Bugarizacija

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Bugarizacija (bug. българизация), pobugarizovanje, pobugarivanje (побългаряване) ili pobugarenje, je proces mirnog ili nasilnog širenja bugarske kulture na prostorima Balkana.

Bugarski egzarhat[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Bugarska egzarhija

Početkom druge polovine 19. veka Bugari su zatražili uspostavljanje crkvene autokefalnosti. „Taj njihov egzarhat“, kako ističe Slobodan Jovanović, „odmah je nastao da uvuče u svoje krilo sve Slovene Otomanske carevine, i da im svima bez razlike udari bugarsko obeležje“.[1]

Bugarski egzarhisti su od 1870. godine naročito agresivno vršili "pobugarivanje" u Skoplju, Ohridu i Velesu.[2], tako što su podsticali "filetizam", da bi se neopredeljeno stanovništvo izjasnilo - kao jedino pod Turcima prihvatljivo - da je bugarsko. Odgovor je najviše zavisio od postavljenog pitanja, seljaci bi bili navedeni na poželjni odgovor. Agenti bugarskog Egzarhata su sumnjičili Srbe kod Turaka rečima: Srbi su u Otomanskoj imperiji jedini nelojalan i sumnjiv narod. Oni sanjaju neprestano o srpskom carstvu i održavaju veze sa Beogradom. To je podsticalo neprijateljstvo između turskih vlasti i Srba, dovodilo do stalnih sukoba. Zbog toga su Turci 1876. godine doneli naredbu po kojoj se zabranjuje "srpsko ime" u Staroj Srbiji i Makedoniji (Južnoj Srbiji). Od tada su Srbi preimenovani u puku "hrišćansku raju".

U Velesu se čitavu deceniju može pratiti kulturna hronika grada, u kojoj je glavnu reč vodio Hadži Anđelko Palašević veliki trgovac. On je godinama kupovao srpske knjige; kad-kad i po tri, pri čemu se potpisivao kao "veliki ljubitelj knjižestva". Ali 1829. godine on iako i dalje kupuje srpsko štivo, se predstavlja kao Anđelko Palašov - "veliki ljubitelj knjižestva i nacije svoje"(?). Bugarizacija je u Velesu uzela maha, a njen učinak se sve više vidi. Sledeće godine on je postao sada Palašov - "Bolgarin trgovac", iako još nabavlja srpske naslove, kao "ljubitelj srpskog knjižestva". Vremenom sve manje uzima srpske naslove, a sve više bugarske. Anđelko se tako "pobugario" iako je čitao sve vreme srpske knjige i to one nacionalne tematike.

Zapadna Bugarska[uredi | uredi izvor]

Intenzivna bugarizacije sprovođena je u zapadnoj Bugarskoj, između Srbije i grada Sofije, tokom 19. veka. Kada je 1878. godine bilo izjašnjavanje Srba iz sela i gradova koji je trebalo da uđu u sastav nove države Bugarske, videlo se da ih je 90% bilo bugarizovanih imena i prezimena. Za to je bilo dovoljno da prođu dve-tri decenije; sudeći po promenama u spiskovima prenumeranata (pretplatnika) knjiga i listova. Ali ti stanovnici Šopi su se po svemu drugom razlikovali od Bugara, i ogorčeno su branili svoj srpski etnički identitet u preko 100 mesta. Insistirali su da se kao ovejani Stari Srjbi, priključe srpskoj braći u kneževini Srbiji.[3] Za razliku od drugih sličnih procesa (u drugih naroda!) kod Bugara je ona vršena surovo - terorom, organizovano, istrajno; u talasima sve jačeg intenziteta, kako je bugarska država jačala. Srbi iz sofijskog okruženja imenovali su 9. maja 1878. godine glavne tlačitelje inače sofijske čorbadžije: Iliju Dimitrija Makedonskog, Adži Mana (Hadži Mano Stojanov) i Dimitrija Bičakdžijata. Sve aktivnosti je u to vreme koordinisao ozloglašeni Bugarski komitet u Sofiji. Metode su im bile nasilne, poput hapšenja i prebijanja ili perfidne - ucene, pretnje, ubeđivanja i obećavanja.

Bugarizacija na žalost i danas teče, jer Bugari ne dopuštaju pomisao da u Bugarskoj živi ikakva nacionalna manjina; ne popisuju se one ni tokom državnih popisa.

Prvi svetski rat[uredi | uredi izvor]

Nakon okupacije istočnih delova Kraljevine Srbije, Bugarska je te delove podelila na vojno-inspekcijske oblasti gde je sprovodila proces Bugarizacije.

Prvi period bugarske okupacije sadržao je niz masakara kao i sistematsko eliminisanje viđenih ličnosti i srpske inteligencije.

Širom južne Srbije i Makedonije predstavnici sveštenstva, učitelji i profesori, političari, advokati, penzionisani državni službenici i razni trgovci bili su meta ovakve politike Radoslavovljeve vlade. Za nekoliko meseci bilo je na hiljade žrtava, a na hiljade njih je deportovano u Bugarsku. U Makedoniji većina pokolja bila je delo komita koji su u tamošnjem administrativnom sistemu preuzeli skoro sve funkcije na lokalnom i okružnom nivou, zauzimajući mesta sreskih i okružnih načelnika, predsednika opština i obavljajući policijske funkcije. Njihove akcije svakako je uvek pratila ili podržavala bugarska redovna vojska. U istočnoj i južnoj Srbiji, odsustvo komita pokazalo je da svu odgovornost snosi redovna vojska. Eliminacija najuticajnijih staleža bila je praćena čestim nasiljem usmerenim ka članovima njihovih porodica i uopšte protiv čitavog civilnog stanovništva.

Istovremeno sa masovnim i ciljanim pogubljenjima, tokom 1916. godine bugarska vlada je započela sa sprovođenjem političkog programa za nove oblasti, čije je težište bilo bugarizacija civilnog stanovništva.

Prema planiranoj proceduri na nivou države, sprovedeni su uništavanje srpske kulture – zabrana srpskog jezika, uništavanje knjiga, oduzimanje crkvene baštine itd. – i izgradnja bugarskog identiteta – bugarske škole, kulturna društva, zabrana korespodencije sa stranim zemljama itd. – čemu su ljudi podvrgnuti silom. Sa ekonomskog stanovišta, počeo je da se primenjuje sistem rekvizicija[4].

Moravska vojno-inspekciona oblast[uredi | uredi izvor]

Prema statistikama za maj 1916. godine, u Nišu i okolini 170.000 stanovnika su Srbi, 31.000 su Bugari, a ostatak su druge narodnosti[5]. Prema podnetom izveštaju vojnog guverner-generala u Nišu 20. novembra 1916. godine, većina stanovništva su Srbi ili da ga čine sve Srbi odnosno da se tako izjašnjava[6].

Vlast je data ljudima dovedenim iz Bugarske koji su sprovodili politiku iskorenjenja svakog osećanja pripadnosti srpskom narodu. Bilo je zabranjeno govoriti maternjim jezikom. Svako obraćanje vlastima i administraciji i sve žalbe morale su biti na bugarskom jeziku inače se nisu uzimale u obzir a potpisani se kažnjavao kao provokator.

Okupaciju u Moravskoj vojno-inspekcionoj oblasti prati teror nad lokalnim stanovništom sa ciljem bugarizacije. Dana 7. novembra 1915. godine bugarske okupacione vlasti pozivaju sveštenike, učitelje i činovnike radi dobijanja ličnih isprava, ali umesto toga sprovode ih u zatvor u Tvrđavi gde bivaju mučeni i izgladnjivani. Dana 11. novembra ih izvode iz Niša i dovode u selo Kremenicu kraj Bele Palanke na mestu zvanom Jankova padina gde bivaju streljanih. Dana 18. novembra slična streljana srpskog sveštenstva su se dogodila u selu Jelašnica.

Slične stvari događale su se u: Leskovcu, Prokuplju i Lebanu. Veliki broj je bio ubijen u Surdulici, koju je Arčibald Rajs nazvao: „Surdulica srpska kasapnica“.

Surdulica je tokom okupacije, zbog svog geografskog položaja, bila posebno na udaru bugarskog terora. U vermenu od 1915. i 1918. godine gotovo svakodnevno je dovođeno od 200 do 400 Srba, od kojih je veliki broj ubijen, a ostatak interniran u Bugarsku. Pobijeno stanovništvo nije bilo samo iz ovog mesta, već iz svih delova Kraljevine Srbije, odnosno iz pirotskog i niškog okruga, sa Kosova i iz Vardarske Srbije. Vojni sud u Surdulici, na osnovu spiskova ljudi iz njihovih mesta, odlučivao je ko će biti ubijen, a ko interniran. Života su lišeni, prvenstveno oni, koji su predstavljali prepreku bugarizaciji. Ubistva su obavljana noću i to najčešće hladnim oružjem, da se ne troši bojeva municija i da se ne čuju plotuni. Zbog masovnih ubistava, javio se problem kuda se leševima, pa je odlučeno da se isti bacaju u dubodolinama. Tokom iskopavanja posmrtnih ostataka u Surdulici, pronađena je i lobanja u kojoj je ostao zaglavljen bajonet. Postoje indicije da je broj pobijenih ljudi bio preko 6000. Od brojnih grobnica, otkrivene su samo najveće masovne grobnice: Duboka dolina, Kalifer, Zankova livada, Vlaški dol, Radičeva njiva, Dubrava, Jelašnica, Korbevačka reka, korito Vrle reke od Surdulice do Toplog dola. U spomen na ove masakre nad srpskim stanovništvom podignuta je Spomen-kosturnica [7].

Proces desrbizacije bio je vidljiv na ulicama gde je izvršena promena natpisa pa su trgovci i zanatlije dobijali bugarska prezimena (Petrović - Petrovi, Marković - Markovi...).

U 1916. godini osniva se Bugarska gimnazija, gde se pod prinudom okupljaju učenici, koji su, pod pretnjom strogim kaznama, morali da pohađaju nastavu. Direktor gimnazije bio je Gončo Kalinov. U zgradi Niške gimnazije bila je smeštena austrijska vojna bolnica.[8]

Bugarsko sobranje "votiralo je velike sume novca na otvaranju bugarskih škola u okupiranim krajevima, koje kao `buktinje` treba da ozare um njihovih novih saplemenika". U tom cilju, "po budžetu od 24. novembra 1916. godine izglasana je suma za 270 osnovnih škola, za 450 učitelja i 350 profesora", a 100.000 leva "votirano je za novine i knjige, koje bi se imale besplatno rasturati po narodu"42. Pored ovoga, za finansiranje škola u okupiranom delu Srbije korišćena su i sredstva opštinskih budžeta, što je padalo i na teret lokalnog stanovništva. To potvrđuje i podatak da "svi učitelji u varošima dobijaju po 40 leva mesečno od opštine".

Učitelji koji su dovedeni iz Bugarske delovali su u skladu sa politikom ministarstva da se stanovništvo u okupiranim teritorijama Srbije tretira kao bugarsko. Kao rezultat toga, "prilikom otvaranja bugarskih škola u Nišu", izvesni Čapranikov "držao je govor da deca koja su bila pod Srbima nisu Srbi, već Bugari i da imaju postati dobri Bugari.

Za sve vreme bugarske okupacije trgovački promet robe i proizvoda je zamro u varošima na jugu Srbije. Bugari su zaveli policijsku torturu, da se bez njihove objave nije moglo iz grada izaći ili u grad ući. U Leskovcu je seljacima bez objave bio strogo zabranjen ulazak u "grad Leskovac na Moravi". Pijace su obavljale mali promet jer je u opticaju bio bugarski lev. Malo je bilo seljaka koji su na gradsku pijacu donosili svoje poljoprivredne proizvode. Na ulasku u grad Bugari su ih pljačkali i "rekvirirali" im robu, uz ucene i batine. Nije bilo dovoljno hleba, mleka, masti, mesa ni drugih životnih potrepština. Čak nije bilo ni tekstila, odeće i obuće. Za vreme okupacije grad je tavorio. No, i pored policijskog nadzora, promet soli, gasa, šećera i kafe i obuće obavljao se noću, "ispod tezge". Seljaci su preko "veze" ulazili u grad i ilegalnim kanalima snabdevali se lekovima i nužnim artiklima.

Težak život i nemaština koja se često graničila sa bedom bila je stvarnost svakog pojedinca. Svaki život predstavljao je istoriju za sebe, ličnu dramu, kao i deo porodične tragedije stotine hiljada srpskih porodica. Okupaciona bugarska uprava doprinela je svojom okrutnošću i svojom bezobzirnošću, da to dostigne nivo tragedije čitavog jednog naroda i da ga, na kraju rata, ostavi bukvalno na ivici njegove ljudske, materijalne i istorijske egzistencije.[9]

Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]

Fašistička okupacija Jugoslavije

Bugarska je nakon okupacije južne Srbije i većeg dela Makedonije i južnog Kosova, počela Bugarizaciju. U Vranju su spaljene knjige na srpskom jeziku u Vranjanskoj biblioteci.

Zajedno sa nemačkim vojnim okupacionim trupama koje su prodrle u Makedoniju, iz Bugarske je stigla u Skoplje velikobugarski orijentisana grupa makedonskih političkih emigranata, koji su odmah po dolasku osnovali Bugarski centralni akcioni komitet za Makedoniju sa sedištem u Skoplju; komiteti su formirani i u unutrašnjosti Makedonije. Ovaj komitet je u neku ruku preuzeo vlast za vreme interegnuma, do dolaska bugarske administrativne i upravne vlasti.

Da bi opravdala ulazak svojih trupa na jugoslovensku teritoriju, bugarska vlada je 15. aprila 1941. prekinula diplomatske odnose sa Kraljevinom Jugoslavijom. U noti upućenoj jugoslovenskom poslanstvu u Sofiji kao razlog je navela da su, navodno, jugoslovenske jedinice u toku Aprilskog rata napadale na bugarske granične delove, da su jugoslovenski avioni nadletali i napadali bugarske gradove, da je stradalo civilno stanovništvo iako Bugarska nije bila umešana u ratni sukob.

Okupacijom krajeva Srbije i Makedonije postignut je osnovni cilj bugarskih vladajućih krugova — ostvarivanje »nacionalnih ideala« i stvaranje »Velike Bugarske«. No, za sile Osovine, koje su bile u punom osvajačkom zamahu, postignut je još jedan mnogo značajniji cilj: bugarske divizije zamenile su nemačke divizije i tako oslobodile znatne nemačke snage za preduzimanje operacija u Grčkoj, a kasnije i za dejstva na istočnom frontu.

Pored snaga koje su bile dislocirane na području Makedonije i Srbije — u rejonu Vranja, u Pirotu, razmešten je 50. pešadijski puk, koji je pirpadao bugarskoj 1. pešadijskoj diviziji; na jugu Srbije, na Kosovu, bila su dva ojačana bataljona graničara.  Na anektiranom području su, pored ovih snaga bile raspoređene i dve granične brigade, koje su obezbeđivale demarkacionu liniju; po nalogu nemačke vojne uprave bugarske »etapne« jedinice obezbeđivale su železničku prugu Beograd — Đevđelija preko Niša i Kraljeva, a početkom 1943. i prugu Kraljevo — Čačak — Užice i Vardište. U svakom pešadijskom puku formiraju se »lovne družina« posebnim zakonom bugarske vlade od 1. januara 1944. formirana je specijalna žandarmerija; za skopsku oblast formiran je jedan žandarmerijski bataljon.  

Uporedo sa zaposedanjem jugoslovenskih teritorija, bugarske okupacione vlasti organizuju i vojno-teritorijalne jedinice, ustanove i organe preko kojih, između ostalog, početkom jeseni 1941. godine počinju mobilizaciju i regrutaciju na anektiranom području, gazeći time sve međunarodne pravne norme i obaveze.  

Bugarske trupe posele su teritoriju ograničenu sa zapada rekom Strumom, s juga obalama Egejskog mora, uključujući ostrva Tasos i Samotraku, i sa istoka »neutralnom zonom«, koju su posele manje nemačke jedinice. Tako su istočni deo Egejske Makedonije, na istoku od reke Strume, i zapadnu Trakiju, okupirale bugarske trupe približno u isto vreme kada i deo Vardarske Makedonije i Srbije. I na ovoj teritoriji uspostavljena je celokupna bugarska okupatorska vlast — administrativno-politička, vojna i sudska.  

Sa bugarskim okupacionim trupama na anektirano područje došao je i posebno pripremljen policijski aparat. Postojale su dve oblasne i tri gradske policijske komande (Skoplje, Bitolj, Prilep) i 21 sreska policijska uprava sa preko 4.000 policajaca. Na zahtev Nemaca, Bugari su formirali i posebnu rudarsku policiju, sa zadatkom da obezbeđuje i brani rudnike koje su Nemci eksploatisali. Bugarska rudarska policija bila je pod nemačkom komandom.

Pored policajaca koji su prekrili celo anektirano područje, bugarska policija imala je posebno organizovane mobilne jedinice: bojne policijske čete, motorizovanu policiju i konjičke policijske eskadrone Kao rezerva, bugarskoj policiji služili su pitomci Policijske škole otvorene 1943. godine u Skoplju.

U periodu 1942—1943. godini bugarske vojno-policijske vlasti pokušavaju da izazovu bratoubilački rat i uspevaju da stvore nekoliko kontra četa u koje su ulazili raniji emigranti, pripadnici VMRO, pripadnici balističkih organizacija, i razni deklasirani i probugarski orijentisani elementi. Pripadnici kontra četa bili su plaćeni kao i policijski službenici. Ove su čete, sem odreda »Birman«, partizanske snage razbile do sredine 1944. godine.

Civilnu vlast okupator je organizovao po ugledu na državni aparat u Bugarskoj, te je svoje celokupno zakonadavstvo i pravni sistem proširio i na okupaciono područje. Bugarska vlada nije izričito zakonom objavila prisajedinjavanje dela jugoslovenske teritorije Bugarskoj, ali je na njoj uvela svoj režim kao da faktički jeste sastavni deo bugarske države. Aneksiju je ozakonilo bugarsko Narodno sobranje time što je donelo više zakona u pogledu Makedonije i dela Srbije kao sastavnog dela bugarske države. Prisajedinjenje ovih jugoslovenskih krajeva Bugarskoj za vreme okupacije, dok još traje rat, bilo je protivno međunarodnom ratnom pravu i Haškoj konvenciji od 1907. godine.

Na sve položaje u novoobrazovanim institucijama — od oblasnog direktora i raznih načelnika i službenika uprave pa do seoskih kmetova — dovedeni su Bugari. Okupirani deo Makedonije i južne Srbije administrativno je podeljen na oblasti, srezove i opštine.  

Posle organizovanja bugarske administrativne i policijske vlasti, otpočelo je uvođenje i organizovanje i ostalih institucija: građanskih sudova, finansijskih organa, komesarstva za snabdevanje, inspekcijskih službi, poreske uprave, itd. Pored građanskih sudova, osnovani su i preki vojni sudovi koji su sudili civilima osumnjičenim za »delatnost protiv bugarske države«.

Zakon o zaštiti države, koji je bio donet u septembru 1941, modifikovan je u tom smislu što su klauzule bile proširene, a sankcije jako pooštrene. Na primer, za težu telesnu povredu lica koje je na dužnosti predviđala se smrtna kazna; za širenje neprijateljske propagande, rasturanje letaka neprijateljske sadržine — doživotna robija, za slušanje stranih radio-stanica — od 5 do 10 godina robije itd. Ovaj zakon bio je preteča drugom zakonu po kome svim prestupnicima sude preki vojni sudovi. Ukazom Ministarskog saveta Bugarske od 19. septembra 1941. stupio je na snagu Zakon za ratno stanje, koji je predviđao smrtne kazne i za sitnije krivice.

Ustrojstvo sopstvenog sistema vlasti na okupiranom području, bugarska vlada sprovodi sa jasno određenim ciljem da izbegne stvaranje posebnog okupacionog režima u ovim krajevima, kako bi ». ..obezbedila čvršće povezivanje sa krajevima starih predela carevine«. Ovaj stav vlade Filova u celini je podržavan i sprovođen za sve vreme okupacije, uprkos tome što je bugarska vlada znala da takvim aktom krši sva pravila međunarodnog prava.

U široko organizovanoj propagandi bugarska vlada koristi štampu, radio, pozorište, kulturno-propagandne ustanove i brojne fašističke i druge organizacije obrazovane sa ciljem da probugarski utiču na makedonsko stanovništvo. U anektirano područje, a naročito u Makedoniju, dolaze mnogobrojne delegacije i misionari, nosioci kulturnog i javnog života Bugarske, organizuju predavanja i svečanosti s namerom da u makedonskom narodu pobude saznanje o navodnoj zajedničkoj istoriji i jedinstvenoj borbi za nacionalno oslobođenje »jedinstvenog bugarskog naroda«, te vekovnu borbu Makedonaca za nacionalno oslobođenje prikazuju kao borbu bugarskog naroda. U toj upornoj denacionalizaciji ni crkva nije ostajala po strani: uporedo s dolaskom bugarske administrativne vlasti, Bugarska crkva je proširila svoju dijacezu i na okupirane teritorije, a svaku religioznu svečanost, čak i u najzabačenijim selima, koristila za probugarsku propagandu.

Među školskom omladinom stvorene su fašističke i profašističke organizacije »Branik«, »Otec Pajsij«, »Legioneri«, »Ratnici«. Pripadnost učenika organizaciji »Branik« omogućavala je sticanje posebnih privilegija u školi. Vanškolska omladina i građanstvo mogli su raditi u organizacijama »Bojci od fronta«, »Opolčenci«, »Zapasni oficeri«, »Ilindenci«, »Junak«, »Trud i radost«, i drugim i ženskim organizacijama — samo u 1941. godini bilo ih je preko četrdeset. Ali, svrha ovih organizacija — aktivno uključivanje makedonskog stanovništva u propagandu i sprovođenje vladine i upravne politike na okupiranom području —nije postignuta jer većina organizacija skoro i da nije imala članova, niti je za sve vreme okupacije ispoljila nekakvu aktivnosti; neke od njih — »Opolčenci«, »Zapasni oficiri« i »Bojci od fronta« — postepeno su se osipale i prestale da postoje.

Bugarski okupator zaveo je na anektiranom području strog režim u svim oblastima života: u kulturi, prosveti, administraciji, privredi. U privredi, pored otvorene prisile 1 iznuđivanja, uvedeni su i drugi vidovi pljačke. Na primer, umesto kursa 100 dinara = 270 leva, uveden je novi kurs po kome je lev izjednačen s dinarom. To je omogućilo bugarskim trgovcima da sa malo novca odvuku u Bugarsku velike količine robe. Na selu su sproveli rekviziciju pšenice, kukuruza, masti, mesa, vune. Zemlju su delili »bugarskim nacionalnim elementima«, a radi brže asimilacije makedonskog življa počeli da doseljavaju Bugare. Srbi u Makedoniji odvedeni su u logore ili prinudno raseljeni, a imovina im je konfiskovana.[10] 

Grčka[uredi | uredi izvor]

Okupacija Grčke u Drugom svetskom ratu. Severoistočna Grčka je bila pod Bugarskom okupacijom.

Tokom Drugog svetskog rata, Bugarska je okupirala delove Grčke zajedno sa Nemačkom i Italijom. Grčka vojska je ušla u Grčku 20. aprila 1941. i okupirala najveći deo severoistočne Grčke do Evros prefekture na granici sa Turskom.[traži se izvor] Delove ovih teritorija Bugarska je smatrala da svojim teritorijama s obzirom da su u periodu 1913-1919. bile u sastavu Bugarske i bili su ciljevi Bugarskih iridentista.

Širom Bugarske okupacione zone, Bugarska je sprovodila politiku nasilne Bugarizacije deportacijom što je moguće većeg broja Grka.[11] Velika kampanja Bugarizacije je krenula od samog početka proterivanjem Grčkih zvaničnika (gradonačelnika, sudija, advokata, policajaca). Bugarska je zatvorila grčke škole i izbacila grčke nastavnike, zamenjujući grčke sveštenike bugarskim i oštra represija korišćenja grčkog jezika.

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Slobodan Jovanović, Vlada Milana Obrenovića I, Beograd (1926). str. 120.
  2. ^ "Politika", Beograd 1927. godine
  3. ^ "Srbija 1878. godine", zbornik dokumenata, Beograd 1978.
  4. ^ http://Музеј%20жртава%20геноцида%20Београд (2022-12-26). „OTVARANjE IZLOŽBE ,,BUGARSKI RATNI ZLOČINI U OKUPIRANOJ SRBIJI 1915-1918&#824”. Muzej žrtava genocida Beograd (na jeziku: srpski). Pristupljeno 2023-02-22. 
  5. ^ Mitrović 2007, str. 240.
  6. ^ Mitrović 2007, str. 239.
  7. ^ „Spomen Kosturnica | TŠ Nikola Tesla | Surdulica”. web.archive.org. 2014-05-31. Arhivirano iz originala 31. 05. 2014. g. Pristupljeno 2023-02-22. 
  8. ^ O teroru u Srbiji 19161918. godine" Iz apela srpskih socijalista civilizovanom svetu, Prosveta, Almanah za 1918. godinu, Ženeva 1918.
  9. ^ Veliki rat, život pod bugarskom okupacijom
  10. ^ B. Mitrovski, V. Glišić, T. Ristovski - Bugarska vojska u Jugoslaviji 1941-1945 - 1
  11. ^ Miller 1975, str. 127

Literatura[uredi | uredi izvor]

Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Бугаризација&oldid=27501966”