Napad NOVJ na Gračac januara 1943.

Napad NOVJ na Gračac januara 1943.
Deo Drugog svetskog rata u Jugoslaviji
Panorama Gračačkog polja
Vreme 14/15.januar 1943. Mesto Gračac, Nezavisna Država Hrvatska Ishod neuspeo napad NOVJ
Sukobljene strane
NOVJ	Kraljevina Italija JVuO
Komandanti i vođe
Ivan Gošnjak Srećko Manola	Momčilo Đujić
Uključene jedinice
Šesta lička divizija	Dinarska četnička divizija 151. puk divizije „Sisari”
Jačina
oko 3.800 partizana	oko 2.300 četnika 300 Italijana
Žrtve i gubici
40 poginulih 67 ranjenih 57 nestalih	41 poginula 22 ranjena 115 zarobljenih

Napad jedinica NOVJ na Gračac izvršen je u noći 14/15. januara 1943. godine, a izvela ga je Šesta lička divizija. Gračac su branile četničko-italijanske snage, a nakon višečasovne borbe napad je zbog jake kiše, koja je prouzrokovala manju poplavu, bio obustavljen. Najteže gubitke u toku napada, pretrpela je Druga lička brigada, koja je imala 40 mrtvih i 64 ranjenih boraca, među kojima je bio i komandant bataljona „Ognjen Prica” Stanko Opsenica, narodni heroj.

Uvod

Pošto je iskrcavanje saveznika na jadransku obalu delovalo sve izvesnije, Vrhovna komanda JVuO je planirala da svim svojim snagama napadne slobodnu teritoriju pod kontrolom komunističke NOVJ, sa centrom u Bihaću i nanese joj odlučujući poraz pred konačni obračun sa snagama Sile Osovine, koji bi usledio nakon eventualnog iskrcavanja zapadnih saveznika na jadransku obalu. General Dragoljub Mihailović je 1.januara 1943. godine naredio veliki pokret svojih snaga ka zapadnim tačkama Jugoslavije, kako bi se proterali partizani i zauzele pozicije pred očekivani ratni rasplet. Međutim, plan nije mogao biti u potpunosti ostvaren zbog problema sa prelaskom četničkih trupa pod komandom majora Pavla Đurišića i pukovnika Baja Stanišića iz Crne Gore u Zapadnu Bosnu, Liku i Dalmaciju.

Uočivši dolazak hercegovačkih četnika u Gračac, grad na pruzi Zagreb-Split u kome su Srbi činili većinsko stanovništvo, komunisti su angažovali velike snage da ga osvoje.

Odnos snaga pred bitku

Sledeći odredi Dinarske četničke divizije bili su raspoređeni u Gračacu ili neposrednoj okolini.

• Gračačka brigada pod komandom kapetana Marka Crljenice. Ovo je zapravo bio puk „Vožd Karađorđe“, prememenovan u brigadu, kao i ostali pukovi Dinarske četničke divizije, decembra 1942. godine. Brigada je bila smeštena po okolnim selima.
• Bosanska brigada „Gavrilo Princip“, pod komandom vazduhoplovnog majora Mihaila Tomaševića. Po povlačenju iz Bosanskog Grahova, brigada je stigla u Gračac 7. decembra 1942. godine. Imala je tri bataljona sa ukupno 650 boraca. Nalazili su se u samom Gračacu - jedan bataljon u gornjem, a dva bataljona u donjem delu grada.
• Dalmatinske jedinice pod, pod komandom poručnika Milana Šućura. Svoje tri čete, dan uoči napada Šućur je rasporedio na strateški najvažnija mesta: na kote Bukovi vrh i Gradina, zatim na izlaz iz donjeg grada prema železničkoj stanici i na raskrsnicu puteva Obrovac - Gospić.
• Nevestinjski korpus, pod komandom kapetana Milorada Popovića, iz sastava Baćovićevog Ekspedicionog korpusa, koji je došao u Gračac 19. decembra 1942. godine.Jedan deo Popovićevih četnika bio je u gornjem, drugi u donjem delu grada, a treći - Zubački bataljon poručnika Dušana Vučkovića u obližnjem selu Glavica Đekić.

Komandant Dinarske četničke divizije bio je četnički vojvoda Momčilo Đujić, dok je komandant svih trupa u bici za Gračac bio major vazduhoplovstva Mihailo Tomašević, a njegov pomoćnik i ujedno komandant mesta artiljerijski kapetan Milivoj Vuksanović.

Na strani Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, bitkom za Gračac komandovao je Glavni štab Hrvatske. Najelitnija jedinica Glavnog štaba Hrvatske bila je 6. lička divizija kojom je komandovao Srećko Manola. U 6. diviziji najelitnijom jedinicom je smatran Udarni bataljon 2. brigade, od 500 partizana, davno isprobanih u borbi. Komandant Prvog korpusa Narodnooslobodilačke vojske Hrvatske bio je Ivan Gošnjak, koji će kasnije postati general JNA. Oko 6000 partizana opkoliko je Gračac uoči Srpske Nove godine, očekujući neopreznost četnika i brzu pobedu.

Tok bitke

Napad NOVJ na grad i borbe unutar grada

Komunisti su u Gračacu imali doušnike, od kojih im jedan 13. januara uveče donosi informaciju da je situacija u gradu povoljna za početak operacije. Napad NOVJ je otpočeo sat pre ponoći, iz četiri pravca. Prikrivši se po mraku i nevremenu, jedan partizanski bataljon bez ispaljenog metak zauzima kotu Bukovi vrh i zarobljava jednu četu Dalmatinske jedinice. Istovremeno, druga grupa partizana zauzima Gradinu, najvažniju kotu za odbranu grada. Takođe, u isto vreme, partizanski Udarni bataljon, imitirajući dvojnu kolonu četnika, iz pravca železničke stanice dolazi pravo na glavni ulaz u Gračac. Partizani su znali lozinku i predstavili su se kao u to vreme uobičajena smena za neku jedinicu iz sastava Dinarske četničke divizije. Kada je kolona stigla do prve kuće, sa smenom straže, bešumno su likvidirani i ovi četnici i oni na ulazu u grad. Tako je 500 najboljih, do zuba naoružanih partizana preplavilo donji deo grada, a da četnici još uvek nisu dali znak za uzbunu.

Pripucalo se u onom času kada je Udarni bataljon ušao u donji dao grada, sa Gradine, odakle se povlačio vod dalmatinskih četnika. Kapetan Milivoj Vuksanović je pozvao telefonom Bukov vrh, a odgovorili su mu partizani, uz pretnje i psovke. Uvidevši da su partizani ušli u grad, Vuksanović je dao znak za uzbunu.

Delovi Udarnog bataljona su najpre napali bolnicu, čija je zgrada bila najveća u donjem delu grada. Pored tridesetak dobro naoružanih četnika bolnicu je branio i pukovnik Dimitrije Uzunčević, inspektor trupa Dinarske četničke divizije lično. Partizani odmah zauzimaju prizemlje i pritom gine bolničarka Mileva Cvjetković. Bolničari, ranjenici i četnici se povlače na sprat, organizujući odbranu pod komandom pukovnika Uzunčevića, koji posle nekoliko sati borbi gine na stepenicama, odakle je pucao na partizane. Četnici stavljaju zapreke na vrata i prozore da ne bi uletele bombe i pružaju žestok otpor sve do jutra, kad nanose teške gubitke Udarnom bataljonu koji se povlači nekoliko stotina metara od bolnice.

U međuvremenu, četnici pod komandom Milorada Popovića, preduzeli su opkoljavanje Udarnog bataljona, nakon što su pružili žestok otpor iz kuća u gradu.

Ključna borba za ishod bitke odigrala se na Gradini. Shvativši njen značaj, komandant 1. bataljona Brigade „Gavrilo Princip Mihailo Tomašević šalje dva voda da je povrate po svaku cenu. Vojnici kreću uz strmini, po oluji i mrklom mraku u juriš potiskujući partizane na severne i zapadne padine Gradine, prema selu Azapovići. Otuda su stalno napadali Gradinu ali su četnici i tokom te noći i tokom naredna dva dana održali svoj položaj. Još jedna važna borba odigrala se u selu Glavica Đekić, koje je branio Zubački bataljon, pod komandom poručnika Dušana Vučkovića, koji je poginuo tokom ove bitke. Posle nekoliko sati borbe, oluja i nevreme poplavili su selo pa partizanska rezerva nije mogla da se uključi u borbu.

U svom izveštaju, od 15. januara, kapetan Ivan Gošnjak, komandant Prvog korpusa Narodnooslobodilačke vojske Hrvatske obaveštava Glavni štab Hrvatske da ciljevi nisu ispunjeni i da su komunističke snage primorane da prekinu operaciju.

Četnička protivofanziva

Gračački četnički odred

Povlačenje partizanskih snaga počelo je 15. januara, odnoseći mrtve i ranjene u okolna sela. Toga dana napadali su još samo u pravcu Glavice Đekića, dok je opkoljeni Udarni bataljon i dalje odbijao da se preda. Pre zore 16. januara jedan četnički bataljon napada partizane sa severa u Azapovićima. Četnici ispunjavaju zadatak i potiskuju partizanske rezerve iz sela Ljubovića. Oko 8 sati ujutru Udarni bataljon bio je potpuno opkoljen i napadnut sa svih strana. Obruč oko partizanskih snaga u gradu se stezao, koje pokušavaju da se probiju na Gradinu, ali ne uspevaju. Čitav Udarni bataljon je uništen u gradu, dok se samo dvadesetak vojnika predalo četnicima.

Odmah potom, potučeni su partizani iza Glavice Đekića čime je bitka završena. U bici za Gračac uništena je najbolja jedinica Glavnog štaba Hrvatske, a partizani su se povukli prema Bihaću.

Posledice

Komunisti su znali da je ovo jedan od poraza sa ozbiljnim posledicama. Komandant Glavnog štaba Hrvatske, Ivan Rukavina, rekao je u izveštaju Josipu Brozu Titu 19. januara. 1943. godine “da snage 6. divizije ne bi mogle likvidirati u ovoj situaciji Gračac“. Dan kasnije počela je operacija Vajs.

Nakon bitke, komandant Dinarske četiničke divizije, četnički vojvoda Momčilo Đujić javlja generalu Draži Mihailoviću da je tokom bitke uništena glavnina komunističkih snaga u Lici i Dalmaciji. U bici je poginulo 558 ljudi, od toga pet oficira JVuO i dve žene. Ipak, nakon početnog uspeha, četnici nisu mogli da nanesu odlučujući udarac komunistima zbog početka operacije Vajs, koja je bila usmerena protiv komunista od strane Sila Osovine.

Literatura

• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom II, knjiga VII — Dokumenta Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije decembar 1942 — januar 1943. Beograd: Vojno-istorijski institut Jugoslovenske narodne armije. 1959. 
• Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda, tom V, knjiga XI — Borbe u Hrvatskoj januar 1943. Beograd: Vojno-istorijski institut Jugoslovenske narodne armije. 1955. 
• Bolta, Bogdan (1990). Gračačka četnička brigada: 1941—1945 — prilog istoriji narodnog Ravnogorskog pokreta. Sidnej. 
• Orlović, Đorđe (1990). Šesta lička proleterska divizija „Nikola Tesla”. Beograd.