Vizantijska vojska

Animirana istorija Vizantijskog carstva (476-1400).

Vizantijska vojska je tokom duge istorije Vizantijskog carstva (395-1453) prošla je kroz nebrojene ratove, pobede i poraze, stalno se razvijajući i prilagođavajući svojim protivnicima u pogledu organizacije, strategije i taktike. Pojednostavljeno se može reći da su upravo veliki porazi Vizantije presudno uticali na uvođenje vojnih reformi i evoluciju vizantijske vojske. Tako se evolucija vizantijske armije može grubo podeliti u 3 faze:

• Rani period (poznorimska epoha, 395—610, od podele Rimskog carstva do prodora Slovena i Avara na Balkan i Persijanaca u Malu Aziju) karakteriše vojska nasleđena od poznog Rimskog carstva: profesionalni legionari, elitne jedinice teške konjice i pomoćne trupe savezničkih varvarskih naroda (Huna, Herula, Gota).
• Srednji period (epoha tematskog uređenja, 610—1081, od cara Iraklija do bitke kod Mancikerta) odlikovao se tematskim sistemom, sa teritorijalnom odbranom sastavljenom od slobodnih seljaka i sitnih zemljoposednika, dok je carska garda bila sastavljena od stranih najamnika (Skandinavaca, Engleza, Rusa).
• Kasni period (feudalna epoha, 1081—1453,, od cara Aleksija I Komnina do pada Carigrada) odlikovala je vojska sastavljena od feudalnih odreda krupnih zemljoposednika (pronijara) i stranih najamnika (Turaka, Italijana, Španaca),

Poznorimska epoha (395-610)

Vizantija (ljubičasto) i Sredozemlje 555. godine, na vrhuncu Justinijanovih osvajanja.

Vizantijska vojska ovog perioda (od podele Rimskog carstva do invazije Arabljana), zasnovana na tradicijama poznog Rimskog carstva i obilnom uzimanju varvara u službu, izvela je Justinijanova osvajanja (535-565) i uspešno ratovala sa Persijom, ali je podlegla invaziji Arabljana (636-641) izgubivši azijske i afričke provincije Carstva.

Organizacija

Vojska Vizantije u poznorimskom periodu (395-610) bila je podeljena na graničnu (lat. limitanei) - stalne posade u provincijama i operativnu (lat. comitatenses), sastavljenu od pešadijskih i konjičkih legija i posebnih legija garde. Za popunu operativne vojske regrutovani su po zakonu samo koloni. Pošto su zemljoposednici izbegavali obavezu da svoje kolone upućuju u vojsku, Vizantija je bila prinuđena da vojsku popunjava najamnicima iz raznih varvarskih plemena.

Opadanje legija

Rimske legije pre Dioklecijanovih reformi (284-305) sastojale su se od 4.200-6.000 teških pešaka (naoružanih kratkim mačem, velikim štitom i teškim džilitom) i 300 lakih konjanika. Dioklecijanovim reformama, rimska vojska je podeljena na graničnu (lat. limitanei) i operativnu (lat. comitatenses): dok su legije graničara vremenom postale dopunske jedinice (lat. auxillia) - slabo plaćene i nedisciplinovane jedinice sastavljene većinom od varvara, legije operativne vojske postaju sasvim male - oko 1.000 ljudi, kojima komanduju vojni tribuni. Lista službi (lat. Notitia Dignitatum) pisana oko 420. registruje 174 legije (na celoj teritoriji Carstva), ali su tada one već izgubile veći značaj; potisnuo ih je varvarski numerus, a u 6. veku sasvim nestaju.

Prevlast konjice

Umesto ranijih legija, jezgro operativne vojske Istočnog rimskog carstva sačinjavali su privatni vojnici (najamnici) bogatijih vojskovođa - elitne konjičke jedinice hipaspista (lat. ypaspistes) i federati, teški konjanici. Dopunske snage sačinjavaju stratioti i saveznički kontingenti, u stvari, plaćenička vojska od oko 150.000 vojnika, koja nije bila disciplinovana niti je imala borbenu vrednost ravnu rimskoj vojsci.

Raspuštanje limesa

Justinijan i njegove vojskovođe umesto limesa podižu na pogodnim pravcima utvrđene gradove i luke, u više linija: prva na Dunavu od Beograda do ušća, druga duž Balkana i severnog Epira do Jadranskog mora, i treća kroz južni Epir, Makedoniju i Trakiju. U celom sistemu, najutvrđeniji je bio Carigrad.

Starešine i činovi

Na početku srednjeg veka organizovana vojska postojala je samo u Vizantiji. Do Justinijanove smrti (565) dva glavna zvanja su: komandant konjice (lat. magister equitum) i komandant pešadije (lat. magister peditum). U doba cara Mavrikija (582-602) na čelu vojske bio je strateg, a njegov pomoćnik bio je komandant konjice - hipostrateg. Jedinicama od 3.000 ljudi (meros) komanduje merarh ili stratilat, od 1.000 ljudi - hilijarh, komandant tagme (konjička jedinica od oko 300 ljudi) je tagmarh, a njegov pomoćnik je mandator. Jedinicom od 100 ljudi (hekatontarhija) komandovao je u konjici ilarh, a u pešadiji kampiduktor. Desetar u konjici zvao se dekarh, a u pešadiji - lohag. Zapovednik Carigrada bio je eparh. Od 9. do 11. veka kao ministar vojske pominje se logotet, a veliki stratiopedarh bio je šef intendantske službe.

Naoružanje i taktika

Strategikon, delo pripisivano caru Mavrikiju (582-602), sumira vizantijsku strategiju ovako: Divlje životinje se love izviđanjem, mrežama, ležanjem u zasedi, uhođenjem, okruživanjem i sličnim strategijama pre nego golom silom. U ratu bi trebalo postupati na isti način, bilo neprijatelja mnogo ili malo. Pokušati jednostavno nadjačati neprijatelja na otvorenom, prsa u prsa i licem u lice, iako vam se čini da biste pobedili, je preduzeće vrlo rizično i može izazvati ozbiljne gubitke. Osim u ekstremno hitnom slučaju, smešno je pokušati zadobiti pobedu koja je tako skupa i donosi samo praznu slavu.

Pešaci i konjanici bili su zaštićeni oklopom i naoružani mačem, lukom i strelom, a ređe i kopljem. To je odgovaralo vizantijskoj taktici koja je težila da protivnika na bojištu najpre iznuri borbom iz daljine (strelama i kopljima za bacanje), a zatim završnim udarom konjice reši bitku. Takvu vizantijsku taktiku, potpuno drugačiju od rimske, razvili su Velizar i Narzes, vojskovođe cara Justinijana (527-565).

Za razliku od rimske vojske, u kojoj je teška pešadija imala glavnu ulogu, već u doba Justinijana konjica postaje glavni rod vizantijske vojske. Vizantijska konjica većinom je zauzimala mesto na krilima pešadije i rešavala bitku udarom u bokove, jer se pešadija borila samo strelama ili nije u borbu ni stupala, pa se na nju malo računalo. U bici kod Darasa, Velizarova konjica, razbivši persijsku, udarom u bok pešadije rešava bitku. U bici kod Trikamaruma (533), Velizarova konjica, ne sačekavši pešadiju, takođe razbija vandalsku konjicu i nanosi udar u bokove centra. Ali, ona nije sposobna za gonjenje; posle pobede, na bojištu je zadržava pljačka. U defanzivnoj bici konjica je sjahivala za borbu peške. U bici kod Tagine (552) najbolja Narzesova varvarska (najamnička) konjica (Langobardi, Heruli, Gepidi) sjahuje za borbu peške da bi zadržala nalet gotske konjice, a potom je razbija svojom svežom konjicom na konju i rešava bitku.

Nedostaci

Istočno rimsko carstvo oko 600. godine.

Ova vojska, sastavljena od varvarskih najamnika u konjici i oslobođenih robova u pešadiji, bila je veoma skupa, nepouzdana (zbog dominacije varvara) i vezana za ličnost zapovednika, koji su je lako mogli iskoristiti za sopstvene ciljeve. Tako su pobedonosni Justinijanovi ratovi potpuno osiromašili Carstvo, a posle Justinijanove smrti Langobardi i Gepidi u carskoj službi pobunili su se i za svoj račun osvojili severnu Italiju (Lombardiju) i Panoniju, dok je Iraklije, namesnik Afrike, sa svojom vojskom lako zbacio cara Foku 610.

Epoha tematskog uređenja (610-1081)

Reforme Vizantijskog carstva,koje su dovele do uvođenja tematskog uređenja bile su uslovljene prodiranjem Persijanaca u oblasti prednje i Male Azije i avarsko-slovenskim prodiranjem na Balkan. Tematsko uređenje sastojalo se iz podele državne teritorije na vojne okruge (tema-prvobitno vojni odred) na čelu sa stratezima, koji su vršili vrhovnu vojnu i civilnu vlast. Za svoju službu, vojnici teme nagrađivani su doživotnim uživanjem tzv. stratiotskih imanja. To je uslovilo jačanje domaće, grčke vojske, sastavljene od slobodnih zemljoradnika, na štetu dotadašnje, pretežno najamničke vojske, i privremeno snaženje centralne vlasti.

Vizantijska vojska ovog perioda (od reformi cara Iraklija do bitke kod Mancikerta), zasnovana na vojnim oblastima naseljenim slobodnim zemljoradnicima-vojnicima, uspešno je odolela napadima Arabljana, Avara i Slovena, ali je podlegla invaziji Turaka Seldžuka (1071), izgubivši veći deo Male Azije.

Iraklijeve reforme

Tematsku organizaciju Vizantijskog carstva osmislio je i započeo car Iraklije (610-641). Kada se njegov otac Iraklije Stariji, egzarh Afrike, rodom Jermenin, pobunio protiv cara Foke (602-610), Iraklije je potukao vizantijsku flotu i prodro u Carigrad, gde je krunisan za cara. Vlast je primio u teškom trenutku za Vizantiju. Carstvo je bilo finansijski potpuno iscrpljeno, pa nije bilo ni vojske koja se dotle dobijala vrbovanjem najamnika. Persijanci su upadali u azijske pokrajine, a Sloveni i Avari na Balkan. Persijanci su 611. zauzeli deo Kapadokije, Jermeniju, Kilikiju, Siriju i Palestinu. Maja 614. zauzeli su Jerusalim, iduće godine ugrozili su i sam Carigrad, a 619. osvojili Egipat. Da bi protiv njih mogao grupisati sve snage, Iraklije je 619. sklopio nepovoljan mir s Avarima.

U međuvremenu je Iraklije reorganizovao svoje carstvo. Civilnu upravu preneo je na vojne starešine. Operativne trupe naseljavao je u provincije, i oko njih obrazovao vojne oblasti nazvane u početku stratos (στρατος - armija), a kasnije teme. Vojnicima je dao imanja uz obavezu vojne službe na konju, sopstvenim oružjem i opremom. Došao je tako do domaće vojske vezane za zemlju. Za niz vekova to će biti glavna vojna snaga Vizantije.

Pošto je dobio slobodne ruke u Evropi mirom s Avarima, Iraklije je u jesen 622. upao u Jermeniju i tukao Persijance. Posle Teodosija I i Mavrikija, Iraklije je bio prvi vizantijski car koji je lično vodio svoju vojsku, što nije išlo bez velikog otpora njegovih savetnika. U martu 623. krenuo je ponovo u Jermeniju gde je zauzeo niz gradova. Dok se Iraklije nalazio daleko od Carigrada, prestonicu su sa mora napali Persijanci pod Šarvarazom (Shahrvaraz) i Avari pod Bajanom. Napadači su odbijeni pobedom Vizantinaca na moru. Pošto je iskoristio taj uspeh, Iraklije je 627. nastavio ofanzivu i tukao persijance kod Ninive u rešavajućoj bici, čime su se Jermenija, deo Mesopotamije, Sirija, Palestina i Egipat vratili u sastav Vizantijskog carstva. Pri kraju svoje vladavine nije uspeo da spreči Arabljane da zauzmu Siriju i Palestinu.

Organizacija

Reforme cara Iraklija (610-641) sprovedene su u vreme krize Carstva, kada se avarsko-slovenska najezda širila na Balkanu, a persijska po prednjoj i Maloj Aziji. U maloazijskim pokrajinama, koje nisu podlegle neprijatelju, stvaraju se vojni okruzi-teme, kidajući konačno sa podelom Carstva na provincije sa odvojenom civilnom i vojnom vlašću, koja je ustanovljena u vreme Konstantina Velikog (306-337). Tematsko uređenje nastavilo je razvitak vojne uprave u Vizantiji, započet osnivanjem egzarhata u Raveni i Kartagini pod carem Mavrikijem. Na čelu pojedinih tema stoje vojni komandanti-stratezi, koji vrše u njima vrhovnu vojnu i civilnu vlast, iako je u početku postojao i tematski prokonzul, kao glava civilne uprave.

Azijske teme Carstva oko 750. godine.

Reč tema (θέμα) značila je vojni odred, a zatim je počela da se upotrebljava i za vojno-administrativne okruge, što jasno otkriva način na koji je novo uređenje nastalo. Ono je nastalo naseljavanjem trupa - tema po novostvorenim okruzima i stoga su se postepeno i sami ti okruzi počeli nazivati temama. To nisu bile samo upravne jedinice nego i teritorije za naselja vojnika. Uz obavezu vršenja vojne službe, vojnicima su dodeljivani zemljišni posedi, koji se u docnijim izvorima zovu stratiotska (vojnička) imanja (στρατιωτικά κτήματα). Time se organizacija tema povezuje sa starim uređenjem na Limesu, zasnovanim na naseljavanju vojnika u pograničnim oblastima. Neprijateljska navala srušila je sistem pogranične odbrane, pa su vojnici, povučeni sa Limesa, naseljavani u unutrašnjosti Male Azije koja je ostala pod vlašću Vizantije. Pored vojnika-graničara, u maloazijskim pokrajinama naseljavani su svakako i vojnici elitnih vizantijskih odreda. Tako se već u Iraklijevo doba (pre 620. godine) stvaraju teme Armenijaka, Anatolika i Opsikija, a verovatno i Pomorska tema na južnoj obali Male Azije.

Azijske teme Vizantijskog carstva oko 950. godine.

Na prelazu iz 9. u 10. vek tematsko uređenje dobija svoju definitivnu strukturu. Postepenim deljenjem velikih maloazijskih okruga i uvođenjem tematske organizacije po drugim oblastima broj tema znatno se povećao: 630. godine bilo je samo 4 velike teme (Opsikija, Anatolika, Armenijaka i Pomorska tema), a u 10. veku bilo ih je čak 32. Neujednačenost prvobitne tematske organizacije postepeno je ustupila mesto jednom strogo unificiranom sistemu, pošto su se i različiti manji vojni okruzi koji su bili formirani pored tematskih jedinica - klisure, arhontije, dukati, katepanati, drungarijati - vremenom pretvorili u teme.

Vizantija oko 1045.

Početkom 10. veka Carstvo je bilo podeljeno u ove tematske jedinice: u Aziji - teme Opsikion, Bukelarion, Optimaton, Paflagonija, Armeniakon, Haldija, Koloneja, Harsianon, Anatolikon, Trakesion, Kapadokija, Mesopotamija, Sebasteja, Likandos, Leontokomis, Seleukija i primorska tema Kivireota; na moru, teme Samos i Arhipelag; u Evropi - Trakija, Makedonija, Strimon, Tesalonika (Solun), Helada, Peloponez, Kefalenija, Nikopolj, Dirahion (Drač), Dalmacija, Sicilija, Langobardija i Herson. Dalje promene u tematskoj organizaciji u 10. veku nastaku pre svega osnivanjem novih tema u novoosvojenim oblastima, dok se na staroj teritoriji nove teme stvaraju retko. Tek je dezorganizacija vizantijskog državnog poretka, počev od druge polovine 11. veka, dovela do daljeg deljenja, upravo rasparčavanja tematskih jedinica.

Za vojni sistem važna je razlika između provincijskih tema i tagmi, smeštenih u Carigradu. Na čelu tema stoje stratezi, zapovednici lokalnih trupa i i ujedno načelnici lokalne uprave (zapovednik Opsikija zvao se, međutim, komes, a zapovednik Optimata domestik). Na čelu pojedinih tagmi stoje domestici. Najvažnije su bile tagme Shola, Eskubita, Aritmosa (čiji se zapovednik nije zvao domestik već drungarije) i Hikonata (osnovane tek za vlade Nićifora I). Domestik Shola bio je obično vrhovni zapovednik celokupne vojske.

Usled proširenja državne teritorije, od druge polovine 10. veka postoji jedan domestik Istoka i jedan domestik Zapada.

Među stratezima najveći ugled imaju zapovednici maloazijskih tema, koje sačinjavaju jezgro vizantijske vojne snage; skoro svi stratezi maloazijskih tema imaju viši rang od stratega Makedonije i Trakije, najvažnijih zapovednika evropske vojske. Donekle se to ispoljava i u njihovim platama: za Lava VI stratezi Anatolika, Armenijaka i Trakesijanaca primali su godišnje po 40 funti zlata (što prema matalnoj vrednosti iznosi 44.438 zlatnih dinara), stratezi Opsikija, Bukelarija i Makedonije po 30 funti, stratezi Kapadokije, Harsianona, Paflagonije, Trakije i Koloneje po 20 funti, a ostali po 5 do 10 funti.

Stratioti

Uvođenje tematskog uređenja značilo je jačanje domaće vizantijske vojske. Dok se u ranovizantijsko vreme vojska sastojala pretežno od stranih najamnika, skupih i nepouzdanih, dotle se vojna snaga Vizantije od 7. veka zasniva na stratiotima, naseljenim na teritoriji Carstva. Pored vojnika-graničara, pored elitnih trupa koje su regrutovane pre svega iz borbenih maloazijskih i kavkaskih plemena, u novi vizantijski sistem ulivaju se postepeno i mase Slovena koje vizantijska vlada, od sredine 7. veka, prebacuje u Malu Aziju i naseljava u tamošnjim temama kao stratiote. Tako u okviru novog, zdravijeg poretka vizantijski vojni kontingenti se znatno povećavaju prilivom svežih snaga.

Nova tematska armija sastoji se od vojnika-seljaka koji iz vojničkih imanja crpu sredstva za svoje izdržavanje i naoružanje. Iz docnijih izvora se vidi da je stratiot, pozvan u vojsku, imao dužnost da se javi na svom konju i naoružan. On je dobijao, istina, i izvesnu platu, ali je ona bila minimalna. Prema tome, reorganizacija vojske morala je svakako izazvati i znatno smanjenje državnih izdataka.

Po zakonu cara Konstantina Porfirogenita iz 947, zabranjena je prodaja poseda koji služe vojnicima za njihovo izdržavanje i nabavku ratne opreme. Pritom je određeno da imanja vojnika (stratiota), kao i imanja mornara pomorskih tema (tema Kivireota, Arhipelaga i Samosa) moraju imati vrednost od najmanje 4 funte (grč. λίτρα) zlata, a imanja mornara carske flote, koji primaju platu, od najmanje 2 funte zlata. Kasnijim zakonom minimalna vrednost vojničkih imanja povećana je na 12 funti (864 zlatnika), kako bi vojnici mogli da priušte teško naoružanje i oklope.

Nićifor I Logotet (802-811) sproveo je niz važnih i originalnih mera za jačanje odbrambene snage Vizantije: uveo je vojnu obavezu i za siromašne seljake i preseljavao maloazijske stratiote u Sklavinije radi jačanja vizantijske granice na Balkanu. Siromašniji zemljoposednici, čija su imanja bila manja od minimuma propisanog za stratiotsku službu, služili su u vojsci kao pešadija. Pešadija je popunjavana i gradskim obveznicima, kao i seljacima sa manastirskih imanja.

Tako su vizantijsku pešadiju ovog perioda činili mahom sitni zemljoposednici; mnogi među njima dobijali su državnu zemlju kao nagradu za svoju službu. Postojale su dve vrste pešadije: laka i teška. Laku pešadiju činili su strelci, bez oklopa, ali su bili naoružani lukovima koji su po dometu mogli da nadmaše konjaničke. Teški pešaci su nosili štit i bili su naoružani oružjem za blisku borbu (kopljem i mačem ili bojnom sekirom). Mali deo najimućnijih mogao je da priušti oklop, šlem i rukavice: oni su se borili u prvim redovima, štiteći ostale.

Konjica

Vizantijska vojska ovog perioda bila je pažljivo organizovana, marljivo uvežbavana i u potpunosti opremljena. Njena okosnica bila je teška konjica, koja je činila gotovo polovinu svih snaga. Vizantijski konjanik je nosio čeličnu kacigu, pancirnu košulju koja mu je sezala do bedara, metalne rukavice i cipele. Njegovo oružje bili su mač, koplje i luk. Tako je on bio teško opremljeni strelac, sposoban da oslabi neprijatelja strelama iz daljine, a zatim ga savlada u jurišu i borbi prsa u prsa. Ovakva konjička oprema usvojena je tokom Justinijanovih pohoda i održala se do pada Carstva.

Vizantijska konjica je bila u potpunosti sposobna da deluje sama, bez pešadijske podrške. U skladu sa činjenicom da vojnici treba da budu u stanju da sve svoje vreme i snagu posvete vežbanju i borbi, uz sebe su imali sluge koje su uređivale logor, dobavljale namirnice, kuvale i starale se o konjima. Konjički oficiri bili su pripadnici vizantijskog plemstva.

Posle bitke kod Mancikerta (1071), konjica postaje uglavnom najamnička. Zbog skupog održavanja stalno se smanjuje, tako da Vizantija početkom 14. veka raspolaže samo sa oko 3.000 konjanika.

Evolucija

Razvojem vizantijske taktike, konjica je postala glavni elemenat oružane sile koji u bitkama ima rešavajuću ulogu, jer se pešadija, mada brojno jača, uglavnom bori bacačkim oružjem na daljinu. U doba Justinijana (527- 565) konjicu obrazuju hipaspisti (ύπασπιστής) - privatni vojnici vojskovođa i visokih komandanata (Huni, Goti, ali i domaći ratnici), zatim federati (foederati) - razne varvarske jedinice pod vizantijskim komandantom, i deo saveznika (socii) - jednorodne varvarske jedinice. Federati obrazuju tešku konjicu; ostalo je laka. Naročito se ističe oklopna konjica - katafrakti (-{κατάφρακτος}-) iz Male Azije.

U doba Justinijana konjica je, kao i pešadija, bila naoružana oružjem za blisku i daljnju borbu, pa se mogla upotrebiti za konjički udar i za borbu na odstojanju, što je bilo naročito važno u borbi protiv nomada iz Azije. Naoružanje se sastojalo iz luka, dugog mača i koplja, ređe bojne sekire, a zaštitna oprema iz oklopa, šlema i dokolenica. Krajem 6. veka već se bitno razlikuje naoružanje lake i teške konjice. Laka raspolaže malim lukom dometa do 130 m, kratkim mačem i slabom zaštitnom opremom; teškoj je glavno oružje koplje za udar i kratki mač, a zaštićena je verižnom košuljom, šlemom, kolenicama i dokolenicama. U doba Lava Mudrog (886-912) teška konjica je još bolje naoružana i zaštićena: raspolaže širokim mačem, bodežom, malim lukom i dugačkim kopljem sa pramenom na vrhu. Zaštitna oprema sastoji se iz šlema sa pramenom na vrhu, duge verižne košulje (od vrata do butina), čeličnih rukavica i cipela. Konji oficira i konjanika prve vrste bili su kožom ili metalom lako oklopljeni po glavi, vratu i prsima. Od početka 9. veka teška konjica činila je glavnu snagu vizantijske vojske. Mada ojačana teškom konjicom Normana i Nemaca, poražena je 1071. kod Mancikerta od Turaka Seldžuka. Teška, ali malobrojna konjica Vizantije podlegla je u borbi sa turskom lakom konjicom, koja se odlikovala velikom manevarskom sposobnošću, a u ratu nomadskom taktikom: izbegavanje direktnog udara neprijateljeve konjice, iznenadni napad strelama, naglo povlačenje i ponovni iznenadni napad sa svih strana.

Tagma

Osnovna taktička i administrativna jedinica konjice bila je tagma (-{ταγμα }-- oko 300 konjanika). Sačinjavale su je 3 hekatontarhije (-{εκατόνταρχος }-- 100 konjanika) od po 10 dekarhija (-{δέκαρχος}-). Obično su 3 tagme obrazovale višu taktičku jedinicu moiru (μοιρα), a tri ovakve jedinice - merarhiju (μεραρχία), jačine oko 3.000 konjanika. Prema Strategikonu (6. vek) u vizantijskoj vojsci bilo je obično 30 tagmi, odnosno 9.000 konjanika.

Strategija i taktika

Vizantija 1025. u trenutku smrti cara Vasilija II.

Carstvo je bilo podeljeno na upravne oblasti - teme - u kojima je strateg (general) bio i vojni komandant i civilni namesnik. Snage jedinica koje su strategu stajale na raspolaganju zavisile su od toga koliko je položaj teme bio izložen, ali se može reći kako je obično pod svojom komandom imao 8.000 do 10.000 ljudi.

Vizantijski carevi i njihovi generali bili su veoma zainteresovani za pitanja vojne nauke, o čemu svedoči veliki broj rasprava o ovim temama. Uz već pomenuti Strategikon, koji je navodno napisao car Mavrikije (582-602), u 9. veku je slično delo delo napisao car Lav VI Mudri (886-912). Ovo delo ukazuje kako se ratna veština za 3 veka malo izmenila. Oba autora su opisu organizacije i opreme vojske pridodala razmatranje taktika za suprotstavljanje različitim neprijateljima.

Tako se, na primer, u oba traktata nalaze detaljna uputstva za zaustavljanje arapskog upada. Kada bi do stratega stigao glas da su Arapi pali u njegovu teritoriju, on je smesta morao da pošalje mali odred čiji je zadatak bio da uznemirava neprijatelja i smanji njegove mogućnosti za pljačku. Sam bi za to vreme poveo konjicu sa ciljem da napadne neprijatelja. Pri tome bi glavninu pešadije valjalo razaslati da zauzme drumove kako bi se zaustavilo povlačenje neprijatelja. Strateg je potom nastojao da prisili neprijatelja na povlačenje, izbegavajući otvorenu bitku: napao bi ga tek u trenutku kada bi se prilikom povlačenja već sukobio sa pešadijom koja mu je prečila put za bekstvo. Ovom taktikom su bile uništene mnoge arapske pljačkaške vojske. Kako je duhovito primetio Sidni Peinter, vizantijski stratezi bili su vojnici od zanata, nasuprot poletnim amaterima kakvi su bili zapadnoevropski baroni. Oni se nisu upuštali u nepotrebni rizik, pa tako nikada nisu rizikovali bitku ako nisu bili sasvim sigurni u pobedu. Pri tome vizantijski stratezi, uz svoje male vojne potencijale i obilje brojno nadmoćnijih neprijatelja, nisu mogli sebi da dozvole nepromišljene sukobe.

I Mavrikije i Lav su istakli korisnost različitih ratnih lukavstava. Kada bi vizantijski pregovarač osetio da će pregovori sa neprijateljem biti bezuspešni, umirivao bi ga pregovaračkom slatkorečivošću i odlagao razgovore dok trupe ne bi bile spremne za iznenadni napad. Pre bitke bi, u skladu sa još jednim dobrim rešenjem, pregovarač poslao pisma nekima od glavnih zapovednika u neprijateljskom logoru, s namerom da ih privoli na predaju. Ništa nije moglo toliko zbuniti zapovednika koliko sumnja u vernost njegovih oficira. Kako su se vizantijski komandanti neprestano borili protiv nadmoćnijih neprijateljskih snaga, morali su da budu i veštiji i lukaviji od njih. Stoga je lako uočiti zašto su njihove zamisli o tome kako treba voditi rat izazivale podsmeh vitezova Zapadne Evrope. Kako je duhovito zaključio Sidni Peinter: Dok je za Vizantince rat bio posao, za zapadne vitezove on je u osnovi bio igra. Nekoliko drskih zapadnjačkih vojskovođa, da su bili na mestu vizantijskih, brzo bi upropastili Vizantijsko carstvo.

Epoha feudalizma (1081-1453)

Vizantijska vojska ovog doba (od invazije Turaka Seldžuka do pada Carigrada), zasnovana na sistemu pronije i stranim najamnicima, uglavnom je s mukom branila sve manju teritoriju Carstva od sve moćnijih suseda, ali je ipak izvela poslednju vizantijsku ekspanziju u doba Komnina (1118-1180) i oslobodila Carigrad i Grčku od latinske okupacije (1204-1261), da bi se najzad više od 130 godina opirala Osmanlijama (1320-1453).

Doba Komnina (1081-1185)

Glavni članak: Vizantijska vojska (Komneni)

Vizantija oko 1170.

Vojska Komnina, zasnovana na privatnim odredima vojnog plemstva - pronijara i stranih najamnika odbila je napade Turaka Seldžuka u Maloj Aziji i Bugara i Mađara na Balkanu, izvevši poslednju veliku ekspanziju Vizantije u 12. veku. Pad dinastije Komnina bio je izazvan teritorijalnim opadanjem Carstva posle bitke kod Miriokefalona (1176), dok je vojska većinom raspuštena tokom vlade civilnog plemstva (1185-1204), što je kulminiralo padom Carigrada i latinskom okupacijom Carstva u Četvrtom krstaškom ratu.

Slom tematskog sistema

Vizantija oko 1095. pre početka Prvog krstaškog rata.

Spoljnopolitičke posledice krize Vizantijskog carstva koja je počela smrću Vasilija II (1025), a završila se dolaskom na presto Aleksija I Komnina (1081-1118), bile su slom Vizantijske vlasti u Maloj Aziji, gubitak vizantijskih poseda u Italiji i osetno slabljenje vizantijskog autoriteta na Balkanu. Mala Azija pala je u ruke Turaka Seldžuka posle bitke kod Mancikerta (1071), provincije na Balkanu bile su ugrožene od Srba i Pečenega, a južnu Italiju osvojili su Normani (1072), koji su 1081. prešli na Balkan i zauzeli Drač. Na unutrašnjem planu, ovaj period doveo je do raspada dotadašnjeg ekonomsko-socijalnog poretka Vizantijskog carstva, uključujući i tematski sistem na kome je počivala odbrana države. Rad na obnovi države morao je Aleksije I da postavi na nove osnove, i novi činioci postali su nosioci sistema koji je on stvorio.

Njegovi napori imali su samo delimičan i privremen uspeh. Carstvo se i u 7. veku već jednom našlo na ivici propasti, kada je spašeno Iraklijevim reformgama i stvaranjem tematskog sistema, ali tada je Carstvo raspolagalo neistrošenim snagama, pošto se Mala Azija, jezgro Carstva, održala kroz sve krize i ratove. Sada su, međutim, unutrašnje snage Carstva bile iscrpene, jer je tematski sistem zasnovan na slobodnom seljaštvu bio postepeno napušten, a slobodni seljaci koji su činili osnovu vizantijske vojske u nekoliko generacija su izgubili zemlju i postali zavisni parici na posedima vlastele. Vizantijska vojska spala je na mali broj profesionalaca ojačan kontingentima stranih najamnika, koji su napustili Carstvo u trenutku krize, pa je Mala Azija napuštena gotovo bez otpora. Reokupacija Male Azije u doba Komnina ostala je polovična, a prevlast na moru Vizantinci su upravo u doba Komnina konačno izgubili. Hegemoniju na moru izvojevale su, i u ekonomskom i u strategijskom pogledu, italijanske gradske republike, i to je istorijski najznačajnija prekretnica ove epohe: izgubivši prevlast u pomorskoj trgovini, Vizantiji je nedostajala ekonomska snaga za trajnu obnovu.

Najamnici i saveznici

Mapa Vizantijskog carstva pod Manojlom Komninom, oko 1170. U to vreme, Carstvo je ponovo najmoćnija država na Sredonjemlju, sa vazalnim državama od Ugarske do Jerusalimske kraljevine, i mrežom saveznika od Aragona, Francuske, Nemačke, Pize, Đenove i Rima na zapadu, do Antiohije, Jerusalima i Damaska na istoku.

Aleksije Komnin je stupio na vlast u kritičnoj situaciji: državna blagajna bila je prazna, vojska upropašćena, a sa svih strana su navaljivali neprijatelji: Normani, Pečenezi, Seldžuci. Pošto je cela Mala Azija već bila izgubljena, car je sklopio mir sa sultanom Sulejmanom, proglasivši turske osvajače za vizantijske federate. Sve snage države usmerene su na odbranu od Normana, koji su posle osvajanja Drača (1081) pustošili po Grčkoj i pretili Solunu i Carigradu. Bez dovoljno vojske, bez novca, car je morao da prekuje u novac crkvene sudove kako bi platio vojsku, koja se sastojala uglavnom od stranih najamnika, većinom Engleza, zakletih neprijatelja Normana, dok je mletačka flota presekla snabdevanje normanskim vojskama i već sledeće godine (1082) primorala ih na povlačenje sa Balkana.

Pomoć Mletačke republike Vizantija je platila trajnim ustupcima, koji su dugoročno gledano upropastili vizantijsku trgovinu i predali je u ruke stranaca: ugovorom od maja 1082. Mlečani su oslobođeni carine na celoj teritoriji Carstva, dobili su sopstvenu četvrt u Carigradu i pristaništa u Galati. Mletačka republika postala je od tog trenutka presudan činilac u ekonomskom i političkom životu Vizantijskog carstva.

Pad i obnova Carstva (1204-1261)

Podela Vizantijskog carstva 1204. posle Četvrtog krstaškog rata.

Doba Paleologa (1261-1453)

Glavni članak: Vizantijska vojska (Paleolozi)

Vizantija oko 1263. Mala zelena oblast u Maloj Aziji označava posede Turaka Osmanlija.

Vizantijska vojska dinastije Paleologa (1258-1453) bila je zasnovana na feudalnim odredima pronijara (čiji je broj postepeno opadao sa smanjivanjem teritorije Carstva) i odredima stranih najamnika (Alana, Italijana, Španaca i Turaka). Njena jačina postepeno je opadala, od preko 20.000 u vreme obnove Carstva (1261), do jedva 5.000 u vreme pada Carigrada (1453).

Pobeda feudalizma

Uzdizanje dinastije Paleologa (1258-1453) značilo je pobedu višeg vizantijskog plemstva. Proces feudalizacije uzima novog maha i u 14. veku dostiže svoj vrhunac. Svetovni i duhovni veleposednici povećavaju svoja imanja kao i broj svojih parika, dobijaju sve dalekosežnije privilegije i često uživaju potpuni imunitet. Naprotiv, seljački posed pa čak i neprivilegovani posed nižeg plemstva sve više opada, gubeći zemlju, a i radnu snagu u korist veleposednika. To utoliko pre što su samo veliki i bogati posedi u stanju da prežive česta razaranja neprijateljskih najezdi. Poreski prihodi sve više se smanjuju, čemu doprinose i sve gore zloupotrebe poreskih činovnika.

Slično ostalim veleposedima, i pronije stiču nove privilegije. Iako pronija predstavlja uslovno (vezano za vojnu službu) i prvobitno samo doživotno vlasništvo, pronijari sve češće dobijaju pravo da prenesu svoje posedi i prihode na svoje naslednike. Već je Mihailo VIII, prilikom dolaska na presto, pretvorio pronije svojih pristalica u nasledne posede. Vremenom ova praksa uzima maha, iako pronija ostaje vezana za obavezu vojne službe koja se nasleđuje sa posedom i ne sme se otuđivati.

Vrhunac

Nedovoljna efikasnost sistema pronije u doba Paleologa očito se ogleda u tome što se sada vizantijska vojska ne samo većim delom, kao u doba Komnina, nego skoro isključivo sastoji od stranih najamnika. To je pak za državu predstavljalo teško finansijsko opterećenje. Izdržavanje mnogobrojnih najamničkih trupa, koje su zahtevali veliki vojni i politički poduhvati Mihaila VIII, finansijski je upropastilo Vizantiju. Nema sumnje da su vizantijske trupe za vreme Mihaila VIII brojale više desetina hiljada: 1263. je na Peloponezu ratovalo 6.000 konjanika, a 1279. u jednom pohodu u Bugarskoj učestvovalo je 10.000 vojnika. U poređenju sa prilikama srednjevizantijskog doba, pa čak i epohe Komnina, to su dosta skromni brojevi. Ali za osiromašenu poznovizantijsku državu ova vojska sa svojim najamničkim trupama predstavljala je upravo nepodnošljiv teret.

Opadanje

Vojni kontingenti morali su znatno da se smanje, što je Andronik II i učinio, i to čak sa preteranim radikalizmom. Izdržavanja flote, koja je zahtevala naročito velike izdatke, on se potpuno odrekao, uzdajući se u savez sa Đenovljanima: tako je Vizantija postala zavisna od Đenove ne samo u privrednom nego i u vojničkom pogledu. Kopnenu vojsku Andronik II je toliko smanjio, da je ona, kako tvrde savremenici, služila za podsmeh ili čak uopšte nije postojala. Naravno, to su preuveličavanja, ali je na vizantijsko stanovništvo ostavila mučan utisak prevelika razlika između impozantne vojske Mihaila VIII i više no skromnih vojnih snaga njegovih naslednika. Zaista, od kraja 13. veka retko nailazimo u Vizantiji vojsku koja broji više od nekoliko hiljada ljudi. Sama ova činjenica dovoljno objašnjava zašto je Vizantija izgubila položaj velike sile i zašto nije bila u stanju da se odupre daleko nadmoćnijim osmanlijskim snagama.

Merama štednje i povećanjem poreza Andronik II povećao je državne prihode na 1.000.000 perpera Vojni budžet bio je delom određen za plaćanje danka moćnijim susedima, a delom za održavanje flote od 20 trijera i vojske od 3.000 konjanika, od kojih je 2.000 bilo stacionirano na Balkanu, a 1.000 u zapadnoj Maloj Aziji.

Pronijari

Sveti Merkurije, freska iz Ohrida, oko 1295. Vidi se vizantijska ratna oprema iz 13. veka.

Pronija (briga, uprava) je bila naseljeno feudalno dobro koje je centralna (carska) vlast davala pripadnicima višeg plemstva (pronijarima) u zamenu za određene službe, pretežno vojne. Pronijar (vojnik) u Vizantiji je vitez koga u ratu prati veći ili manji broj ljudi (zavisno od veličine pronije). Drugi popularan naziv za pronijare bio je vojnici-strelci.

Prve pronije nastale u Vizantiji nisu imale vojni karakter. Za vlade Aleksija Komnina (1081-1118) pronija dobija i vojni značaj, da bi ubrzo postala bitan elemenat vojne organizacije Vizantijskog carstva. Za vreme Manojla Komnina pronije su davane i stranim velikašima. Sistemom pronije preporođena je vojna snaga Vizantije, o čemu svedoče spoljni uspesi dinastije Komnina. Pronija je izraz odmakle feudalizacije u Vizantiji, i širenje te ustanove ubrzalo je feudalizaciju Carstva. Ovim sistemom Komnini su postavili vojno uređenje Carstva na feudalnu osnovu, kao što je to bilo u centralnoj i zapadnoj Evropi. Između pronije i feuda nije bilo bitne ekonomske razlike: oboje je počivalo na eksploataciji kmetova. Za razliku od slobodne baštine pronija nije bila sopstvenost pronijara i on nije mogao njome slobodno raspolagati. Kasnije, u 13. veku, pronija se mogla nasleđivati, ali ne i otuđivati.

Zatečena na osvojenoj vizantijskoj teritoriji, ustanova pronije prešla je u Srbiju Nemanjića. Prvi podatak o proniji u Srbiji datira iz 1299/1300. U Dušanovom Carstvu bila je vrlo rasprostranjena. Predviđa se i u Dušanovom zakoniku. I u Srbiji se pronija razlikuje od baštine izrazitim vojničkim obavezama. Za razliku od Vizantije, gde je pronija bila novčana renta ubirana od kmetova, u Srbiji je to pretežno (feudalna) radna renta, a bilo je pronijara koji su obavezni manastirima na vojnu službu. Pronije su bile nejednake vrednosti (moći). Najveći, a ujedno i poslednji poznati srpski pronijar raspolagao je sa 30 sela. U Zeti je za mletačke vladavine bilo vrlo mnogo pronijara. U izvorima se pominje pronijar koji je raspolagao sa 40 konjanika i 100 pešaka, ali bilo je i takvih koji su imali samo jedno selo, pa i delove sela. Kao u Vizantiji, istom pronijom moglo je raspolagati više ličnosti, najčešće rođaka. Pronijari Zete su pretežno vršili službu na konju sa većom ili manjom pratnjom, ali su bili obavezni državi na novčana i naturalna davanja, znatno veća nego u doba Dušana. u severnoj Zeti pronija je postojala do pred kraj 15. veka.

Najamnici

Smanjivanje teritorija Carstva svelo je broj pronijara početkom 14. veka na svega 3.000 konjanika. Zbog toga su carevi bili prinuđeni da uzimaju najamnike kako bi se odbranili od napada Srba i Bugara na Balkanu i Turaka u Maloj Aziji. Ovakva strategija imala je višestruke štetne posledice po dalju sudbinu Vizantije: dovela je do finansijskog iscrpljivanja osiromašene države i stvorila Carstvu nove neprijatelje od pređašnjih najamnika - najdramatičniji primeri jesu istorija Normana na Siciliji, Katalonske Kompanije i Turaka Osmanlija. Uprošćeno bi se moglo reći da su zbog normanskih najamnika Vizantinci izgubili južnu Italiju, zbog španskih najamnika - Grčku, a zbog turskih najamnika - Malu Aziju i najzad čitavo Carstvo.

Normani

Početkom 11. veka preostali vizantijski posedi u južnoj Italiji bili su izloženi stalnim napadima Arabljana. Da bi se odbranili, lokalni vizantijski namesnici uzeli su 1016. godine u službu jedan odred normanskih vitezova, koji su se vraćali sa hodočašća u Jerusalim. Upoznavši slabost vizantijske vlasti u Italiji, normanski najamnici pozvali su u pomoć svoje sunarodnike iz Normandije i počeli da zauzimaju arabljanske i vizantijske posede za svoj račun. Normanski vođa Robert Giskar (1015-1085) proglasio se 1059. za vojvodu Apulije i Kalabrije uz podršku pape i napao vizantijske posede: Bari, poslednje carsko uporište u Italiji, osvojen je 1071. Pošto su osvojili vizantijske posede u južnoj Italiji, Normani su 1074. nastavili osvajanja vizantijskih poseda na istočnoj obali Jadranskog mora. Naredne godine zauzeli su i opustošili čitav niz dalmatinskih gradova, ali ih je Venecija 1075. primorala na povlačenje.

U težnji da osvoji istočne obale Jadranskog mora i potom preduzme pohod na Carigrad, Robert Giskar je u savezu sa hrvatskim kraljem Dmitrom Zvonimirom počeo 1081. rat protiv Vizantije i njenog saveznika Mletačke republike. Sa oko 150-160 brodova i oko 30.000 ljudi iskrcao se u Albaniji i opseo Drač. U bici kod Drača (18. oktobra 1081), potukao vizantijsku vojsku koja je krenula da deblokira grad. U tom ratu osvojio je 1083-84. veći deo zapadne Makedonije (sa gradovima Skopljem, Ohridom i Bitoljem) i delove Epira i Tesalije, dok je vizantijska flota razbijena kod Krfa (1084) i Sazana (1085). Giskar je 1085. osvojio Krf i prodro da Larise, ali ga je mletačka flota i pobuna u Apuliji primorala na povlačenje. Posle njegove smrti 1085. Normani su napustili osvojena područja.

Za to vreme, Robertov brat Rožer (1031-1101) je do 1095. osvojio Siciliju. Njegov sin Rožer II ujedinio je Siciliju, Napulj i ostale normanske posede u Italiji i osnovao je 1130. Kraljevinu Dveju Sicilija. Normani sa Sicilije su još tri puta napadali Vizantiju: 1097. i 1107. pod vođstvom Boemunda od Tarenta, i 1083-85. kada su bezuspešno napali Carigrad.

Katalonska Kompanija

Želeći da se oslobodi svojih španskih najamnika na Siciliji po sklapanju mira sa Anžujcima 1302, Federiko II Aragonski nagovorio je kapetana Katalonske Kompanije, Ruđera Flora, da ponudi svoje usluge vizantijskom caru Androniku II Paleologu. Oslabljena Vizantija rado je prihvatila pomoć Katalana, nemoćna da se sopstvenim snagama odupre mnogobrojnim turskim plemenima koja su se oko 1300. definitivno učvrstila u Maloj Aziji. Ekspedicija Katalonske Kompanije od oko 4.000 almogavara, 1.000 drugih pešaka i 1.500 konjanika (po podacima katalonskog hroničara Ramona Muntanera, učesnika tog pohoda), ukrcala se 1303. na u Mesini na 36 brodova i, pošto je usput opljačkala Krf, dospela je u Carigrad. U Carigradu su najamnici dočekani kao spasioci Carstva, a njihov vođa uzdignut je u red visokih vizantijskih dostojanstvenika.

Turci

Osman, osnivač Osmanskog carstva, borio se kao saveznik lokalnih vizantijskih namesnika na zapadu Male Azije krajem 13. veka (1283-1299) sve dok nije dovoljno ojačao da stvori sopstveni emirat na račun okolnih turskih poseda. 1302. objavio je rat Vizantiji i do smrti (1324) oteo je Vizantincima čitavu Bitiniju. Njegov sin Orhan nastavio je osvajanja: Bursa je pala 1326, Nikeja 1331, a Nikomedija 1337. Uprkos tome, vizantijski car Jovan Kantakuzin (1347-1354) zatražio je pomoć nekoliko turskih emira iz Male Azije, uključujući i Orhana, u građanskom ratu protiv Jovana V Paleologa (1341-1390, koji je pozvao u pomoć Srbe i Bugare). Od 1344. do 1354. turski najamnici, prevoženi vizantijskim brodovima iz Male Azije i plaćani novcem iz carske blagajne, pod zastavom vizantijskog cara opustošili su preostale vizantijske zemlje na Balkanu, zauzeli Galipolje i više mesta u Trakiji i konačno se učvrstili u Evropi. Bio je to početak Osmanskog carstva, i početak kraja Vizantijskog carstva.

Utvrđenja

Mali broj vojnika Vizantija je pokušavala (i dugo uspevalo) da nadoknadi obimnim fortifikacijskim radovima, koji su sve do razvoja vatrenog oružja i artiljerije u 15. veku bili teško osvojivi. Pored velikog broja utvrđenih gradova, od kojih su i najmanji predstavljali ozbiljnu prepreku osvajaču (car Dušan je 1345. teškom mukom zauzeo utvrđeni Ser, Nikeja se opirala Turcima pune tri godine (1329-1331), dok se Filadelfija u Maloj Aziji održala sve do 1390, a Trapezunt do 1461), najznačajnija vizantijska utvrđenja bila su Carigrad, Solun (održao se do 1430) i Heksamilion na Korintskoj prevlaci. Evropska fortifikacija zaostajala je za vizantijskom punih 8 vekova, sve do 13. veka, a Carigrad je od 5. veka do pada 1453. bio najjača tvrđava Evrope.

Sredinom 14. veka Vizantinci su uspešno oslobodili od Latina veći deo Peloponeza, pa su obnovili raniju temu. Na Korintskom zemljouzu obnovljena je 1414. odbrambena linija Heksamilion (6 milja) protiv Turaka Osmanlija, ali je probijena turskom artiljerijom 1458.

Literatura

• Georgije, Ostrogorski (1996). Istorija Vizantije (2. fototipsko izd.). Beograd: Prosveta. ISBN 9788607009527. OCLC 59820278. 
• Gažević, Nikola (1976). Vojna enciklopedija (Indeks). Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• Gažević, Nikola (1976). Vojna enciklopedija (knjiga 10). Beograd: Vojnoizdavački zavod. 
• Peinter, Sidni (1997). Istorija srednjeg veka (284-1500). Banjaluka: Glas Srpski. 
• Grevs, Robert (1959). Vojvoda Velizar. Zagreb: Zora. 
• Mantran, Rober (2002). Istorija Osmanskog Carstva. Beograd: Clio.