Vizantijski obred

Ikonostas odvaja oltar od broda u crkvama vizantijskog obreda. Ovde je prikazan deo ikonostasa na šest nivoa u Sabornoj crkvi u Ugliču. Na slici su đakonske dveri (levo) i carske dveri (desno).

Vizantijski obred (lat. Ritus Byzantinus, grč. Βυζαντινή τελετή), poznat i kao carigradski obred (lat. Ritus Constantinopolitanus), odnosno grčki obred (lat. Ritus Graecus), liturgijski je obred koji se tokom istorije razvio u bogoslužbenoj praksi Carigradske patrijaršije, odakle je prenet i u ostale pomesne pravoslavne crkve. Isti obred takođe upotrebljavaju i pojedine istočne katoličke crkve, kao i neke protestantske zajednice u kojima se neguju istočne liturgijske tradicije.

Terminologija

Tokom starije istorije, nazivi za hrišćanske bogoslužbene obrede nisu bili strogo definisani, tako da se u istorijskim izvorima sreću razni opisni termini, koji su najčešće bili zasnovali na isticanju karakterističnog obrednog jezika ili crkvenog sedišta koje je bilo povezivano sa nastankom i razvojem određenog obreda.

Tako su nastali razni opisni nazivi, kao što su: grčki obred, latinski obred, sirijski obred. Međutim, pošto su u okviru sve tri tradicije (grčke, latinske, sirijske) postojali različiti obredi, vremenom je preovladala praksa (radi preciznijeg označavanja), da se obredi nazivaju prema glavnim crkvenim sedištima u kojima su nastali.

Stoga se, na primer, u okviru latinske liturgijske tradicije razlikuju: rimski obred, milanski obred, venecijanski obred, galikanski obred, kao i neki drugi lokalni obredi. Pored pomenutih latinskih obreda, na hrišćanskom zapadu su tokom starije istorije postojali i neki drugi liturgijski obredi, kao što je keltski obred u ranohrišćanskoj Britaniji i Irskoj.

Slična raznovrsnost je postojala i na hrišćanskom istoku, gde su se već tokom poznoantičkog i ranosrednjovekovnog perioda razvile tri glavne tradicije: grčka, sirijska i koptska. Pod okriljem grčkog hrišćanstva, nastalo je nekoliko lokalnih obrednih praksi, među kojima je tokom vremena (usled istorijskih okolnosti) preovladala obredna praksa Carigradske patrijaršije.

Pošto je bio prihvaćen i u ostalim pravoslavnim patrijaršijama na istoku (Aleksandrija, Antiohija, Jerusalim), carigradski obred je ponekad označavan jednostavno kao istočni obred ili grčki obred, ali ni jedan od tih naziva nije bio dovoljno precizan, pošto se prvi mogao odnositi na bilo koji obred u okviru istočnog hrišćanstva, dok se drugi mogao odnositi na bilo koji obred u okviru šire grčke tradicije, uključujući (na primer) aleksandrijski obred i antiohijski obred. Stoga je u teološkim i ostalim stručnim krugovima preovladala praksa da se ovaj obred, radi preciznosti, označava kao carigradski, odnosno vizantijski.

U okviru Pravoslavne crkve, obredi su tradicionalno bili označavani prema odgovarajućim tipicima, posebnim liturgijskim knjigama u kojima je bio sadržan opis i redosled bogosluženja u određenim crkvenim središtima. Izrazi kao što su „carigradski“ ili „vizantijski“ obred prihvaćeni su od strane pravoslavnih teologa tek u novije vreme, nakon konstituisanja savremenih liturgijskih studija tokom 19. i 20. veka. Izraz „grčki obred“ nije stekao šire uporište u pravoslavnoj terminologiji, pošto nije primenjiv na negrčke varijante carigradskog obreda, kao što su crkvenoslovenska, gruzijska ili rumunska.

Katolička terminologija

Za više informacija pogledajte: Grkokatolicizam

U starijoj latinskoj terminologiji Katoličke crkve, ovaj obred je dugo bio označavan jednostavno kao grčki (lat. Ritus Graecus), što je u novije vreme napušteno, radi preciznosti u izražavanju, tako da se ovaj obred danas označava kao carigradski (lat. Ritus Constantinopolitanus) ili vizantijski (lat. Ritus Byzantinus). Do terminološkog preciziranja je došlo iz praktičnih razloga, radi što tačnijeg označavanja ovog liturgijskog obreda, koji se koristi u praksi pojedinih istočnih katoličkih crkava.

Posebnu pojavu u okviru katoličke terminologije predstavlja izraz: rutenski obred (lat. Ritus Ruthenus, Ritus Ruthenicus), koji je nastao krajem srednjovekovnog razdoblja, kao egzonimski (strani) naziv za istočnoslovensku varijantu carigradskog obreda. U terminologiji Katoličke crkve, Istočni Sloveni su često bili označavani kao Ruteni (lat. Rutheni), pa je po tome skovan i naziv rutenski obred, kojim se u zvaničnoj katoličkoj terminologiji sve do savremenog doba označava specifična crkvenoslovenska varijanta carigradskog obreda, koja se razvila u istočnoslovenskim oblastima.

Obredne karakteristike

Kanonski časovi su vrlo dugi i složeni, traju oko osam sati (duže tokom Velikog posta), ali su skraćeni izvan velikih manastira. Ikonostas, pregrada prekrivena ikonama, odvaja oltar od crkvenog broda. Znak krsta, praćen klanjanjem, pravi se vrlo često, npr. više od stotinu puta tokom božanske liturgije, a tu su i izrazito poštovanje ikona, mogućnost vernika da se slobodno kreću unutar crkve i komuniciraju jedni sa drugima i prepoznatljive tradicije liturgijskog pojanja.

Neke tradicionalne prakse u moderno doba prestaju da se koriste u raznim crkvama i dijaspori, na primer, stajanje vernika za vreme bogosluženja, čestog klanjanja i metanisanja, dok sveštenici, đakoni i monasi uvek nose mantije i drugu svešteničku odeću, (neki monasi spavaju noseći mantiju) i ne šišaju kosu ili briju bradu.

Pored brojnih psalma koji se čitaju svakodnevno, čitav psaltir se čita svake nedelje, i dva puta svake nedelje tokom Velikog posta, a svakodnevno se čitaju i drugi spisi; takođe mnoge himne imaju citate iz njih i reference na njih, koje su utkane u njih. U brojnim posnim danima propisuje se uzdržavanje od mesa i mlečnih proizvoda, a u nekim posnim danima i od ribe, vina i upotrebe ulja u kuvanju. Propisana su četiri godišnja doba posta: Veliki post, Božićni post, Apostolski post (Petropavlovski post) i Velikogospojinski post. Pored toga, tokom cele godine većina sreda i petkova su posni dani, a u manastirima se post drži i ponedeljkom.

Vidi još

• Liturgija
• Hrišćansko bogosluženje
• Sedmični krug bogosluženja

Literatura

• Linč, Džozef H. (1999). Istorija srednjovekovne crkve. Beograd: Clio. 
• Milošević, Nenad S. (2001). „Rimska liturgija” (PDF). Bogoslovlje. 59 (1-2): 19—38. 
• Shipman, Andrew J. (1912). „Ruthenian Rite”. The Catholic Encyclopedia. 13. New York: Robert Appleton Company. str. 276—277. 
• Tadić, Dragica (2005). „Galikanska liturgija” (PDF). Bogoslovlje. 64 (1-2): 137—154. 
• Taft, Robert F. (1998). „Vizantijski obred: Kratka istorija” (PDF). Teološki pogledi. 30 (1-4): 1—48. 
• Trifunović, Đorđe (1990) [1974]. Azbučnik srpskih srednjovekovnih književnih pojmova (2. izd.). Beograd: Nolit. 
• Fortescue, Adrian (1908). „The Rite of Constantinople”. The Catholic Encyclopedia. 4. New York: Robert Appleton Company. str. 312—320.