviru koga se nalazila i crkva posvećena Uspenju Bogorodice u kojoj su bile smeštene mošti Svete Petke.[17]

Ostaci zgrade mitropolije na Kalemegdanu

Kapije[uredi | uredi izvor]

Spomen ploča posvećena Vidin kapiji

Kule[uredi | uredi izvor]

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ „Beograd u brojkama 2006” (PDF). Arhivirano iz originala (PDF) 16. 02. 2008. g. Pristupljeno 16. 05. 2008. 
  2. ^ Vujović, Branko (2003). Beograd u prošlosti i sadašnjosti. Beograd: Izdavačka kuća Draganić. str. 103—104. 
  3. ^ a b Marko Popović, „Beogradska tvrđava” (drugo dopunjeno izdanje), Beograd. 2006. ISBN 978-86-908427-0-4.
  4. ^ Rov na Kalemegdanu iz devetog veka („Politika”, 6. jul 2012)
  5. ^ „Vreme”, 4. jul 1936, slika dole levo
  6. ^ „Vreme”, 29. avg. 1936
  7. ^ „Politika”, 18. sept. 1936, str. 9 i 10
  8. ^ „Politika”, 31. jan. 1940
  9. ^ „Vreme”, 27. jul 1938
  10. ^ „Politika”, 2. jun 1939
  11. ^ „Politika”, 28. jun 1939
  12. ^ „Politika”, 15. maj 1938, str 14
  13. ^ „Politika”, 12. jun 1938
  14. ^ „Kolo”, 8. maj 1943
  15. ^ „Kolo”, 3. jul 1943
  16. ^ Šta je Anenerbe tražio u Beogradu („Politika”, 20. april 2020)
  17. ^ Sveta Petka počivala na Kalemegdanu („Večernje novosti“, 7. novembar 2013)

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Beogradska tvrđava na Vikimedijinoj ostavi.

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Београдска_тврђава&oldid=27386267”