Van

Koordinate: 38° 29′ 39″ S; 43° 22′ 48″ I / 38.494167° S; 43.38° I / 38.494167; 43.38
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Za druge upotrebe pogledajte stranicu Van (višeznačna odrednica).
Van
tur. Van
Grb
Grb
Administrativni podaci
Država Turska
PokrajinaVan
Stanovništvo
Stanovništvo‍
 — 2009.352.292 (procena)
Geografske karakteristike
Koordinate38° 29′ 39″ S; 43° 22′ 48″ I / 38.494167° S; 43.38° I / 38.494167; 43.38
Površina1.938 km2
Van na karti Turske
Van
Van
Van na karti Turske

Van (jerm. Վան; kurd. Wan; tur. Van) je grad u vilajetu Van u istočnoj Turskoj, smešten na istočnoj obali jezera Van.[1] Grad ima dugu istoriju kao veliko urbano područje. Bio je to veliki grad od prvog milenijuma pre nove ere, u početku kao Tušpa, glavni grad kraljevine Urartu od 9. veka pre nove ere do 6. veka pre nove ere, a kasnije kao centar jermenskog kraljevstva Vaspurakan. Nekada većinsko stanovništvo grada, Jermeni, su tokom Prvog svetskog rata i genocida nad Jermenima masovno deportovani ili ubijani - tako da ih danas gotovo i nema. Danas Van ima kurdsku većinu i značajnu tursku manjinu.[2]

U 2010. godini zvanični broj stanovnika za Van iznosio je 367.419.

Geografija[uredi | uredi izvor]

Van leži na istočnoj obali jezera Van, na nadmorskoj visini od 1.750 metara, u podnožju brda na kojem su ruševine drevne tvrđave.

Van su često nazivali „biserom istoka“ zbog lepote okolnog pejzaža. Prema staroj jermenskoj poslovici je „Van na ovom svetu, raj na onom“.

Klimu u Vanu karakterišu hladne i snežne zime i topla i suva leta. Kiše se javljaju uglavnom tokom proleća i jeseni. Prema Kepenovoj klimatskoj klasifikaciji Van karakteriše vreli suvi letnji podtip (Köppen: Dsa) umerenokontinentalne klime.

1941. godine Van je pretrpeo razorni zemljotres magnitude 5,9.[3] Mnogo ozbiljniji zemljotres magnitude 7,2 dogodio se 23. oktobra 2011.[4] Dana 9. novembra 2011, još jedan zemljotres prouzrokovao je urušavanje nekoliko zgrada.[5]

Istorija[uredi | uredi izvor]

Urartu[uredi | uredi izvor]

Tvrđava Van

Pod drevnim imenom Tušpa, Van je bio prestonica Urartskog kraljevstva[1] u 9. veku pre nove ere. Rano naselje bilo je smešteno na strmoglavom brdu koje je danas poznato kao Tvrđava Van, blizu obale jezera Van i nekoliko kilometara zapadno od današnjeg centra grada. Ovde su pronađeni urartski klinasti natpisi datirani u 8. i 7. vek pre nove ere.

Ime „Van” potiče od Urartskog Biaina.[6]

Jermensko kraljevstvo[uredi | uredi izvor]

Natpis Kserksa I na liticama ispod tvrđave Van.

Regija je došla pod kontrolu Orontida u 7. veku pre nove ere, a nakon toga i Persijanaca sredinom 6. veka pre nove ere. Na tvrđavi Van koja se nalazi van grada nalazi se trojezični natpis Kserksa I iz 5. veka pre nove ere na zaglađenom delu stene, oko 20 metara iznad zemlje u blizini tvrđave. Natpis je opstao u savršenom stanju i podeljen je u tri kolone od 27 linija napisanih (s leva na desno) na staropersijskom, vavilonskom, i elamitskom jeziku. U trojezičnim Behistunskim natpisima, isklesanim po nalogu Darija I, zemlja pomenuta kao Urartu na vavilonskom naziva se Jermenija na staropersijskom.

331. p. n. e., Van je osvojio Aleksandar Veliki i nakon njegove smrti postao je deo Seleukidskog carstva. Početkom 2. veka pre nove ere bio je deo Kraljevine Jermenije. Postao je važno središte tokom vladavine jermenskog kralja Tigrana Velikog, koji je osnovao grad Tigranakert u 1. veku pre nove ere.[7] Do 3. veka nove ere pripadao je Arsakidskoj dinastiji Partskog carstva i jednom jermenskoj dinastiji Arsakida u ovom vremenskom rasponu.

Vizantija, Sasanidi i Vaspurakan[uredi | uredi izvor]

Posle pada Partskog i pojave Neopersijskog carstva, poznatijeg kao Sasanidsko carstvo,[8] grad je prirodno pao u posed ovog potonjeg. Vizantijsko carstvo je na kratko držalo region od 628. do 640. godine, nakon pobede u Vizantijsko-sasanidskom ratu 602–628. godine, nakon čega su ga napali muslimanski Arapi, koji su svoja osvajanja konsolidovali kao Jermenski emirat.[9] Pad arapske moći na kraju je omogućio lokalnim jermenskim vladarima da se ponovo pojave, a dinastija Arcruni uskoro postaje najmoćnija.[10] U početku zavisni od vladara kraljevstva u Aniju, proglasili su svoju nezavisnost 908. godine, osnovavši jermensko kraljevstvo Vaspurakan.[11] Kraljevina nije imala određeni glavni grad: dvor bi se selio dok bi kralj prenosio svoju rezidenciju iz mesta u mesto, kao što su Van, Vostan, Ahtamar itd.[11] 1021. godine poslednji kralj Vaspurakana, Senekerim Arcruni, ustupio je celo svoje kraljevstvo Vizantijskom carstvu, koje je uspostavilo temu Vaspurakan na bivšim teritorijama Arcrunija.

Seldžučko carstvo[uredi | uredi izvor]

Upadi Turaka Seldžuka u Vaspurakan počeli su 1050-ih. Nakon njihove pobede 1071. godine u bici kod Mancikerta, čitav region je pao pod njihovu kontrolu. Posle njih pojavili su se lokalni muslimanski vladari, kao što su Ahlatšahi i Ajubidi (1207). Tokom 20-godišnjeg perioda, Anadolski seldžučki sultanat držao je Van do 1240-ih godina kada su ga osvojili Mongoli. U 14. veku Van su držali Timuridi, a zatim i Kara Koiunlu i Ak Kojunlu.

Tursko-persijsko rivalstvo i osmansko doba[uredi | uredi izvor]

Džamija u Vanu

U prvoj polovini 15. veka Van i okolina su postali zona sukoba, jer su ga osporavali Osmansko carstvo i susedno persijsko Safavidsko carstvo. Safavidi su zauzeli Van 1502. godine, kao što je prirodno išlo sa svim bivšim teritorijama Ak Kojunlu-a. Osmanlije su zauzele grad 1515. godine nakon bitke kod Čaldirana i zadržale ga na kratko. Safavidi su ga ponovo zauzeli 1520. godine, ali su Osmanlije definitivno zagospodarile gradom 1548. godine tokom drugog osmansko-safavidskog rata. Osmanska kontrola nad gradom potvrđena je mirom u Amasiji 1555. godine koji je usledio nakon završetka rata. Prvo su Van pretvorili u sandžak zavisan od ejaleta Erzurum, a kasnije u zasebni ejalet Van oko 1570. godine. 1602. godine, Safavidi pod kraljem Abasom I Velikim zauzeli su Van zajedno sa ostalim delovima izgubljenih teritorija u istočnoj Anadoliji. Međutim, osmanska kontrola nad njim je konačno postala definitivna 1639. godine Zuhabskim ugovorom.

Tokom ranih 1900-ih, grad Van je imao jedanaest jermenskih i deset turskih škola[12] Od druge polovine 19. veka Van je počeo da igra veću ulogu u politici Osmanskog carstva zbog svog položaja u blizini granice sa persiskim i ruskim carstom, kao i blizine Mosula. Tokom perioda koji je vodio do raspada Osmanskog carstva, Jermeni su bili dobro zastupljeni u lokalnoj administraciji.[13]

Demografija[uredi | uredi izvor]

Demografija osmanskog Vana raspravljana je i sporna tačka jer se direktno odnosi na zahteve vlasništva obe strane pre izbijanja Prvog svetskog rata. Za sam grad Van procenjuje se da je pre Prvog svetskog rata imao 50.000 stanovnika, od kojih 30.000 Jermena i 20.000 muslimana. Na osnovu zvaničnog osmanskog popisa 1914. godine, stanovništvo vilajeta Van sastojalo se od 179.422 muslimana i 67.797 Jermena.[14] Podaci o osmanskom popisu uključuju samo muškarce, bez žena i dece. Prema novijim istraživanjima, ispravljene procene za vilajet Van (uključujući žene i decu) su: 313.000 muslimana, 130.000 Jermena i 65.000 drugih, uključujući Asirce.[15]

Demografija Vana je tačka o kojoj se dugo raspravlja, s obzirom na promenljive granice vilajeta. Na primer, 1875. godine vilajet je podeljen; Van i Hakari su razdvojeni, da bi im se ponovo spojili 1888. godine, drastično promenivši popisne brojeve. Neki pisci tvrde da je ovo spajanje učinjeno da Jermeni ne bi stvorili većinu.[16] 1862. godine procenjeno je da je u Vanu bilo 90.100 hrišćana (uključujući sirijske) i 95.100 muslimana.[17] Francuski konzul u Vanu izvestio je da su u Vanu i Bitlisu 51,46% bili Kurdi, 32,70% Jermeni i 5,53% Turci.[18] S druge strane, jermenska Carigradska patrijaršija procenila je 185.000 Jermena u Vanu, 18.000 Asiraca, 72.000 Kurda, 47.000 Turaka, 25.000 Jezida i 3.000 Roma.[19] Obe strane su optužene za uvećavanje brojeva s obzirom na to da su u to vreme oživljavanje jermenskog pitanja i statistika stanovništva postali važni tokom Berlinske konferencije.[20]

Rusko-turski rat 1877-1878[uredi | uredi izvor]

Tokom Rusko-turskog rata (1877—1878), kurdski šeik Džalaledin poveo je hiljade vojnika da masakriraju Jermene iz provincije i uništio i opljačkao mnoga njihova sela.[21] Ovi događaji su opisani u knjizi Jermenija i kampanja 1877. godine od strane britanskog ratnog dopisnika Čarls B. Normana.[22]

Prvi svetski rat i genocid nad Jermenima[uredi | uredi izvor]

Jermensko stanovništvo provincije je opustošeno tokom genocida nad Jermenima od strane Mladoturaka.[23] Izvešteno je da je regionalni valija Dževdet-beg rekao „Očistili smo Jermene i sirijske hrišćane iz Azerbejdžana, a isto ćemo učiniti i u Vanu.[24] Brojni izveštaji osmanskih zvaničnika, poput poslanika parlamenta, guvernera Alepa, kao i nemačkog konzula u Vanu, sugerisali su da lokalna vlada organizuje namerne provokacije protiv Jermena.[25] Sredinom aprila 1915. godine, Dževdet-beg je naredio pogubljenje četvorice jermenskih vođa,[26][27] što je nateralo Jermene da uzmu oružje u samoodbrani.[28] S druge strane, istoričar i sociolog Taner Akčam priznaje da su u slučaju Vana, deportacije možda vođene vojnom nuždom[29] i navodi da bi otpor u Vanu trebalo ispitati kao zaseban slučaj.[30]

Neki naučnici objašnjavaju da su Jermeni pokrenuli pobunu u Vanu 1915. godine, namamljeni ruskim obećanjima o nezavisnosti. Drugi naučnici tvrde da su se jermenski stanovnici, nadajući se da će izbeći pokolj koji je izvršen nad seoskim stanovništvom u okolini Vana, branili u jermenskim četvrtima grada od Turaka.[31] Rusi su konačno olakšali jermenskim braniocima Vana krajem maja 1915. godine i lokalni Jermeni su 21. maja dali ključeve grada ruskom generalu Judeniču. U avgustu je pobeda nad ruskom vojskom omogućila osmanskoj vojsci da ponovo zauzme Van. U septembru 1915. godine Rusi su po drugi put isterali Turke iz Vana. Ruske snage su počele da napuštaju područje nakon Oktobarske revolucije u Rusiji 1917. godine i do aprila 1918. osmanska vojska ga je ponovo preuzela. Prema Taneru Akčamu, pozivajući se na Osmanli Belgelerinde Ermeniler 1915–1920 (Jermeni u osmanskim dokumentima, 1915–1920), nakon što su Turci oduzeli grad Rusima, ubili su sve Jermene u gradu.[32] Klarens Ašer, američki lekar i misionar iz Vana, i očevidac događaja, izvestio je da je ubijeno 55 000 Jermena.[33] [34] S druge strane, Niles and Sutherland Report navodi da je oko 700 Jermena ostalo u regiji Van oko 1919. godine i da su ih štitile trupe od osvete muslimana. Kraj Prvog svetskog rata primorao je osmansku vojsku da preda svoje pravo na Van, iako je ostao u turskim rukama nakon turskog rata za nezavisnost.

Turski rat za nezavisnost i republika[uredi | uredi izvor]

Sporazumom iz Sevra, sile Antante odlučile su da grad ustupe Prvoj Republici Jermeniji. Turski revolucionari, predvođeni Mustafom Kemalom Ataturkom, odbili su uslove ugovora i umesto toga poveli turski rat za nezavisnost. Do 1920. Van je ponovo pao pod tursku kontrolu i njegovi preostali jermenski stanovnici su proterani u poslednjem krugu etničkog čišćenja.[35] Sporazumom iz Lozane i Sporazumom iz Karsa, Sevrski sporazum je poništen i Van je ostao de fakto pod turskim suverenitetom.

Na kraju sukoba, grad Van je bio prazan i u ruševinama. Grad je obnovljen posle rata nekoliko kilometara istočno od drevne tvrđave (Van Kalesi).

Stanovništvo[uredi | uredi izvor]

Prema proceni, u gradu je 2009. živelo 352.292 stanovnika.

Demografija
1990.2000.
155.623284.464

Partnerski gradovi[uredi | uredi izvor]

Galerija[uredi | uredi izvor]

  • Ruševine starog grada
    Ruševine starog grada
  • Ruševine starog grada
    Ruševine starog grada
  • Ruševine starog grada
    Ruševine starog grada
  • Ruševine starog grada
    Ruševine starog grada
  • Jermenska crkva Svetog krsta, jezero Van
    Jermenska crkva Svetog krsta, jezero Van
  • Panorama Vana
    Panorama Vana
  • Van
    Van
  • Van
    Van

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ a b Mišić, Milan, ur. (2005). Enciklopedija Britanika. V-Đ. Beograd: Narodna knjiga : Politika. str. 16. ISBN 86-331-2112-3. 
  2. ^ Özoğlu, Hakan (maj 1996). „State–Tribe Relations: Kurdish Tribalism in the 16th-and 17th-Century Ottoman Empire”. British Journal of Middle Eastern Studies. Taylor & Francis. 23 (1): 5—27. doi:10.1080/13530199608705620. 
  3. ^ Damcı, Erdem; Temur, Rasim; Bekdaş, Gebrail; Sayin, Baris (2015-12-01). „Damages and causes on the structures during the October 23, 2011 Van earthquake in Turkey”. Case Studies in Construction Materials (na jeziku: engleski). 3: 112—131. ISSN 2214-5095. doi:10.1016/j.cscm.2015.10.001 Slobodan pristup. 
  4. ^ „Report: Death toll rises to 217 after massive earthquake in Turkey”. CNN. 2011-10-24. Pristupljeno 2011-10-24. 
  5. ^ Staff, By the CNN Wire. „At least 5 dead in quake in eastern Turkey”. CNN. Pristupljeno 2020-07-16. 
  6. ^ Edmund Herzig, Marina Kurkchiyan, The Armenians: Past And Present In The Making Of National Identity, p. 31
  7. ^ The Journal of Roman Studies – Page 124 by Society for the Promotion of Roman Studies
  8. ^ The Met Museum Website: The Sasanian Empire (224–651 A.D.)
  9. ^ The Cambridge Medieval History Series volumes 1–5 by Plantagenet Publishing, 2nd to last paragraph on the page linked to. (no page numbers shown on the online document)
  10. ^ Iranica Online Website: Artsruni
  11. ^ a b Armenian History Website: Kingdom of Vaspurakan
  12. ^ Šablon:Armenian Van-Vaspurakan 2000
  13. ^ Hewler, str. 39
  14. ^ Values as printed in the official statistics from 1914.
  15. ^ Justin McCarthy: Muslims and Minorities. New York University Press, 1983, p. 110 f.
  16. ^ Hewsen, str. 35
  17. ^ Anahide Ter Minassian: "The city of Van at the Turn of the Twentieth Century." In: Richard G. Hovannisian: Armenian Van/Vaspurakan. Mazda Publishers, Costa Mesa/CA. 2000. str. 179..
  18. ^ Minassian, str. 180
  19. ^ Minassian, str. 181
  20. ^ Sarkis Y. Karayan: "Demography of Van Province, 1844–1914". In: Richard G. Hovannisian: Armenian Van/Vaspurakan. Mazda Publishers, Costa Mesa/CA. 2000. str. 196..
  21. ^ „Who Was Sheikh Jalaleddin?”. Arhivirano iz originala 26. 10. 2020. g. Pristupljeno 29. 10. 2020. 
  22. ^ „Jalaleddin and the Russo-Turkish War of 1877-1878”. Arhivirano iz originala 24. 07. 2020. g. Pristupljeno 29. 10. 2020. 
  23. ^ Akcam, Taner (2006). A Shameful Act. New York: Henry Holt Co. str. 140. ISBN 0-8050-8665-X. 
  24. ^ Akçam 2006, str. 201
  25. ^ Akçam 2006, str. 201
  26. ^ Morgenthau, Henry (2003). Ambassador Morgenthau's Story. Wayne State University Press. str. 205. ISBN 0-8143-2979-9. 
  27. ^ Ussher, Clarence Douglass (1917). An American Physician in Turkey. New York: Houghton Mifflin Company. str. 236. .
  28. ^ Ter Minassian, Anahide, "Van 1915" in Armenian Van/Vaspurakan, pp. 209–44.
  29. ^ Akçam 2006, str. 202
  30. ^ Akçam 2006, str. 200
  31. ^ The Banality of Indifference: Zionism and the Armenian Genocide – Page 42 by Yaïr Auron
  32. ^ Akçam, str. 140
  33. ^ Rubenstein, Richard L. (2010). Jihad and genocide (1st pbk. izd.). Lanham, Md.: Rowman & Littlefield Publishers. str. 51. ISBN 978-0742562028. 
  34. ^ L. Jacobs, Steven (30. 6. 2009). Confronting Genocide: Judaism, Christianity, Islam. str. 130. ISBN 9780739135907. 
  35. ^ The Banality of Indifference: Zionism and the Armenian Genocide – Page 42 by Yaïr Auron

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Akçam, Taner (2006). A Shameful Act. New York: Henry Holt Co. ISBN 0-8050-8665-X. 

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Van na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Ван&oldid=27560296”