Velika Mađarska (iredentizam)

S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Mapa koja pokazuje granice bivše Kraljevine Mađarske u okviru Austrougarske monarhije između 1882. i 1918. godine. Obnova ovih granica predstavlja cilj današnjih iredentista u Mađarskoj.

Velika Mađarska (mađ. Nagy-Magyarország) je politički koncept koji zagovara ideologija iredentista u Mađarskoj koji teže ka povratku na granice Kraljevine Mađarske (Magyar Királyság) i obuhvatanju svih Mađara u jednu zajedničku državu, kao i pripajanju Mađarskoj teritorija sad već naseljenih većinskim nemađarskim stanovništvom, koji su bili u sklopu Mađarske Kneževine između 895. i 1001. godine, nakon toga Kraljevine Mađarske između 1001. i 1526. godine, kao i između 1882. i 1918. godine u okviru Austrougarske monarhije.

Razvoj mađarske velikodržavne ideje[uredi | uredi izvor]

Mađarska velikodržavna ideja do 1867.[uredi | uredi izvor]

Šandor Petefi, rođen kao Aleksandar Petrović, sin oca Srbina i majke Slovakinje, koji se pomađario i postao mađarski nacionalista, recituje „Nacionalnu pesmu“ okupljenim mađarskim nacionalistima 15. marta 1848.

Prvobitna ugarska država počivala je na labavom savezu nomadskih ratnika, koji su na prostor srednje Evrope došli sa istoka, a misli se da im je prvobitna postojbina bila istočno od planine Ural. Nomadi su bili opšte poznati pod imenima Ugri, Mađari, Turci, itd, ali je verovatno bilo i drugih naroda u njihovim redovima. Naseljavanje ovih nomadskih naroda i učvršćivanje njihove vlasti u Panonskom basenu bio je dugotrajan proces. Nijedan datum ne može se jasno odrediti kao prekretnica, ali, većina Mađara tokom istorije nije smatrala datum osnivanja mnogo bitnim. Međutim, kada je moderni mađarski nacionalizam počeo jako da se ispoljava krajem 19. veka, ideja datuma osnivanja postala je bitna. Naposletku, izabrana je godina 896. Narednih vekova po osnivanju Kraljevine Ugarske u 9. veku ugarski vladari učvršćivali su vlast nad svojom novom teritorijom pa čak i izvan njenih osnovnih granica. Svoju vlast Mađari su nametnuli Slovenima, koji su pre njih nastanjivali Panonski basen, a mešajući se sa Slovenima izgubili su svoje originalne mongolske rasne osobine.

Zlatno doba Kraljevine Ugarske prekinuto je osmanskim osvajanjima u Evropi, a konačan udarac nezavisnoj ugarskog državi bio je katastrofalni poraz na Mohaču 1526. Ugarska je prestala da postoji kao nezavisna zemlja, a njena dotadašnja teritorija je podeljena između Osmanskog carstva i Habzburške monarhije. Središnji deo nekadašnje Ugarske integrisan je u Osmansko carstvo, njeni severni i zapadni delovi postali su habzburški posedi (ovo područje pod habzburškom vlašću je i dalje nosilo naziv Kraljevina Ugarska), a Kneževina Transilvanija je obrazovana kao kvazinezavisna država pod osmanskim sizirenstvom. Podela bivše državne teritorije i uspostavljanje osmanske vlasti primorali si mađarske vođe i intelektualce da beže u rubne predele bivšeg kraljevstva. Kao posledica toga i mnoge bitne ugarske institucije su takođe premeštene u ove rubne predele. Krajem 17. veka Turci su od strane Habzburgovaca isterani iz većeg dela srednje Evrope, a bivše osmanske teritorije su inkorporirane u Habzburšku monarhiju na osnovu prava mača. Veliki deo ovih teritorija uključen je u sastav habzburške Kraljevine Ugarske.

Mađarski nacionalisti vole da ističu kako se ugarsko plemstvo revnosno opiralo pokušajima cara Jozefa II osamdesetih godina 18. veka da u habzburškoj Ugarskoj uvede nemački kao zvanični jezik. Iz njihove priče stiče se pogrešan utisak da su gornji slojevi ugarskog društva bili isuviše ponosni da pretpostave nemački mađarskom. Činjenice, međutim, oslikavaju veoma drugačiju sliku. Visoka ugarska aristokratija, koja se odomaćila na bečkom dvoru, pričala je francuski, nemački, španski, italijanski, a kasnije i engleski. Niže plemstvo ili preciznije, ljudi srednjeg plemstva, službenici u županijama i njima slični komunicirali su iskvarenim latinskim koji je bio pun izraza iz mađarskog ali i slovačkog, srpskog, rumunskog i govornog nemačkog jezika. Takođe treba da se napomene da su vladajući slojevi habzburške Ugarske branili latinski kao državni jezik i da nisu pokušavali da ozvaniče mađarski kao zvanični jezik habzburške Ugarske do 1844. Imajući u vidu ove dve činjenice, pre će biti onda da su se oni bojali da će im germanizatorska politika marginalizovati vlast u Habzburškoj monarhiji. To objašnjava zašto su u početku branili latinski. Međutim, usponom nacionalizma i naglaskom na maternji jezik, mađarski je postao popularan kod dela stanovništva u habzburškoj Ugarskoj, gde ga je samo trećina žitelja govorila. Rastuća popularnost mađarskog privukla je uskoro pažnju ugarskog plemstva, koje je zaključilo da se mađarskim mogu poslužiti kao političkim oruđem — da obezbede svoj autoritet.

Status mađarskog kao jezika Mađara pokazuje da se mađarski identitet javio pre raširene upotrebe ovog jezika. Mađarski jezik otuda nije bio nacionalna determinanta. Uz to, njegova rasprostranjenost se nije mogla pouzdano odrediti radi određivanja približnih granica mađarske nacionalne države. Za većinu mađarskih nacionalista granice mađarske nacionalne države definisala je srednjovekovna Kraljevina Ugarska, iako su se njene granice tokom vremena menjale i nisu uvek obuhvatale iste teritorije. Naravno, Ugarska nije bila nacionalna država, kako ukazuje njen naziv, nego dinastička. Ugarski vladari nisu izvodili legitimitet iz nekog osećanja da su Mađari i nisu marili za multietnički karakter svojih podanika, nego samo za njihovu lojalnost. U njoj do sredine 19. veka nije bilo organizovane mađarizatorske politike, a mnoštvo njenih stanovnika nije ni govorilo mađarski. Kada se mađarski nacionalni identitet nalazio još u ranom stadijumu, nakalemio se, u stvari identifikovao sebe sa Kraljevinom Ugarskom. Kraljevina Ugarska je bila teritorijalna konfiguracija koja je mnogim Mađarima dugo služila kao okvir za razumevanje sveta, pozornica na kojoj se odigravao određeni socijalni, ekonomski i politički poredak. Toliko je čvrsto bila usađena u svest mnogih njenih stanovnika da nisu mogli da zamisle svoje živote u kontekstu drugačijeg teritorijalnog poretka, tako da protivrečnost u poistovećivanju mađarske nacije sa dinastičko-imperijalističkim shvatanjem ugarske teritorije nije prepoznavana. Bez mnogo dvoumljenja, mađarska nacija identifikovala je sebe sa Kraljevinom Ugarskom i preuzela istoriju ovog teritorijalnog entiteta. Istorijske ličnosti i događaji ove teritorijalne konfiguracije su prerađeni kao ličnosti i događaji iz istorije mađarskog naroda. Porastom mađarskog nacionalizma koji je prvi put manifestovao svoje elemente krajem 18. veka, kod Mađara je na kraju sazrela želja za oslobađanjem Ugarske od vlasti Habzburgovaca. Narednih decenija počela je borba za nezavisnost. Revolucija 1848-49. završila se porazom za ovu ideju. Međutim, na političkom frontu mađarski lideri su stekli neku vrstu autonomije za Kraljevinu Ugarsku Kompromisom iz 1867.

Mađarska velikodržavna ideja 1867–1918.[uredi | uredi izvor]

Sticanjem vlasti u Ugarskoj 1867, velikomađarski nacionalistički krugovi ne samo što su povratili politički prestiž kojem su težili, nego su ga, štaviše, i povećali. Nastupilo je imperijalističko razdoblje mađarske ekspanzije. Konačno su posle dužeg vremena stvoreni savršeni politički uslovi za nesmetano prodiranje mađarskog elementa u periferne krajeve na severu, istoku i jugu Ugarske i njegovo osvajanje istih.[1] Iako su faktički činili većinu stanovništva Ugarske i u periodu dualizma (najmanje 52% po popisu iz 1910), nemađarski narodi su bili nedovoljno zastupljeni u gotovo svim oblastima društvenih delatnosti: u politici, administraciji, sudstvu, ekonomiji, obrazovnom sistemu, publicistici, zdravstvu itd. Veoma ograničeno biračko telo i nesrazmerna zastupljenost nemađara u njemu odražavala se, između ostalog, i na sastav parlamenta. U strahu da ne izgubi vođstvo u vođenju nacionalne politike i suočen sa zahtevima za izmenom narodnosnog zakona, političkom ravnopravnošću svih naroda u Ugarskoj, arondacijom (zaokruživanjem) municipija po nacionalnom principu (čime bi se postigla nacionalizacija županija), ravnopravnošću svih jezika na Ugarskom saboru, kao i opozicionim stavom prema Nagodbi iz 1867. i dualističkom sistemu, konzervativni režim je u više mahova pribegavao i represivnim merama. Parlamentarni izbori 1869. u etnički čistim srpskim krajevima održani pod budnom prismotrom vojske i žandarmerije.[2][3] Prilikom izbora 1874. vlasti su prešle preko izbornog zakona i u novoosnovanim srezovima (šajkaškom i pančevačkom) pokušale da spreče izbore vodećih srpskih opozicionara Laze Kostića i Mihaila Polit-Desančića. Ovakav postupak mađarskih vlasti naišao je na najoštriju osudu srpske opozicije. Polit-Desančić se nije ustezao da ga nazove „prostitucijom ustava“.[4][5]

Kalman Tisa i Albert Aponji

U ovom periodu u Ugarskoj je pojačan i rad na asimilaciji nemađarskih naroda, što je bio jedan od izraza velikodržavne denacionalizatorske politike. Početkom 1873. u Pešti je osnovano društvo „Mađarski savez“ (mađ. Magyar Szövetség) koje je kao svoj program istaklo pomađarivanje svih narodnosti u Ugarskoj.[6] Vodeći računa samo o interesima svoje nacije, mađarski poslanici su na saborskim sednicama 1875. redovno izražavali spremnost da se za mađarske kulturno-prosvetne institucije izdvoje ne mala sredstva. Vredi pomenuti predlog o beskamatnom zajmu u iznosu od 300.000 forinti za Narodno pozorište u Budimpešti. S druge strane, slovačke gimnazije su bez mnogo obzira ukidane a državna pomoć srpskoj gimnaziji u Novom Sadu i rumunskoj u Brašovu je oduzimana.[7][8] Svi koji se nisu slagali sa ovakvom (velikodržavnom) politikom žigosani su kao otpadnici. Srpskom opozicionom poslaniku Polit-Desančiću je uz pretnju da će videti da „mađarska država ima ... dovoljno snage da smrvi svoje neprijatelje“ predsednik ugarske vlade Kalman Tisa zabranio da van Sabora širi svoju ideju o Ugarskoj kao državi ne jedne nacije nego mnogih nacionalnosti (1875).[8] Pod izgovorom da se svakom građaninu mora dati prilika da savlada mađarski jezik još u osnovnoj školi, na Saboru iz 1879. je usvojen zakon o uvođenju mađarskog jezika u osnovne narodne škole u kojima se do tada nije učio.[9] U nametanju mađarskog jezika i kulture išlo se dalje, pa je ubrzo (1883) usvojen zakon kojim se kao obavezni predmet uvodi mađarski jezik i u srednjoškolske ustanove, što je obrazloženo nuždom da se omladina u srednjim školama obrazuje „u duhu vernog građanskog podaništva i rodoljublja“.[10] Aponjijevim zakonom iz 1907. prošireni su prethodni zakonski propisi o obaveznom učenju mađarskog u svim školama nemađara u Ugarskoj utoliko što je sad učiteljima nametnuta dužnost da kod dece razviju svest o pripadnosti mađarskom narodu.[11]

Gustav Bekšič, Jene Rakoši i Pal Hojči

Od 1869. do 1910. stanovništvo tzv. „uže Ugarske“ (bez Hrvatske i Slavonije) je poraslo za 34,5% (u okruglim ciframa, sa 13.579.000 na oko 18.264.000). Broj govornika mađarskog jezika povećao se za 65% (sa 6.027.000 na 9.944.000), a govornika drugih jezika samo za 10% (od 7.552.000 na 8.320.000).[12] Od ukupno 1.069.480 pravnih birača na izborima za Ugarski sabor iz 1910. 637.107 su bili Mađari (64%). Međutim, umesto 240 izabrano je tom prilikom 393 mađarskih poslanika.[13] Početkom 20. veka 95% državnih službenika i 89% lekara u Ugarskoj bili su Mađari. Najveći deo štampe nalazio se takođe u rukama Mađara (oko 80%), dok je oko tri miliona Rumuna držalo oko 2,5% novina a dva miliona Slovaka oko 0,64%.[14] Godine 1880. nekih 14% stanovništva Ugarske znalo je mađarski i barem još jedan jezik, a do 1910. taj procenat se popeo na 23%. Drugim rečima, gotovo polovina nemađarske populacije postala je bilingvalna. To i relativni porast onih kojima je maternji bio mađarski (sa 46,6% 1880. na 54,5% 1910. u „užoj Ugarskoj“, bez Hrvatske i Slavonije) naveli su mnoge mađarske intelektualce na pogrešne predstave o budućnosti. Glavni urednik „Budimpeštanskog glasnika“ (mađ. Budapesti Hírlap) Jene Rakoši napisao je članak u kom je klicao „budućoj velikoj populaciji Ugarske od 30 miliona ljudi“ i u tome video „obnovu“ situacije iz vremena kralja Lajoša I Velikog, kada je Kraljevina Ugarska kontrolisala centralni Dunavski basen i jedan deo Balkana. Gustav Bekšič, parlamentarac i ideolog Liberalne stranke možda je bio umereniji u svojim prognozama. Na osnovu demografskog trenda predviđao je „da će Ugarska do sredine 20. veka da ima 24 miliona stanovnika“ (od toga 65% Mađara) i zaključio da će „geografska logika“ pretvoriti Ugarsku u vodeći silu u Srednjem Podunavlju i Balkanu. Nacionalistički orijentisan novinar i poslanik Pal Hojči u svojoj knjizi objavljenoj 1902. pod naslovom „Velika Mađarska“ (mađ. Nagy-Magyarorszag) zanosio se mišlju da će Ugarska država uskoro da dovede u zonu svog uticaja narode koji se nalaze istočno i južno od nje (Rumune, Srbe, Bugare, kao i Južne Slovene u Bosni i Dalmaciji). Ovakve iluzije su se širile velikom brzinom i bile popularne, ali su negativno uticale na rasuđivanje stotine i stotine hiljada ljudi.[15]

Mađarska pisma, pesme i ostali spisi iz perioda 1914-1915. svedoče o raširenoj veri u pobedu, u kralja i u svoju vladu, spremnost na žrtvu i često na kratkovidi šovinizam. Čak su i socijaldemokrate, do tada poznate po internacionalističkim i pacifističkim principima, bili zatečeni u „raspoloženju nacionalnog jedinstva“.[16]

Uoči vojnog sloma Srbije pred združenim austrougarskim, nemačkim i bugarskim snagama u jesen 1915, postavilo se pitanje kako postupati sa njenom teritorijom. Oko toga su izbili sukobi između austrijskog i mađarskog vođstva. Obe koncepcije su bile aneksionističke, s tim što je austrijska bila ekstremna a mađarska prividno umerena.[17] Predvodnik mađarske struje, ugarski predsednik vlade grof Ištvan Tisa smatrao je potpunu aneksiju Srbije opasnom po integritet Ugarske: „Ukoliko nam dođe još nekih milion i po do dva miliona Srba, neće se samo promeniti brojni odnos snaga nego će na taj način oživeti nacionalne aspiracije i nade Srba koji su već u našoj državi, a Mađarska država će biti suočena sa opasnošću da izgubi svoje snažno izražene karakteristike.“[18] Stoga se zalagao za umerenije rešenje koje je predviđalo aneksiju Posavine uz njeno kolonizovanje vernim nemačkim i mađarskim elementom.[19] Ministar spoljnih poslova baron Ištvan Burijan zastupao je suprotno gledište od ugarskog predsednika vlade. Smatrao je da je došao pravi momenat da jugoslovensko pitanje bude rešeno u okvirima Austro-Ugarske, pod čime je zapravo mislio na anektiranje svih okupiranih teritorija.[20] Rešenje, međutim, nikada nije nađeno, ni za vreme mandata grofa Černina, ni za vreme drugog mandata grofa Burijana (aprila 1918).[21]

Kako se ratovanje oteglo i ishod postao očigledan, promenila se i percepcija kako kod vojnika tako i kod ljudi van fronta. Optimizam i odlučnost koji su se mogli videti 1914. i 1915. ustupili su tokom 1915-1916. mesto osećaju besmisla, neizvesnosti i gorčine, a od 1917. pa na dalje incidentima dezertiranja, samosakaćenja, odbijanja izvršavanja naređenja. Čak ni otvorene pobune nisu bile redak slučaj.[16]

Mađarska velikodržavna ideja 1918-1920.[uredi | uredi izvor]

Mihalj Karolji

U atmosferi opšteg rasula u kom se našla Austro-Ugarska posle vojnog sloma septembra 1918. u Budimpešti krajem oktobra izbija revolucija koja proglašava Mađarsku Demokratsku Republiku i na vlast dovodi opoziciju predvođenu Mihaljem Karoljijem. Kao odan pobornik demokratije, Karolji je smatrao da zemlja kojom je upravljao mora da se iskupi kod zapadnih saveznika time što će da uradi četiri stvari: otkaže savez sa Nemačkom, raskine uniju sa Austrijom, prizna nemađarskim narodima politička prava i što je pre moguće uskladi zemlju sa Vilsonovim tačkama. Nauštrb njegovim planovima, savezničke snage nadirale su iz pravca severoistoka. Beogradskom konvencijom od 13. novembra predviđeno je da se mađarska vojska zadrži na liniji severno od Moriša, Subotice, Baje, Pečuja s tim da lokalna administracija ostane u tim oblastima.[22] Saveznici su, istina, priznali Karoljija kao pregovarača, ali nisu podržali njegove političke zahteve ili uticali da se ublaže teritorijalni zahtevi pobedničkih država (Srbije, Rumunije i Čehoslovačke). U područjima bivše Kraljevine Ugarske koja su došla pod vojnu kontrolu pobedničkih država, smenjeni su mađarski mesni činovnici (U Banatu, Bačkoj i Baranji su narodni odbori svuda smenjivali predstavnike stare vlasti), blokirana je isporuka u hrani i lekovima Mađarskoj, dok su Rumuni u Transilvaniji proširili područje koje su držali pod vojnom kontrolom.[23]

Nova mađarska vlada pokušala je da širokim obećanjima privoli nemađarske narode da žive u okvirima proklamovanih granica nove nezavisne mađarske države.[24] Međutim, već u novembru i decembru 1918. Mađarska potpuno gubi kontrolu nad južnim i severnim teritorijama na koje je pretendovala. Tokom novembra i decembra 1918. mađarska vlada je vodila propagandni rat sa Pragom oko Slovačke.[25] Pod njenim pokroviteljstvom grupa rumunskih socijalista disidenata iz Transilvanije, Banata i Mađarske održala je kongres u Budimpešti 1. januara 1919. na kom se izjasnila protiv ujedinjenja Transilvanije sa Rumunijom i „srpske okupacije Banata“ i za nezavisnost pomenutih oblasti. Početkom januara 1919. u Kraljevinu SHS su slati leci sa Karoljijevim proglasom: „Došlo je vreme slobode za ugnjetene narode! Ne razbijajte novu, demokratsku Mađarsku!“[26] Ovi pokušaji, međutim, nisu imali izgleda na uspeh pošto su se nemađarski narodi (Slovaci, Rumuni, Srbi, Bunjevci i dr.) već neopozivo i jasno opredelili za priključenje Čehoslovačkoj, Rumuniji i Kraljevini SHS još krajem 1918. Posle nekoliko meseci haosa, postalo je jasno mnogima u Mađarskoj da Karoljijeva prozapadna orijentacija neće Mađarskoj ostaviti željene granice. Zapravo, Karolji nije mogao da održi pod svojom kontrolom ni južnu Slovačku, jugozapadnu Ruteniju, delove Alfelda i Transilvanije. Nije imao mnogo izbora, pa je podneo ostavku.

Do marta 1919. videlo se da demokrate nisu u stanju da „sačuvaju“ Mađarsku u proklamovanim granicama. Mađarski narod tražio je novo vođstvo koje bi moglo da zemlju izvuče iz krize. Jedino su se komunisti koje je predvodio Bela Kun činili kadri da zaštite percipirani „integritet Mađarske“. Bela Kun je verovao da Mađarsku može da „spasi“ savez sa ruskim boljševicima. Mađarski narod, međutim, imao je malo afiniteta prema Rusima, ali je isto tako verovao da zapadni saveznici imaju malo obzira prema Mađarskoj. Zbog odbijanja saveznika da pregovaraju sa jednim komunistom, Kun se odlučio za vojnu strategiju. Verovao je da će morati da se probije kroz čehoslovačke linije na severoistoku, osnuje Slovačku Sovjetsku Republiku i osigura Ruteniju kako bi Rusi imali otvoreni koridor za ulazak u Mađarsku. Planirao je da napadne pozicije koje je rumunska vojska uspostavila na reci Tisi i potom je potpuno istisne iz centralnih delova Velikog Alfelda i Transilvanije. U početku, Kunov plan je naišao na uspeh kada je osnovao Sovjetsku Republiku Slovačku. Međutim, Kunov uspeh je bio kratkog veka. Pomoć ruske Crvene armije je izostala, a mađarska Crvena armija je počela da se raspada. Češka vlada je poništila Sovjetsku Republiku Slovačku i uputila vojsku južno na Miškolc. Rumunska vojska je krenula u napad i uprkos savezničkim primedbama istrajala u pohodu sve do Budimpešte. Dana 1. avgusta 1919. Kun je podneo ostavku. Kratkotrajna revolucionarna Crvena Republika se raspala. Kunova vlada i vojne operacije samo su potvrdile ionako pogoršane odnose sa susednim državama. Dana 9. avgusta 1919. rumunska vojska je okupirala Budimpeštu. Kunova komunistička revolucija se završila, a Mađari su izgubili kontrolu nad više teritorija nego pre. Ne od malog značaja je bila odluka saveznika tokom komunističkog režima u Mađarskoj da Austriji dodele tadašnje zapadne delove Mađarske pretežno nastanjene Nemcima (Burgenland).

Mikloš Horti

Period posle Kunovog odlaska sa vlasti do dolaska Mikloša Hortija obeležio je haos. Sa „Nacionalnom armijom“ Horti je ušao u Budimpeštu i uspostavio kontrolu. Bio je ultrakonzervativac i verovao je da je moguće „očuvati“ ono što je u svojoj percepciji video kao „Kraljevinu Ugarsku“ (iako je ona faktički prestala da postoji još krajem 1918.) i njen aristokratski sloj. Uoči nacionalnih izbora januara 1920. saveznici su mađarskoj javnosti ponudili sporazum u Trijanonu. Prema slovu sporazuma, Mađarska je trebalo da bude priznata na teritorijama koje su za dve trećine bile manje nego teritorije bivše Kraljevine Ugarske, čiji je ostatak, pretežno nastanjen nemađarskim narodima, po sporazumu iz Trijanona bio priznat kao sastavni deo susednih država. Među teritorijama koje nisu priznate kao deo Mađarske bile su: Transilvanija, južna Slovačka, južna Rutenija i delovi Prekodunavlja i Velikog Alfelda.

Navodna „prirodnost Kraljevine Ugarske“ bila je iznošena kao glavni argument kojim su se mađarski diplomati služili kako bi sprečili savezničke sile da im ponude teritorijalno nepovoljan mirovni ugovor. Ovo ilustruje izjava koju je poslao američkoj mirovnoj delegaciji u Parizu profesor Arčibald Kulidž, dok je bio na diplomatskoj misiji u Mađarskoj posle Prvog svetskog rata. Kulidž piše kako Mađari ukazuju na percipirano „istorijsko jedinstvo svoje države“ i kako ističu da se „ona nikada ne bi mogla održati kroz sve uspone i padove u svojoj hiljadugodišnjoj istoriji i pored raznih narodnosti koje su živele u njoj da njen kontinuitet po prirodi stvari nije bio u skladu sa geografskim zakonom“. To verovanje nije samo proizilazilo iz njihovog shvatanja „zakona o prostornoj interakciji“, već su mu koreni su mu bili dublji. Ono je bilo produkt njihovog viđenja „organske teorije države“, odnosno oni su Kraljevinu Ugarsku videli kao „živi organizam kog je sam Bog stvorio“.[27]

Premda su sve političke partije u Mađarskoj odbile da prihvate Trijanonski sporazum, većina Mađara nije imala vere u liberale i komuniste koji su se već pokazali nemoćnim da „zaštite i sačuvaju“ percipirane državne granice. S druge strane, retorika konzervativaca činila im se ubedljivijom. Zbog toga su i pobedili na izborima. Horti je postavio sebe za lidera Mađarske, a njegova vlada se potpisivanju Trijanonskog sporazuma opirala koliko je mogla. Međutim, kako su saveznici vršili pritisak i kako nije bilo drugog izbora, Mađarski parlament je ratifikovao sporazum 13. novembra 1920. Ovaj čin je zadao psihološko razorni udarac velikodržavnoj ideji mađarske nacije. U narednom periodu mađarska javnost je podržavala fašiste koji su obećavali „povraćaj teritorijalnog integriteta nekadašnje velike Kraljevine Ugarske“.

Trijanonski sporazum i mađarski revizionizam[uredi | uredi izvor]

Pregovori uoči potpisivanja Trijanonskog sporazuma 1920. godine.

Savremeni mađarski revizionizam javlja se posle potpisivanja Trijanonskog mirovnog ugovora iz 1920. godine kao odraz nezadovoljstva delova mađarskog društva rezultatima ovog ugovora. Bivša Kraljevina Ugarska, koja je postojala u okviru Austrougarske pre 1918. godine, bila je multietnička zemlja, u kojoj su Mađari činili manje od polovine (48%) stanovništva, dok su drugi (veći) deo stanovništva činili Slovenski narodi (Srbi, Hrvati, Slovenci, Slovaci, Rusini i drugi), Rumuni i Nemci. Ovi narodi su 1918. godine iskoristili svoje pravo na samoopredeljenje i proglasili svoju nezavisnost ili ujedinjenje u zajedničku državu sa ostalim pripadnicima sopstvenog naroda, što je potvrđeno Trijanonskim ugovorom iz 1920. godine.

Ovim ugovorom, Mađari su izgubili status povlašćenog naroda koji su do tada imali, a njihov državno-politički prostor je sveden na svoje manje-više etničke granice, bez većih teritorija naseljenih većinskim nemađarskim stanovništvom. Pored gubljenja vladajućih privilegija, mađarsko društvo je bilo nezadovoljno i time što je Trijanonski ugovor ostavio i deo teritorija većinski naseljenih Mađarima izvan granica nove mađarske države.

Nezavisna Mađarska imala je za oko dve trećine manju teritoriju nego bivša Kraljevina Ugarska. Ove teritorije su, međutim, bile naseljene većinskim nemađarskim stanovništvom, iako su neke od njih imale i znatnu mađarsku manjinu. Prema procenama, oko jedne trećine Mađara (3,5 miliona) našlo se izvan granica nove mađarske države. Zbog toga su mađarski revizionisti isticali nepravednost Trijanonskog ugovora prema Mađarima, iako je u odnosu na ranije stanje kada je preko 10 miliona nemađara živelo u okviru Ugarske, stanje nastalo Trijanonskim ugovorom bilo znatno bliže pravdi.

Nema nikakve sumnje da je Versajski mir predstavljao akt pobednika, i nametanje pobedničke pravde poraženoj strani. Kaznena i, po određenim mišljenjima, ne potpuno pravedna priroda Versajskog mira umnogome je uticala i na izbijanje Drugog svetskog rata u kojem su poražene i nezadovoljne zemlje pokušale da situaciju isprave u svoju korist. Region Transilvanije, bio je većinski naseljen Rumunima, područje Slovačke Slovacima, a područje Vojvodine Srbima. Sve tri teritorije su, međutim, imale i znatnu mađarsku manjinu, što je uticalo da mađarski revizionisti ispolje pretenzije prema njima.

Politička težnja za promenom granica i takozvanom „obnovom“ velike Kraljevine Ugarske (a bez želje i za obnovom njenog političkog statusa habzburške teritorije) bila je dominantna u politici Mađarske između dva svetska rata. Uz pomoć Hitlerove Nemačke, ove političke težnje su delimično ostvarene za vreme Drugog svetskog rata kada je Mađarska okupirala i anektirala delove susednih država, od kojih su mnogi bili pretežno naseljeni nemađarskim stanovništvom. Ova okupacija i aneksija, međutim, nisu bile priznate od strane savezničkih država, i sa porazom sila Osovine, mađarska vojska je morala da se povuče nazad na granice određene Trijanonskim ugovorom.

Hortijeva politika[uredi | uredi izvor]

Admiral Mikloš Horti je bio mornarički oficir u Austrougarskoj tokom Prvog svetskog rata, a premijer Mađarske postao je 1. marta 1920. i vladao je zemljom do 1944. kao regent. Na tu poziciju je došao nakon zbacivanja boljševičko-komunističkog režima Bele Kuna iz 1919. Fašistička Partija strelastih krstova (Nyilas Keresztes Part) osnovana je 1937. pod vođstvom Ferenca Salašija (Szalasy Ferenc).

Celokupna spoljna politika Hortijevog režima, bila je usmerena na stvaranje države koja bi, prema važećim standardima međunarodnog prava, morala biti tretirana kao "Velika Mađarska", dakle, u potpunom neskladu sa odredbama Versajskog mira. Sa stanovišta mađarskih revizionista, stvaranje Velike Mađarske značilo je „vraćanje“ Mađarskoj teritorija koje su bile pod upravom bivše Kraljevine Ugarske pre kraja Prvog svetskog rata. Zaboravljalo se pritom da bivša Kraljevina Ugarska nije bila suverena država, već deo višenacionalne Habzburške Monarhije, i da je suverenitet novoj nezavisnoj Mađarskoj državi priznat samo na onim teritorijama određenim Trijanonskim ugovorom.

Nemačka je ustupila jedan deo okupirane Čehoslovačke (južni delovi Slovačke) Mađarskoj, 1938. To je samo pojačalo apetite mađarskih ultra-nacionalista za stvaranjem "Velike Mađarske" i zaposedanjem drugih delova susednih država. Mađarska je 1939. godine okupirala područje Karpatske Ukrajine (koje je pre toga pripadalo Čehoslovačkoj i proglasilo svoju nezavisnost neposredno pre mađarske okupacije), a 1940. je Hitler Mađarskoj ustupio severne delove Transilvanije, koji su pre toga pripadali Rumuniji.

Dana 20. novembra 1940. Mađarska je i formalno postala članica Sila Osovine, uz Nemačku, Italiju i Japan. Posle napada Sila Osovine na Jugoslaviju 1941. godine, Mađarska je okupirala Bačku, Baranju, Međumurje i Prekumurje, koji su pripadali jugoslovenskoj državi.

Mađarski revizionizam nakon pada komunizma[uredi | uredi izvor]

Pripadnici Mađarske garde u uniformama.

Izgubivši Drugi svetski rat, Mađarska je morala da vrati susednim državama zauzete teritorije. Posle Drugog svetskog rata, Mađarska je postala komunistička zemlja, a njene nove vlasti su se zvanično odrekle revizionizma. U proglasu mađarske vlade povodom oslobođenja Mađarske od fašizma isticalo se da mađarski narod neće više biti žrtva hitlerovske Nemačke, a ni mađarske reakcije, da se želi obezbediti skromno, ali zasluženo mesto u redovima slobodoljubivih naroda i da je završena jedna tamna stranica istorije Mađara.

Nakon pada komunizma, u Mađarskoj dolazi do renesanse iredentističkih pokreta i ideja. Osnivaju se ultra-nacionalističke organizacije kao što su Mađarska garda, Omladinski pokret 64 županije, Jobik, itd. Pripadnici i simpatizeri ovih organizacija počinju ponovo da govore o reviziji Trijanonskog sporazuma, pri čemu koriste istu retoriku i propagandu kao u vremenu Hortijeve Mađarske.

U svojoj propagandi, revizionisti pokušavaju da „dokažu pravo Mađara“ na teritorije koje Mađarskoj nisu pripale Trijanonskim sporazumom. Pri tome se u odnosu na delove susednih država koji su pretežno nastanjeni Mađarima pozivaju na etničke razloge, dok se u odnosu na one koji su pretežno nastanjeni drugim narodima pozivaju na „istorijske“ razloge, zanemarujući u ovom slučaju etnički sastav pomenutih područja. Ušančeni u sopstvenom „istoricizmu“, revizionisti se pozivaju na veličinu nekadašnje Ugarske, a ignorišu njenu političku zavisnost od Habzburške monarhije ili njen etnički sastav. Pored toga, ignorišu i istorijske periode kada je teritorija Ugarske bila znatno manja ili periode kada ta država nije ni postojala. Sledeći parolu da „cilj opravdava sredstva“ revizionisti se služe i falsifikovanjem istorijskih ili demografskih činjenica, pokušavajući pri tom da uvećaju istorijski i demografski značaj Mađara i Ugarske, a da umanje istorijski i demografski značaj drugih naroda i njihovih bivših država ili političkih entiteta.

Teritorijalno-demografski aspekti velikomađarskih pretenzija[uredi | uredi izvor]

Teritorijalne i demografske promene u srednjoj Evropi do 1918.[uredi | uredi izvor]

Kraljevina Ugarska 1572. godine; obuhvatala je samo teritorije na severu i zapadu koje nisu bile pod upravom Osmanlija. Sužena Ugarska 1850. godine; u njenom sastavu se nisu nalazile Vojna krajina, Kraljevina Hrvatska, Kraljevina Slavonija, Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat i Velika Kneževina Transilvanija.

Mađari (Ugri) su se u srednju Evropu naselili krajem 9. veka i, stvarajući državu Ugarsku, nametnuli su svoju vlast mesnim Slovenima. Srednjovekovna Kraljevina Ugarska je imala multietnički karakter, a službeni jezik države bio je latinski. Pored Mađara, koji su činili vladajući sloj ugarskog društva, u Ugarskoj su živeli i Sloveni, Vlasi, Sasi, Sekelji, Kumani, Pečenezi, Jasi, itd.

Osmanskim osvajanjem u 16. veku, Ugarska gubi nezavisnost i biva podeljena između Osmanskog carstva i Habzburške monarhije. Deo nekadašnje Ugarske je tada nastavio da se naziva Kraljevinom Ugarskom, ali je ova kraljevina bila teritorija Habzburške monarhije i obuhvatala je samo severozapadne delove nezavisne srednjovekovne kraljevine. U okviru Osmanskog carstva je, od istočnih delova srednjovekovne Ugarske, formirana vazalna Kneževina Transilvanija, dok su centralni i južni delovi srednjovekovne kraljevine došli pod direktnu osmansku vlast i podeljeni su u nekoliko pašaluka. Na ovim teritorijama su se društvene, političke i etničke prilike do temelja izmenile tokom perioda osmanske uprave. Kada su krajem 17. i početkom 18. veka Habzburzi preoteli ova područja od Osmanlija, Mađari su zahtevali da se ona priključe habzburškoj Ugarskoj, pozivajući se na to što je srednjovekovna Ugarska nekada njima upravljala, a potpuno zanemarujući politički, društveni i demografski razvoj ovih teritorija u periodu osmanske uprave.

Habzburzi su, međutim, samo deo ovih teritorija priključili Ugarskoj, dok su u ostatku ovih zemalja zaveli zasebne uprave. Tako su Vojna krajina, Kraljevina Slavonija, Tamiški Banat (kasnije Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat) i Kneževina Transilvanija politički egzistirali izvan okvira habzburške Ugarske. Nezadovoljni ovakvim rešenjem, Mađari su stalno zahtevali priključenje ovih teritorija Ugarskoj, a Habzburzi su im u tome postepeno popuštali, ukidajući ove teritorije i priključujući ih Ugarskoj. Ovaj proces je zaokružen 1882. godine, ukidanjem poslednjeg dela Vojne krajine i njegovim uključenjem u sastav Ugarske. Međutim, za pojedine mađarske nacionaliste ni ovakva Ugarska nije bila dovoljno velika, pa su izražavali otvorene teritorijalne pretenzije prema Bosni, Srbiji i Bugarskoj.

Uglavnom ostvarivši politički cilj uvećanja granica Ugarske u okviru Habzburške monarhije, mađarski lideri su se posvetili etno-političkoj „homogenizaciji“ ugarskog društva i pretvaranju multietničke zemlje u nacionalnu državu Mađara. Tako je umesto latinskog kao službeni uveden mađarski jezik, Mađari su bili favorizovani kao vladajući narod, dok su svim ostalim narodima u Ugarskoj bila ograničena prava, uz cilj da se i oni vremenom mađarizuju i utope u Mađare. Po podacima iz 1840. godine, na području zemalja krune Svetog Stefana je bilo 37% Mađara, dok je po podacima iz 1910. godine procenat govornika mađarskog jezika u Ugarskoj iznosio 48%. Ostatak stanovništva Ugarske činili su Rumuni, Slovaci, Nemci, Hrvati, Srbi, Malorusi, Slovenci, itd. U govornike mađarskog jezika je austrougarska statistika uključila i jedan broj nemađara, posebno Jevreja.

Raspad Austrougarske i Trijanonski sporazum[uredi | uredi izvor]

Priključenje Transilvanije Rumuniji 1. decembra 1918. u Alba Juliji.

Raspadom Austrougarske 1918., raspada se i sama Kraljevina Ugarska, a njeni periferni delovi, pretežno nastanjeni nemađarskim narodima, ulaze u sastav novostvorenih država Čehoslovačke, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Austrije, a takođe i proširene Kraljevine Rumunije. U centralnim delovima bivše Kraljevine Ugarske, koji su pretežno bili nastanjeni Mađarima, stvara se nezavisna mađarska država.

Trijanonskim sporazumom iz 1920, regulisan je status nezavisne Mađarske i određene su njene granice prema susedima. Iako su teritorije bivše Kraljevine Ugarske koje nisu pripale nezavisnoj Mađarskoj bile pretežno nastanjene nemađarskim narodima, na njima je ostao da živi i znatan broj Mađara, posebno u pograničnim područjima.

Rumunija (Transilvanija)[uredi | uredi izvor]

Po popisu iz 2002. godine, u Transilvaniji je bilo 75,9% Rumuna i 19,6% Mađara. U antičko doba, na ovom području se nalazila Dačka kraljevina, a nakon rimskog osvajanja, rimska provincija Dakija. U 16. veku, Transilvanija postaje vazalna kneževina u okviru Osmanskog carstva. Vladajući društveni sloj u ovoj kneževini bili su Mađari, ali su znatan deo njenog stanovništva činili Rumuni, Sasi i Sekelji. Nakon Karlovačkog mira iz 1699. godine, Kneževina Transilvanija je činila jednu od krunskih zemalja Habzburške monarhije. Po popisu iz 1790. godine u ovoj kneževini je bilo 50,8% Rumuna i 30,4% Mađara. Pored teritorije Kneževine Transilvanije, Rumuni su nastanjivali i deo područja Tamiškog Banata, deo Vojne krajine, kao i područja Krišane i Maramureša, koja su bila u sastavu habzburške Ugarske. Zaključno sa 1873. godinom, sve ove teritorije nastanjene Rumunima naći će se u sastavu Ugarske.

Nakon Prvog svetskog rata, ova područja će ući u sastav Rumunije, a pored teritorije istorijske Kneževine Transilvanije, ime "Transilvanija" će se tada koristiti kao oznaka i za druge delove bivše Kraljevine Ugarske koji su ušli u sastav Rumunije (Banat, Krišanu, Maramureš). Po popisu iz 1910. na celoj ovoj teritoriji bilo je 54% govornika rumunskog i 31,7% govornika mađarskog jezika. 1940. godine Hitler Mađarskoj ustupa severne delove Transilvanije, a na tom području je, prema podacima iz 1940. godine, bilo 50,2% Rumuna i 37,1% Mađara, dok su kasniji mađarski podaci iz 1941. pokazali procente od 53,5% Mađara i 39,1% Rumuna. Nakon Drugog svetskog rata, područje severne Transilvanije vraćeno je Rumuniji.

Slovačka[uredi | uredi izvor]

Mađarske trupe u Lučenecu, u južnoj Slovačkoj, 1938. godine.

Po popisu iz 2011. godine, u Slovačkoj je bilo 80,7% Slovaka i 8,5% Mađara. Slovaci su svoju državnost počeli da izgrađuju u srednjem veku, u okviru Nitranske kneževine i Velike Moravske. Mađari, koji su se u Srednju Evropu doselili krajem 9. veka, su nametnuli Slovacima svoju vlast i uključili ih u sastav države Ugarske. Nakon Prvog svetskog rata, područje današnje Slovačke ulazi u sastav novoformirane Čehoslovačke. Po popisu iz 1910. godine, na prostoru Slovačke je 57,9% stanovništva govorilo slovački, a 30,2% mađarski jezik. Pod pritiskom Nacističke Nemačke, južni delovi Slovačke ustupljeni su Mađarskoj 1938. godine. Iako su na velikom delu južne Slovačke većinu stanovništva činili Mađari, u sastav Hortijeve Mađarske uključeni su i prostori sa slovačkom većinom, uključujući i grad Košice, drugi po veličini u današnjoj Slovačkoj, u kome je po podacima iz 1930. bilo 42.245 Slovaka i 11.504 Mađara. Nakon Drugog svetskog rata, područje južne Slovačke vraćeno je Čehoslovačkoj.

Srbija (Vojvodina)[uredi | uredi izvor]

Etnička mapa Vojvodine — podaci po naseljima sa popisa iz 2002. godine.

Po popisu iz 2011. godine, u Vojvodini je bilo 66,76% Srba i 13,00% Mađara. U većini opština i gradova Vojvodine dominantno stanovništvo bili su Srbi, u dve opštine Slovaci, dok su Mađari činili apsolutnu većinu stanovništva u pet opština (Kanjiža, Senta, Ada, Bačka Topola, Mali Iđoš), a relativnu većinu u dve opštine (Bečej, Čoka) i jednom gradu (Subotica).

Istorijska pozadina[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Istorija Vojvodine, Demografska istorija Vojvodine.
Mađarizacija Vojvodine, 1720-1910. godine.

Tokom VI veka n. e., u sklopu slovenskih migracija iz istočnih i centralnih delova Evrope, Srbi su naselili i prostore oko tri reke, Dunava, Tise i Save. Mađarska plemena su došla u Panonsku ravnicu kasnije, u IX veku. Za vreme osmanske vlasti, Srbi su bili većinsko stanovništvo ne samo na području današnje Vojvodine, već i na susednim teritorijama koje danas pripadaju Rumuniji, Mađarskoj i Hrvatskoj. Tokom habzburške vlasti etnički sastav teritorije današnje Vojvodine se znatno izmenio. Prema habzburškim popisima iz 1715. i 1720. godine, na celoj teritoriji današnje Vojvodine etnički su preovlađivali Srbi, Bunjevci i Šokci, dok je po zadnjem austrougarskom popisu iz 1910. procenat Srba pao na 33,8%, ali je još uvek bio najveći u regionu, jer je Mađara tada bilo 28,1%, a Nemaca 21,4%.

Revolucije iz 1848.[uredi | uredi izvor]

Glavni članci: Mađarska revolucija 1848., Srpska revolucija 1848. i Srpska Vojvodina

Mađari su 1848. godine podigli bunu protiv habzburške vlasti zahtevajući nezavisnost Ugarske i nacionalna prava za mađarski narod. Mađari su smatrali da celokupna teritorija bivše srednjovekovne ugarske države treba da bude deo nove nacionalne države Mađara, sa mađarskim kao službenim jezikom. Zanemarena je pritom činjenica da srednjovekovna Ugarska država nije bila nacionalna država Mađara, jer je u to vreme pojam nacije shvatan drugačije, i da službeni jezik nekadašnje Ugarske nije bio mađarski već latinski. Takođe je zanemarena činjenica da su u vreme revolucije iz 1848. godine Mađari činili svega 38% stanovništva Ugarske (po podacima iz 1842), dok su ostali deo stanovništva činili Sloveni, Rumuni i Nemci. Želeći da stvore nacionalnu državu Mađara, mađarski političari su negirali prava ovih naroda, smatrajući ih delom takozvanog „mađarskog političkog naroda“, odnosno stalo se na stanovište da su svi stanovnici Ugarske Mađari.

Prirodno je da je ovakav nacionalni pokret Mađara došao u sukob sa nacionalnim pokretima nemađarskih naroda tadašnje Ugarske, pre svega Srba, Hrvata i Rumuna, koji su težili da očuvaju sopstvenu narodnost, a ne da se pretope u mađarski narod. Kao odgovor na mađarsku politiku, Srbi su na Majskoj skupštini, održanoj od 13. do 15. maja 1848. godine u Sremskim Karlovcima, proglasili autonomnu Srpsku Vojvodinu. Za prvog vojvodu izabran je Stevan Šupljikac, dok je karlovački mitropolit Josif Rajačić postao patrijarh. Srpsku Vojvodinu su tada činili Banat, Bačka, Srem i Baranja.

Mađari u Kraljevini Ugarskoj (1890). Etnički Mađari činili su većinu stanovništva samo u centralnim delovima kraljevine, dok su ostala područja većinski naseljavali drugi narodi.

Nakon poraza Mađara u revoluciji iz 1848/1849. godine, austrijski car je, novembra 1849. godine, stvorio Vojvodstvo Srbiju i Tamiški Banat kao posebnu administrativnu jedinicu, koja je postojala do 1860. Međutim, zbog promene politike bečkog dvora prema Mađarima, Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat je ukinuto, a njegova teritorija je priključena Ugarskoj. Monarhija je 1867. godine transformisana u Austrougarsku, u kojoj je mađarska politika za stvaranjem velike mađarske nacionalne države ponovo došla do izražaja. Pristupilo se mađarizaciji, odnosno nasilnom nametanju mađarskog jezika nemađarskom stanovništvu da bi se time povećao broj Mađara i da bi njihov udeo u stanovništvu Ugarske postao veći od 50%. Bez obzira na velike uspehe ovakve politike mađarizacije, ona nije dovela do toga da Mađari pređu granicu od 50% stanovništva Ugarske, jer je po zadnjem popisu (iz 1910) pre raspada Austrougarske, procenat Mađara u Ugarskoj dostigao svega 48%.

Srpski političari su u parlamentu Ugarske vodili političku borbu za priznavanje nacionalnih prava Srba i autonomiju Vojvodine, ali bez većih uspeha. Svetozar Miletić tada ističe razliku između pojmova „Ugarska“ i „Mađarska“, navodeći da istorijski posmatrano, Kraljevina Ugarska (regnum Hungariae) nije nacionalna država Mađara, već država svih njenih stanovnika, i da se od nje ne može praviti Mađarska (Magyarország).

Raspad Austrougarske[uredi | uredi izvor]

Velika narodna skupština Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, održana u Novom Sadu 25. novembra 1918. Skupština je proglasila prisajedinjenje Banata, Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji.

Posle Prvog svetskog rata i raspada Austrougarske monarhije 1918. godine, Velika narodna skupština Srba i drugih naroda Vojvodine (sastavljene od Bačke, Baranje i Banata), proglasila je prisajedinjenje Vojvodine Kraljevini Srbiji, koja posle toga postaje deo Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Srem se takođe kao posebna oblast priključio Kraljevini Srbiji. Odluke velike narodne skupštine naroda Vojvodine potvrđene su međunarodnim priznanjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 1919. godine i Trijanonskim mirovnim ugovorom iz 1920. godine. Tokom međuratnog perioda, Vojvodina je bila deo jugoslovenske države, a od 1929. do 1941. deo je Dunavske banovine, jedne od pokrajina Kraljevine Jugoslavije. Glavni grad Dunavske banovine bio je Novi Sad, a pored Vojvodine, banovina je obuhvatala Šumadiju i Braničevo.

Trijanonskim ugovorom od 4. juna 1920. godine nova nezavisna mađarska država je zvanično priznala da nema prava na teritorije koje su bile pod vlašću bivše Kraljevine Ugarske, uključujući teritoriju Vojvodine, koja je, voljom tamošnjih Srba i ostalog slovenskog stanovništva, ušla u sastav Kraljevine Srbije 1918. godine, a potom i Kraljevine SHS.

Trijanonski ugovor su sa Mađarskom potpisale sile Antante, Engleska, Sjedinjene Američke Države, Francuska, Italija i Japan. Kraljevina SHS je imala status pridruženog člana Antante. Mađarska je imala tretman zemlje-naslednice Austrougarske i poražene neprijateljske sile. U suštini, Britanija, Francuska i SAD su bile zemlje koje su arbitrarno odredile izgled međudržavnih granica u Evropi posle Prvog svetskog rata. Napad na takva teritorijalna rešenja bio bi zapravo napad na celokupan evropski poredak u međuratnom periodu. Drugim rečima, međudržavne granice između Mađarske i Jugoslavije nisu bile ni na koji način sporne i problematične; štaviše, bile su međunarodno priznate i mogle su biti izmenjene jedino ratom. Upravo to je bio put na koji se odlučila Hortijeva Mađarska.

Govorni jezici u Vojvodini po popisu iz 1921. godine.

Međutim, iako je Trijanonski ugovor bio primer diktata pobedničkih sila, njegova namera je ipak bila da teritorijalno razgraniči Mađarsku i Kraljevinu SHS u dobroj veri i na pravednim osnovama. Stanovništvo Vojvodine sastojalo se od većeg broja etničkih grupa, među kojima su dominirale tri najbrojnije — Srbi (34,7%), Mađari (24,4%) i Nemci (22%), prema popisu iz 1921. Prema istom popisu, najveći gradovi Vojvodine (Novi Sad, Sombor, Sremska Mitrovica, Kikinda, Zrenjanin, Pančevo) bili su pretežno naseljeni Srbima, Subotica je bila pretežno naseljena Bunjevcima, dok je Vršac bio pretežno naseljen Nemcima.

Tokom istorije svaka od tri najbrojnije etničke grupe Vojvodine imala je određene teritorijalno-političke programe uređenja ovog područja, a demografske statistike iz različitih istorijskih perioda su često predstavljale podršku ovim težnjama. Početkom 20. veka, pripadnici gotovo svih etničkih grupa zastupljenih u Vojvodini su uglavnom bili potomci relativno skorašnjih naseljenika, a demografski odnosi među njima menjali su se tokom vremena, u zavisnosti od političke situacije. Postojala su područja sa srpskom većinom, sa mađarskom većinom (sever Bačke) i sa nemačkom većinom. Nijedno teritorijalno rešenje nije moglo u potpunosti zadovoljiti težnje svih etničkih grupa, pogotovo u etnički mešovitim oblastima. Pošto je Versajska mirovna konferencija određivala granice između jugoslovenske i mađarske države, težnje vojvođanskih Nemaca za stvaranjem posebne države od Banata i Bačke nisu uzete u obzir. Za konferenciju nije bilo sporno da Srem, zapadni Banat, kao i južna i zapadna Bačka treba da pripadnu jugoslovenskoj državi. Sporno je bilo jedino područje severne Bačke, ali je konferencija tu presudila u korist jugoslovenske države jer je najveći grad ovog regiona (Subotica) bio u to vreme pretežno naseljen Južnim Slovenima (Bunjevcima).

Drugi svetski rat[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Mađarska okupacija Bačke, Baranje, Prekomurja i Međimurja.

Hortijev režim težio je "reviziji Trijanonskog ugovora" tokom čitavog međuratnog perioda. Jedan od načina za ostvarivanje tog cilja bio je i sponzorisanje i podrška separatističkim i secesionističkim pokretima u Jugoslaviji, koji su za cilj imali uništenje te zemlje. Shodno tome, Hortijeva Mađarska je tehnički i finansijski pomagala ustaški pokret Ante Pavelića, čiji su se kampovi za obuku i terorističke baze nalazili na teritoriji Mađarske tokom 1930-ih; poznat je primer baze Janko-Pusta, odakle su ustaše izvodile terorističke napade na Jugoslaviju. Zajedno sa Musolinijem i Hitlerom, Horti je bio jedan od najglasnijih protivnika Evrope stvorene u Versaju 1918. godine, uz zahteve za teritorijalne ustupke i takozvani „povratak“ Mađarskoj onih teritorija koje su bile deo bivše Kraljevine Ugarske pre Prvog svetskog rata. U Mađarskoj je usvojen i prvi "Jevrejski zakon" 1938. kojim su ograničena i uskraćena prava tamošnjim Jevrejima.

Mađarska okupacija Bačke i Baranje, 1941-1944. Područje okupacije je upoređeno sa područjem srezova u kojima su govornici mađarskog bili u većini prema popisu iz 1931. Stanovništvo kojem maternji jezik nije bio mađarski činilo je većinu u najvećem delu ove teritorije koju je okupirala Mađarska.

Sa ciljem da anektira takozvani „Delvidek“ (mađarski: "Délvidék" — „južni kraj"), Mađarska je zauzela jasan antisrpski spoljnopolitički kurs. Srbi su obeležavani kao glavni krivci za sve nevolje Mađarske, i prozivani zbog navodnog "otimanja starih mađarskih zemalja". Takođe, Hortijev režim je ohrabrivao i širio propagandu zapaljivog antisrpskog rasizma tokom međuratnog perioda. Pred sam rat, u želji da opravda planiranu agresiju, režim je optuživao Srbe za "zverstva koja se čine nad Mađarima u Južnim krajevima". Pal Teleki (Teleky Pal), predsednik mađarske vlade, diskreditovao je kampanju antisrpske propagande kao lažnog povoda za invaziju na Jugoslaviju, rečima:

"... Stali smo na stranu nitkova — jer u tobožnjim vestima o grozotama nema ni jedne reči istine! Ni protiv Mađara, čak ni protiv Nemaca! Postaćemo lešinari! Najbednija nacija. Nisam to sprečio. Osećam se krivim."

Teleki je ovo napisao u svom oproštajnom pismu Hortiju, u kojem je izrazio svoje neslaganje sa napadom na Jugoslaviju. U noći između drugog i trećeg aprila 1941. premijer Pal Teleki je izvršio samoubistvo. Tri dana kasnije, Mađarska je učestvovala u invaziji i okupaciji Jugoslavije u sklopu nemačke operacije "Kazna", čiji je cilj bio uništenje Jugoslavije kao države i porobljavanje Srba kao naroda.

Mađarska je tada okupirala i anektirala Bačku, Baranju, Međimurje i Prekomurje. Kao i u slučaju Severne Transilvanije, ni na ovim područjima mađarsko stanovništvo nije preovlađivalo. Na svim jugoslovenskim teritorijama koje je 1941. okupirala Mađarska uzetim zajedno, bilo je tada oko milion stanovnika, od kojih 543.000 (54,3%) Srba, Hrvata i Slovenaca, 301.000 (30,1%) Mađara i 197.000 (19,7%) Nemaca. Na području Bačke, govornici mađarskog jezika su po popisu iz 1931. godine činili većinu samo u srezovima Senta, Bačka Topola i Stari Bečej, dok su na ostatku teritorije Bačke većinu činili govornici srpsko-hrvatsko-slovenačkog i nemačkog jezika. Pored okupiranih teritorija, Mađari su tražili da Mađarskoj bude priključen i Banat (naseljen pretežno Srbima i Nemcima), ali Nemačka nije izašla u susret ovakvim zahtevima, tako da je Banat ostao u sastavu Nedićeve Srbije.

Za vreme mađarske okupacije od 1941. do 1944. godine pobijeno je na hiljade Srba i Jevreja u Bačkoj. Šajkaška, oblast u Južnoj Bačkoj većinski naseljena Srbima, bila je poprište mnogih zločina. Dolaskom sovjetske crvene armije i jugoslovenskih partizana 1944. godine, okupacija je završena, a mađarska vojska se povukla nazad na međunarodno priznate granice Mađarske.

Ukrajina (Zakarpatje)[uredi | uredi izvor]

Područje Karpatske Ukrajine 1939. godine.

Po popisu iz 2001. godine, u Zakarpatju je bilo 80,5% Ukrajinaca-Rusina i 12,1% Mađara. Sloveni su ovo područje naselili u 4. veku, a Mađari, koji su se u srednju Evropu doselili krajem 9. veka, su nametnuli zakarpatskim Slovenima svoju vlast i uključili ih u sastav države Ugarske. Nakon Prvog svetskog rata, područje današnjeg Zakarpatja ulazi u sastav novoformirane Čehoslovačke. Po popisu iz 1910. godine, na prostoru Zakarpatja je 54,5% stanovništva govorilo rusinski, a 30,6% mađarski jezik. Pod pritiskom Nacističke Nemačke, jugozapadni delovi Zakarpatja ustupljeni su Mađarskoj 1938. godine. Iako su na velikom delu jugozapadnog Zakarpatja većinu stanovništva činili Mađari, u sastav Hortijeve Mađarske uključeni su i prostori sa slovenskom većinom, uključujući i grad Užgorod, najveći u današnjem Zakarpatju, u kome je po podacima iz 1930. godine bilo 8.030 Čeha i Slovaka, 6.260 Rusina, 5.897 Jevreja i 4.499 Mađara. Raspadom Čehoslovačke 1939. godine, rusinsko-ukrajinsko stanovništvo na ostatku teritorije Zakarpatja proglašava nezavisnu Karpatsku Ukrajinu, ali na ovu novu državu Hortijeva Mađarska vrši invaziju, da bi potom okupirala i anektirala tu teritoriju na kojoj je ogromnu većinu činilo rusinsko-ukrajinsko stanovništvo. Nakon Drugog svetskog rata, područje Zakarpatja postaje deo Sovjetskog Saveza i Ukrajinske SSR.

Hrvatska[uredi | uredi izvor]

Tokom Drugog svetskog rata, Mađarska je okupirala i anektirala Baranju i Međimurje, koji su tada bili u sastavu Jugoslavije, a danas su u sastavu Hrvatske. U Međimurju su tada većinu stanovništva činili Hrvati, dok je u Baranji po podacima iz 1931. godine bilo 40,7% Srba i Hrvata, 29,8% Nemaca i 26,4% Mađara. Nakon rata, ova područja su vraćena Jugoslaviji.

Slovenija (Prekmurje)[uredi | uredi izvor]

Tokom Drugog svetskog rata, Mađarska je okupirala i anektirala Prekmurje, koje je tada bilo u sastavu Jugoslavije, a danas je u sastavu Slovenije. U Prekmurju su tada većinu stanovništva činili Slovenci. Nakon rata, ovo područje je vraćeno Jugoslaviji.

Austrija (Burgenland)[uredi | uredi izvor]

Iako zagovornici Velike Mađarske imaju teritorijalnih pretenzija i prema austrijskoj regiji Burgenland, Hortijeva Velika Mađarska nije imala mogućnosti da se proširi i na ovo područje, s obzirom da se ono, nakon anšlusa Austrije iz 1938. godine, našlo u sastavu Nacističke Nemačke, čiji je Horti bio saveznik. Po popisu iz 1910. godine, na području Burgenlanda je bilo 74% govornika nemačkog jezika, dok su i govornici hrvatskog (15%) bili brojniji nego govornici mađarskog (9%).

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Jojkić 1931, str. 17.
  2. ^ Mikavica 2011, str. 154-55.
  3. ^ Radenić 1981, str. 170-71.
  4. ^ Mikavica 2011, str. 163-64.
  5. ^ Radenić 1981, str. 179.
  6. ^ Mikavica 2011, str. 164.
  7. ^ Mikavica 2011, str. 170.
  8. ^ a b Radenić 1981, str. 183.
  9. ^ Mikavica 2011, str. 207-208.
  10. ^ Mikavica 2011, str. 211-12.
  11. ^ Mikavica 2011, str. 256.
  12. ^ Jojkić 1931, str. 18.
  13. ^ Vinaver 1971, str. 25.
  14. ^ Mikavica 2011, str. 327-28.
  15. ^ Romsics 1999, str. 66.
  16. ^ a b Romsics 1999, str. 86.
  17. ^ Mitrović 1983, str. 139.
  18. ^ Mitrović 1983, str. 142.
  19. ^ Mitrović 1983, str. 142-143.
  20. ^ Mitrović 1983, str. 143.
  21. ^ Mitrović 1983, str. 143-144.
  22. ^ Vinaver 1971, str. 21.
  23. ^ Vinaver 1971, str. 29-30.
  24. ^ Vinaver 1971, str. 17.
  25. ^ Vinaver 1971, str. 27-28.
  26. ^ Vinaver 1971, str. 27.
  27. ^

    Dakle, različiti delovi zemlje su u međusobnoj zavisnosti. Oni ne mogu da egzistiraju nezavisno jedni od drugih. Dok su zajedno formiraju samoizdržavan organizam. Reklo bi se da je Tvorac hteo da teritorija Ugarske bude nerazdvojiva geografska i organska jedinica. Stoga je, izgleda, pokušaj da se ova prelepa Božja tvorevina podeli i pocepa ništa manje do skrnavljenje i svetogrđe.

Izvori[uredi | uredi izvor]

Bibliografija[uredi | uredi izvor]

  • Vinaver, Vuk (1971). Jugoslavija i Mađarska 1918-1933. Beograd. 
  • Vinaver, Vuk (1976). Jugoslavija i Mađarska 1933–1941. Beograd. 
  • Radenić, Andrija (1981). „Srbi u Habsburškoj monarhiji 1868–1878”. Istorija srpskog naroda. V/2. Beograd. 
  • Jojkić, Vladan (1931). Nacionalizacija Bačke i Banata. Novi Sad. 
  • Braham, Randolf. Politics of Genocide: The Holocaust in Hungary. Njujork: Štampa Univerziteta Kolumbija, 1981.
  • Hamburški Institut Socijalnih Istraživanja. Preveo Skot Abot. The German Army and Genocide. Njujork: Nova Štampa, 1999.
  • Golubović, Zvonimir: Racija u Južnoj Bačkoj 1942. (Preveo Bojan Kozić. The Raid in South Bachka 1942), Novi Sad: Istorijski muzej Vojvodine, 1992.
  • Šarvarska Golgota; proterivanje i logorisanje Srba Bačke i Baranje 1941-1945. Novi Sad: Matica srpska, 1995.
  • Kum, Oto. Prinz Eugen: The History of the 7. SS-Mountain Division “Prinz Eugen”. Vinipeg, Kanada: J. J. Fedorovič, 1995.
  • Krejmer, Tom D. From Emancipation to Catastrophe. The Rise and Holocaust of Hungarian Jewry. Lanham: Univerzitetska Štampa Amerike, 2000.
  • The Occupier’s Crimes in Vojvodina, Book 1. Novi Sad: n. p., 1946.
  • Danilo Urošević, Srbi u logorima Mađarske, Novi Sad, 1955.
  • Peter Rokai — Zoltan Đere — Tibor Pal — Aleksandar Kasaš, Istorija Mađara, Beograd, 2002.
  • Jelena Popov, Vojvodina i Srbija, Veternik, 2001.
  • Mikavica, Dejan (2005). Srpska Vojvodina u Habzburškoj monarhiji 1690-1920: Istorija ideje o državi i autonomiji prečanskih Srba. Novi Sad: Stylos. 
  • Mikavica, Dejan (2011). Srpsko pitanje na Ugarskom saboru 1690-1918. Novi Sad: Filozofski fakultet. 
  • Dimitrije Kirilović, Pomađarivanje naroda u bivšoj Ugarskoj, Novi Sad — Srbinje, 2006.
  • Dimitrije Kirilović, Asimilacioni uspesi Mađara u Bačkoj, Banatu i Baranji, Novi Sad — Srbinje, 2006.
  • Lazo M. Kostić, Srpska Vojvodina i njene manjine, Novi Sad, 1999.
  • Lazar Stipić, Istina o Mađarima, Novi Sad — Srbinje, 2004.
  • Fedor Nikić, Mađarski imperijalizam, Novi Sad — Srbinje, 2004.
  • Dušan Berić, Državno pravo Kraljevine Ugarske — prekidi i kontinuitet, Kosovska Mitrovica, 2013.
  • Jovan Radosavljević, Racija i logori u Bačkoj za vreme Drugog svetskog rata, Novi Sad, 2012.
  • Drago Njegovan, Ulazak mađarske vojske u Bačku i Baranju 1941., Novi Sad, 2011.
  • Jovan Pejin, Velikomađarski kapric, Zrenjanin, 2007.
  • Aleksandar Veljić, Racija — zaboravljen genocid, Beograd, 2007.
  • Aleksandar Veljić, Istina o Novosadskoj raciji, Sremska Kamenica, 2010.
  • Aleksandar Veljić, Mikloš Horti — nekažnjeni zločinac, Beograd, 2009.
  • Milojko Brusin, Naša razgraničenja sa susedima 1919-1920, Novi Sad, 1998.
  • Enciklopedija Novog Sada, knjiga 25, Novi Sad, 2005, članak: „Srbi“.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Велика_Мађарска_(иредентизам)&oldid=27614346”