Bogumili u srednjovekovnoj Srbiji

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
"Poluverci“, detalj freske iz crkve svetog Ahilija u Arilju, oslikane oko 1290. godine.

Bogumili u srednjovekovnoj Srbiji su bili slovenski hrišćani koje nisu priznavali vlast vizantijske niti rimske crkve. Njihovo učenje, bogumilstvo, proširilo se Raškomi iz Makedonije, koja je bila njihovo središte. Nazivani su i babunima, po makedonskoj planini Babuni.[1]

Pravoslavna crkva i nemanjićka država su ih proglasile za jeretike, kažnjavajući ih telesnim kaznama, spaljivanjem na lomači, sečenjem jezika, žigosanjem po licu, progonom iz zemlje, oduzimanjem imanja i drugim drakonskim merama.[2] U ovim pogromima su spaljene i slovenske apokrifne knjige, koje su predstavljale najstarije spomenike raške i makedonske škole[3][4].

Društvene prilike[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Istorija Srbije u Srednjem veku

Seljaci u srednjovekovnoj Raškoj su morali da plaćaju dve vrste dažbina: soće ili dohodak carskom vladaru, i desetak, koji je svaki vlastelin ubirao od seljaka sa svog imanja, najčešće u žitu, mesu, medu, vosku... Pored dažbina, seljak je bio dužan da izvršava i razne rabote i druge obaveze. Zemljoradnici su morali da rade svake nedelje na vlastelinskom imanju, i još vanredno kada su veliki poslovi. Pored svih rabota, seljaci su bili obavezni da na poziv vlastelina učestvuju u vojnim pohodima, uglavnom kao pešadija.[5] Pored osnovnih obaveza, zavisni stanovnici imaju i obavezu da popravljaju gradske zidine, čuvaju stražu na putevima, da primaju na stan i hranu cara ili vlastelina i njegovu pratnju kada se nalazi na putu. Izvršavanje ovakvih obaveza se nazivalo „rabota”.[6] Celokupno nevlasteosko stanovništvo u srednjovekovnoj Srbiji nosilo je zajedničko ime sebri.[6]

Razvoj bogomilstva[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Bogumilstvo

Krajem 9. veka Srbi su počeli da prihvataju hrišćanstvo. Hrišćanstvo je iz Vizantije najpre primio gornji sloj srpskog društva (vidi: Pokrštavanje Slovena). Crkvene starešine su uglavnom bili Grci.

Razvoj bogumilstva od X do XV veka.

Bogumilsko učenje se raširilo iz Makedonije krajem 10. veka, za vreme Samuilovog carstva, koje je obuhvatalo i Rašku.[7] Smatra se da je Samuilo bio naklonjen bogumilima, pošto su bili jedina organizovana antivizantijska stranka, jasne slovenske orijentacije.[8] Oni su se protivili romejskoj vlasti i helenizaciji zemlje i crkve. Najčešće se kao osnivač ovog učenja navodi pop Bogumil, sveštenik koji je oko 950. godine propovedao među Slovenima u oblasti Velesa i Prilepa protiv iskvarenosti crkve i društvenih nepravdi[9]. Bogumili su svojim jednostavnim hrišćanskim životom, dovodili u pitanje crkvenu moć i bogatstvo. Propovedali su slobodu i ravenstvo među ljudima, osnivajući opštine u kojima su živeli. Podstiču narod na nepokornost vlastima i pozivaju robove da ne rade za svoje gospodare. Učenje bogumila je u Raškoj za kratko vreme steklo veoma mnogo pristalica.[10]

Početkom 12. veka u Raškoj počinje rasti moć dinastije Nemanjića, koji su išli stopama Svetog Save. Ovo je naročito pogodilo staroverce, poštovaoce Peruna, i nepravoslavne hrišćane, bogumile.[11] Bogumili su odbijali da plaćaju poreze.

Progoni bogumila u Srbiji[uredi | uredi izvor]

Nemanjini progoni[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Stefan Nemanja
Veliki župan Stefan Nemanja je otpočeo velike progone bogumila u Raškoj.

Bogumilsko učenje je već bilo prošireno i među vizantijskom vojskom, kada je nekoliko hiljada vojnika napustilo vojni pohod Aleksija I Komnina protiv Normana. U doba stvaranja srpske feudalne države prilaze im i članovi plemstva, koji se opiru jačanju centralne vlasti. Učenje bogumila je prihvatio veliki deo naroda, vojske i vlastele. Nakon smrti cara Manojla 1180. godine, Raška se od slabe Vizantije okreće papi Inoćentiju III koji je vodio katarski krstaški rat, proganjajući zapadnoevropske bogumile. Nemanja nakon učvršćenja vlasti kreće da se obračunava sa bogumilima u Raškoj.

Sabor protiv bogumila u Raškoj[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Sabor protiv bogumila u Raškoj
Petrova crkva u Rasu, mesto održavanja Nemanjinog sabora.

Stefan Nemanja je 1186. godine u Rasu, kod stare Petrove crkve, sazvao veliki crkveno-državni sabor protiv bogumila. Na tom saboru su, pored crkvenih velikodostojnika, bile prisutne i sve važnije velmože u Raškoj. Prisustvo plemstva je značilo da su bogumili prestali biti samo stvar crkve, koja sa njihovim učenjem više nije mogla da se nosi. Bogumili imaju uporište i među samim velmožama, koji na saboru slobodno iskazuju svoje mišljenje. "I dok je govorio ovaj Sveti, i dok je bila velika prepirka..." mnoge velmože se otvoreno protive predloženim merama, pokušavajući da spreče predstojeće Nemanjine progone.

Stefan Nemanja „izobliči krivoverje njihovo, i savetova se sa svetiteljem svojim Jeftimijem i sa časnim črncima, i sa velmožama svojim, i, nimalo ne zadocnev, posla na njih vojsku, naoružanu od slavnih svojih, govoreći: `Revnujući porevnovah za Gospodom Bogom svedržiocem`.“ Uskoro je Nemanjina armija krenula po Raškoj tražeći bogomile. „I on izobliči bezboštvo njihovo, i jedne popali, druge raznim kaznama kazni, treće progna iz države svoje a domove njihove, i sve imanje sakupiv, razda prokaženim i ubogim.“ Uskoro je Nemanji dopao šaka i sam vođa bogumila, koji je surovo mučen: „Učitelju i načelniku njihovu jezik ureza u grlu njegovu, što ne ispoveda Hrista, sina božjeg.“ Nemanja je posle toga zabranio svako pominjanje njihovog imena: „Izagna ga, zapretiv da se nikako ne ispoveda niti pominje trikleto ime.“[2]

Progon bogumila u Raškoj[uredi | uredi izvor]

Bogumili su ubijani, spaljivani na lomači, stavljani na muke, kažnjavani najsurovijim kaznama, sečeni su im jezici, odsecani su im delovi tela, žigosani su po licima i surovo progonjeni, imanja su im paljena ili oduzimana. Pored imanja paljene su i njihove knjige („Knjige njegove nečastive spali“), što je posebna šteta jer bi one danas predstavljale najstarije spomenike raške i makedonske škole.[3] Tako su stare srpske i slovenske apokrifne knjige, u plamenu, bile uništene. Ovakav surov progon bogumila i uništavanje njihovih knjiga i jeste razlog što se danas o njima toliko malo zna i što sva znanja dolaze upravo iz knjiga njihovih neprijatelja.[10] Jedno od uporišta bogumila bio je i Soko Grad utvrđen na steni, u kanjonu reke Moravice. Nemanja je nakon opsade zauzeo grad koji je tom prilikom pretrpeo prilična razaranja. Soko Grad je bio jedno od uporišta tokom progona.]]

„Sveti gospodin naš ... istrebi uspomenu zloslavnih jeretika po otačastvu svome, i zasadi svako dobroverje, te su svi slavili Svetu Trojicu: Oca i Sina i Svetoga Duha“
— Domentijan, Žitije svetog Simeona

Deo preživelih bogumila odlazi preko Drine, u Bosnu, gde nalaze utočište pod okriljem Crkve bosanske i bana Kulina, koji ih prima kao dobre hrišćane. Uprkos progonima od strane katoličke i pravoslavne crkve, pokret u Bosni opstaje .

Iako je mnoštvo bogumila stradalo, i mnoštvo proterano, ipak Raška i dalje ostaje njihovo središte. Preostali bogumili bivaju primorani da se sklone u dubinama planina, daleko od nastanjenih centara i progona od strane pravoslavnog klera. Toponimi koji se kod Srba nalaze na planinskim vrhovima pokazuju da se život odvijao u planinama. Na planini Trebavi je Igralište (nadmorske visine 480 m), gde se narod okupljao za Božić, bez sveštenika; na Kopaoniku pored Ibra je Igrište (1088 m); na Javoru severno od Drine vrh je Igrište (1406 m); na planini Ravan pored reke Bosne je vrh Igrišća (1302 m); na Jahorini zapadno od Drine je Igrište (1451 m), a na planini Tari istočno uz Drinu je vrh Zborište (1544 m).[12]

Savina cenzura[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Sveti Sava

Rastko Nemanjić (oko 1174-1236), u monaštvu nazvan Sava, je bio najmlađi sin Stefana Nemanje. U to vreme, srpska crkva je bila podređena ohridskoj arhiepiskopiji, i imala je samo tri eparhije (Ras, Lipljan i Prizren) u kojima su vladike bili Grci. Sava odlazi u Nikeju (jer su Carigrad tada držali Latini) kod vaseljenskog patrijarha Manojla Sarantena i vizantijskog cara Teodora Laskarisa, tražeći autokefalnost srpske crkve. 6. decembra 1219. godine Raška episkopija postaje arhiepiskopija, a Sava prvi srpski arhiepiskop. Sava potom u Solunu, u manastiru Filokal, prevodi Fotijev Nomokanon (Zakonopravilo, Krmčiju), zbornik crkvenih i pravnih propisa, sa grčkog na staroslovenski jezik. Sava u Nomokanonu navodi i popis kanonskih knjiga, kako bi sprečio upotrebu apokrifnih rukopisa.[3] Po povrtaku u Rašku osniva osam novih episkopija (Zetsku, Humsku, Dabarsku, Moravičku, Topličku, Budimljansku, Hvostansku), među kojima i Žičku, koja postaje sedište nove srpske arhiepiskopije. Svi novopostavljeni episkopi dobijaju po jedan prepis Krmčije. Novoizgrađeni manastiri su bogato obdareni imanjima, njivama, šumama, vinogradima, pašnjacima, voćnjacima...[10] Episkopija u Dabru na Limu je postavljena uz bosansku granicu .[13]

Sabor u Žiči[uredi | uredi izvor]

Godine 1221. je održan opšti državno-crkveni sabor, prvi nakon dobijanja autokefalnosti, u manastiru Žiči, podignutom kao sedište nove arhiepiskopije. Na saboru je arhiepiskop Sava papinom krunom (vencem) krunisao svog brata Stefana Nemanjića za kralja, koji postaje Stefan Prvovenčani, a Srbija postaje kraljevina.

Manastir Žiča, sedište tadašnje arhiepiskopije.

Sava je pred ovim saborom održao Žičku besedu o pravoj veri, u kojoj poučava kralja, vlastelu i novoizabrane episkope osnovnim dogmama pravoslavne vere, bez koje su dobra dela uzaludna. „Jer niti koristi ispravnost života bez prave i prosvećene vere u Boga, niti nas pravo ispovedanje bez dobrih dela može izvesti pred Gospoda, nego treba imati oboje, da "savršen bude čovek Božji"“.[14] Tom prilikom, Sinod pravoslavne crkve proklinje bogumile:

"Zli jeretici, trikleti babuni, koji se lažno nazivaju hrišćanima, i koji se rugaju našoj pravoj veri, izostavljajući iz svetih knjiga reči i preokrećući na zloverje, i koji se otkidaju od svete i pravoslavne crkve, i koji se rugaju svetome i časnome krstu, i koji se rugaju svetim ikonama i ne klanjaju im se - da budu prokleti."
— Sinod pravoslavne crkve

Takođe se proklinju poglavari bosanske crkve koja je primala prognane hrišćane:

"I razglasiti svima: Rastudije bosanski i Radomir i Dražilo i Tolko i Tvrdoš i svi koji se nazivaju hrišćani i hrišćanice a ne klanjaju se svetim ikonama i krstu časnomu, da budu prokleti."
— Sinod pravoslavne crkve[15]

Posle sabora su dovedene bogumilske starešine, koje su ispitivane i pokrštavane: "A one koji su propovedali jeres zadrža sa sobom kod crkve i nasamo ih tačno ispita. Nekrštenima, uz prethodno proklinjanje jeresi koju imađahu, zapovedi da drže dane oglašene u čuvanju čistote, i tako zapovedaše im da se krste."[16] Plemićima koji su bili bogumili, Sava i Stefan Nemanjić su nudili mnoge darove i počasti ako pređu u pravoslavlje, a one koji nisu pristajali su, nakon poniženja, proterivali iz zemlje. "A blagorodne koji su bili u jeresima koje nalažaše, mnogo je molio i učio da se vrate sabornoj apostolskoj crkvi, obećavajući im počasti i darove velike, i koji bi ga poslušao bio je priman od njega s ljubavlju velikom, i primao je od samodršca kralja, brata njegova, mnoge darove. A ko se, ne povinujući se, utvrđivaše u bogomrskim jeresima, ovoga proklevši s velikim beščašćem iz cele svoje zemlje izgonjahu."[16]

Iako su bogumili u Raškoj potisnuti, smatra se da je njihova težnja ipak našla oduške u Savinom radu: ne prekidajući veze sa središtima hrišćanstva, Sava je ostvario samostalnost crkve, uveo narodni jezik u bogosluženje i prilagodio hrišćanstvo domaćim prilikama.

Dragutinovo utvrđivanje prema Bosni[uredi | uredi izvor]

Stefan Dragutin 1284. godine dobija na upravu delove današnje Mačve i Bosne, od ugarskog kralja Ladislava IV i stiče zvanje „sremski kralj“. U dobijenim oblastima se susreće sa bogumilima, nastojeći da spreči njihovo širenje preko Drine u Podrinje. Srpski arhiepiskop Jakov obnovlja pravoslavni sinodik kojim se anatemišu bosanski „lažni hristijani“. Dragutin podiže manastire: Tronoša, Rača, Papraća i Tavna. Manastirska sela sa svim ljudima u njima bila su oslobođena svih drugih poreza. 1291. godine Dragutin javlja papi Nikoli IV kako po Bosni ima mnogo patarena i moli ga da pošalje franjevce koji poznaju slovenski jezik, na šta mu papa šalje dvojicu franjevaca iz slavonske pokrajine.[10] U narednom periodu Dragutin „mnoge od jeretika bosanske zemlje obrati u hrišćansku veru i krsti ih“.[17] Tokom 1291. godine i sam prelazi u katoličku veru.[18][19]

Kralj Dragutin je oko 1290. podigao Crkvu svetog Ahilija u Arilju. Dobro očuvana freska iz tog vremena, pokazuje kralja Dragutina i brata mu Milutina ustoličene pored dede Stefana Prvovenčanog. Ispod njih se odvija rasprava između pravoslavnog episkopa i bogomilskog starešine.[7]

Dušanove zakonske mere[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Dušanov zakonik i Stefan Dušan

Stefan Dušan Nemanjić (oko 1308-1355), nazvan Silni, je bio srpski kralj od 1331—1345. i prvi srpski car od 1346—1355. godine. U 14. veku za vreme cara Dušana, i pored svih progona, u Srbiji i dalje žive mnogi bogumili. U sastav srpske države tada je ulazila i Makedonija, sa Babun planinom koja je bila kolevka bogumilstva. Dušanov zakonik, donet u Skoplju 21. maja 1349. godine, donosi stroge odredbe protiv njih.

Dušanov zakonik donosi stroge odredbe protiv bogumila.
„I ko se nađe kao jeretik, živeći među hrišćanima, da se ožeže po obrazu i da se izagna, a ko bi ga tajio, i taj da se ožeže.“
— Dušanov zakonik, član 10.

Oni koji su krili prijatelje jeretike od progona, rizikovali su žigosanje na licu.

„I ko rekne babunsku reč, ako je vlastelin, da plati sto perpera, akoli je sebar da plati dvanaest perpera i da se bije štapovima.“
— Dušanov zakonik, član 85.

"Babunska reč“ je podrazumevala raspravljanje o verskim dogmama, kritikovanje crkve, propovedanje ravenstva, nepokornost vlastima, itd.

Lazarevićevo osvajanje Srebrenice[uredi | uredi izvor]

Stefan Lazarević (1374—1427), sin Lazara Hrebeljanovića, je u početku svoje vladavine (od 1393) bio turski vazalni knez, da bi nakon bitke kod Angore 1402. godine, u kojoj su Tatari porazili tursku i srpsku vojsku, i smrti sultana Bajazita I, postao ugarski vazal u službi cara Žigmunda. Žigmund Luksemburški pokreće krstaški rat protiv Bosne, koja je bila središte Crkve bosanske i utočište verskim prognanicima sa raznih strana. 1411. godine je osvojenu Srebrenicu, poznatu po rudnicima srebra, dao na upravu Stefanu Lazareviću.[18] Stari srpski dokument koji opisuje kako je Srebrenica osvojena od Bosne, za njezine stanovnike kaže: „Se že vsi jeresi bogomilskie sut“[20], odnosno da su svi jeresi bogumilske. Nakon što je despot Stefan Lazarević preuzeo upravu, u rudniku Srebrenici su se pobunili rudari. Lazarević je na to veoma oštro reagovao, naredivši da se kolovođe kazne stavljanjem usijanih belutaka pod kolena, te su tako zauvek osakaćeni.[21]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Enciklopedija Jugoslavije, Jugoslavenski leksikografski zavod, Zagreb 1955. I svezak, pp. 268.
  2. ^ a b Stefan Prvovenčani, Žitije Svetog Simeona
  3. ^ a b v Branko Bjelajac, Srbi i rukopisno Sveto pismo
  4. ^ „Bogumili su u X, XI i XII veku prevodili apokrifne crkvene knjige na ondašnji srpski književni jezik." Srećković, Slavkov Pantelija: istorija srpskoga naroda, knjiga prva, Beograd, 1884. godine.
  5. ^ Radivoje Arsić, Život seljaka u srednjovekovnoj Srbiji
  6. ^ a b Biljana Marković, O Dušanovom Zakoniku
  7. ^ a b Entry of Slavs Into Christendom Arhivirano uiz originala na dan 11. 11. 2004.
  8. ^ „Bogomilism in Macedonia”. Arhivirano iz originala 07. 10. 2007. g. Pristupljeno 12. 10. 2007. 
  9. ^ „Bogomil as a religious creed that emerged in Macedonia”. Arhivirano iz originala 25. 10. 2007. g. Pristupljeno 12. 10. 2007. 
  10. ^ a b v g [1]Željko Fajfrić, Sveta loza Stefana Nemanje
  11. ^ Slobodan M. Lazić, Žitije Jeromonaha Zahara
  12. ^ Dr. Đorđe Janković: Pogreb Srba u ranom srednjem veku
  13. ^ Vladimir Ćorović, Istorija srpskog naroda (Latinsko carstvo i stvaranje Srpske kraljevine)
  14. ^ Sveti Sava, Žička beseda o pravoj veri
  15. ^ Navedeno prema: Miodrag M. Petrović: Pomen bogumila - babuna u zakonopravilu svetoga Save i „Crkva bosanska“, Beograd, 1995. godine
  16. ^ a b Teodosije, Žitije Svetog Save
  17. ^ Arhiepiskop Danilo II, Žitije kralja Dragutina
  18. ^ a b [2]Željko Fajfrić, Kotromanići
  19. ^ Rovinski, Pavel Apolonovič (1999). zapisi o Crnoj Gori. POdgorica. str. 213—218. ISBN 8649501125. 
  20. ^ Glasnik Srpskog učenog društva, Sv. XX, knj. III. g. 1866, pp. 148.
  21. ^ Slobodan Živojinović, Manastir Tronoša

Literatura[uredi | uredi izvor]

Primarni izvori:

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Богумили_у_средњовековној_Србији&oldid=27109731”