Vizantija

Romejsko carstvo Βασιλεία Ῥωμαίων  (grčki) Imperium Romanum  (latinski) Romeja
Zastava Grb
Teritorija Vizantije na vrhuncu svoje veličine, tokom vladavine Justinijana I, 555. n. e.
Geografija
Prestonica		Konstantinopolj (Carigrad)
Društvo
Službeni jezik		koine grčki srednjovekovni grčki kasni latinski
Religija		Istočno hrišćanstvo Pravoslavno hrišćanstvo Manjinske: islam i judaizam
Politika
Oblik države		monarhija
— Car (imperator, avgust ili vasilevs)		Flavije Valerije Konstantin
		Konstantin XI Paleolog Dragaš
Istorija
Istorijsko doba		kasna antika — kasni srednji vek
— Osnivanje		330. n. e.
— Ukidanje		1453.
Događaji
— Osnivanje Carigrada		11. maja 330. n. e.
— Bitka kod Mancikerta		1071.
— Prvi pad Carigrada		1204.
— Obnova Vizantije		1261.
— Drugi pad Carigrada		1453.
Geografske i druge karakteristike
Stanovništvo		457. 16.000.000   565. 26.000.000   775.   7.000.000 1025. 12.000.000 1320.   2.000.000
Valuta		solid, histamenon, hiperpiron
Zemlje prethodnice i naslednice Vizantije
Prethodnice:		Naslednice:
	Rimsko carstvo	Osmansko carstvo
^a Βασιλεία Ῥωμαίων se doslovno znači „Monarhija Rimljana”, ali se obično prevodi kao „Carstvo Rimljana”. ^b Od 1204. do 1261. godina bio je period interregnum kada je Carstvo bilo podijeljeno na Nikejsko carstvo, Trapezuntsko carstvo i Epirsku despotovinu, koje su pretendovale na vlast cjelokupnim Carstvom. Nikejsko carstvo se smatra legitimnim nastavkom Vizantije, jer je uspjelo da povrati Carigrad. ^v Konstantinopolj je postao prijestonica (ujedinjenog) carstva 330. godine. Carstvo je trajno podijeljeno na dva dijela 395. godine, poslije smrti cara Teodosija I. ^g Tolerisano poslije Serdičkog edikta (311) i Milanskog edikta (313); državna religija poslije 380. godine. ^d Nakon Velikog raskola 1054. godine. ^đ Pogledajte stanovništvo Vizantije za detaljnije brojke koje su dali Makivedi i Džons, Atlas of World Population History iz 1978, kao i Angeliki Laiu, The Economic History of Byzantium iz 2002. godine.

Vizantija, poznata i kao Vizantijsko carstvo, Istočno rimsko carstvo ili Romejsko carstvo, bila je nastavak Rimskog carstva u istočnim provincijama tokom kasne antike i srednjeg veka, kada je prestonica bio Konstantinopolj (današnji Istanbul, ranije Vizantion). Preživela je raspad i pad Zapadnog rimskog carstva u 5. vijeku n. e. i nastavila da postoji dodatnih hiljadu godina sve dok nije pala pod Osmansko carstvo 1453. godine. Tokom većeg dela svog postojanja, država je bila najmoćnija privredna, kulturna i vojna sila u Evropi. „Vizantija” je termin stvoren nakon pada države; njeni stanovnici su i dalje za svoje carstvo koristili naziv „Romejsko carstvo” (grč. Βασιλεία Ῥωμαίων, lat. Imperium Romanum) ili „Romeja” (grč. Ῥωμανία), a sebe su zvali „Romejima”.

Nekoliko značajnih događaja od 4. do 6. veka obeležava prelazni period tokom kojeg su se razišli Grčki istok i latinski zapad Rimskog carstva. Konstantin I (v. 324—337) izvršio je reorganizaciju carstva, Konstantinopolj proglasio novom prestonicom i legalizovao hrišćanstvo. Pod Teodosijem I (v. 379—395), hrišćanstvo je postalo državna religija, a ostale religijske prakse su zabranjene. Za vreme Iraklijeve vladavine (v. 610—641), vojska i uprava carstva su preuređene, a umesto latinskog, za službenu upotrebu je usvojen grčki jezik.

Iako je rimska država nastavila da postoji, a njene tradicije su održane, savremeni istoričari razlikuju Vizantiju od antičkog Rima, time što je središte bilo u Konstantinopolju, što je više bilo orijentisano ka grčkoj nego ka latinskoj kulturi i što je karakteriše pravoslavno hrišćanstvo.

Tokom njene hiljadugodišnje istorije Vizantija je doživela brojne uspone i padove. Vizantija je povratila zapadni deo carstva u 6. veku pod vladavinom Justinijana I i tada je dostigla svoj teritorijalni vrhunac. U 7. veku carstvo je porazilo Avare i Sasanidsku Persiju da bi ga ubrzo zatim muslimanski Arapi lišili većine bliskoistočnih poseda i krajem 7. veka, severnoafričkih poseda. Tokom 8. i 9. veka, carstvo su uzdrmale spoljne nevolje poput seobe Slovena i bugarskih invazija kao i unutrašnje poput ikonoborstva. Pod Makedonskom dinastijom (867—1056) carstvo je doživelo potpunu obnovu i početkom 11. veka bilo je vodeća sila u Istočnoj Evropi i na Bliskom istoku. Sukobi sa Seldžučkim Turcima u 11. veku prouzrokovali su trajni gubitak unutrašnjosti Male Azije, mada je carstvo doživelo restauraciju svoje moći i ugleda tokom vladavine dinastije Komnina u 12. veku. Pad Carigrada tokom Četvrtog krstaškog pohoda 1204. godine je bio katastrofalan udarac Vizantijskom carstvu. Carstvo je obnovljeno 1261. godine pod vlašću poslednje vizantijske dinastije, dinastije Paleologa. Kombinacija spoljnih neprijatelja i građanskih ratova, još više je oslabila Vizantiju koja pod Paleolozima prestaje da bude prvorazredna sila. Vizantijska istorija završena je sredinom 15. veka osmanskim osvajanjima, pre svega prestonog Carigrada 1453. godine.

Vizantijsko carstvo se danas smatra jednom od najvažnijih civilizacija u istoriji, iako je termin Vizantija dugo vremena bio sinonim za propast i dekadenciju. Hrišćanska religija, rimska politička ideja i grčka civilizacija se smatraju stubovima Vizantijske civilizacije. Vizantija je dala veliki doprinos modernom svetu u poljima diplomatije, arhitekture, književnosti, umetnosti i poseban doprinos je dala u sačuvanju klasične književnosti. Opstanak klasične književnosti je ključno doprineo u potonjem razvoju Renesanse u Zapadnoj Evropi.

Ime

Termin „Vizantijsko carstvo” nisu poznavali stanovnici države koju mi tako zovemo, nego je ta država bila samo produžetak Rimskog carstva u kome je središte preneto iz Italije u grčke oblasti i stanovnici te države nastavili su koristiti za sebe ime Ῥωμαίοι, tj. Rimljani. Zbog toga i njihovu državu oni su zvali Ῥωμανία — Romanija, ili Βασιλεία Ῥωμαίων — Vasilia Romeon, što predstavlja direktan prevod na grčki jezik sa latinskog jezika naziva za Rimsko carstvo, Imperium Romanorum. Svi postojeći izvori iz vremena kada je postojala ta država govore o „Romejima”, ali novovekovni istoričari to menjaju sa „Vizantinci” u nameri da se istaknu velike razlike između prvobitnog mnogobožačkog Rimskog carstva i hristijanizovanog Istočnog rimskog carstva.

Sam naziv prvi put se koristi 1557. od strane nemačkog istoričara Heronima Volfa u njegovom delu „Corpus Historiae Bizantinae”. Potiče od starog grčkog naziva „Vizantion”, grčke kolonije na Bosforu, na čijem je mestu kasnije podignuta prestonica Istočnog carstva, Konstantinopolj. Prema predanju, grad su osnovali grčki kolonisti, koje je predvodio Vizant i po njenu je i naselje dobilo ime „Vizantion”. Zbog povoljnog geografskog položaja Vizantion je brzo postao važan primorski i trgovački grad, ali u antičkom periodu nije imao neku značajniju ulogu.

Sam termin je skovan zbog konkurencije. Sveto rimsko carstvo je u svom nazivu imalo rimsko ime, pa su Volf i kasnija nekritička istoriografija svesrdno prihvatile neistorijsko ime iz kojeg se ne vidi da su „Vizantinci” sebe zvali Romejima a svoje carstvo romejskim tj. rimskim imenom.

Zatim su došli Rimljani, i rimski car Septimije Sever (193—211) je dao da se proširi ovaj grad. Godine 324. Konstantin postaje jedini vladar Rimskog carstva. U to vreme carstvo je zahvatila kriza. Rim, stara prestonica i „glava vaseljene”, već jedan vek bio je napušten kao rezidencija rimskih careva. Konstantin je prvo stolovao u Trijeru ili Treverorum u današnjoj zapadnoj Nemačkoj, pa zatim u Mediolanumu, današnjem Milanu, u severnoj Italiji. Ipak, Konstantin je uvideo potrebu jedne stalne prestonice za Rimsko carstvo iz koje bi bilo moguće lakše nadgledati ugrožene granice na Dunavu i Eufratu.

Godine 330. Vizantion je inaugurisan i nazvan Novim ili Drugim Rimom, ali je nedugo zatim preovladao naziv Konstantinopolj (Konstantinov grad). Posle podele jedinstvenog Rimskog carstva 395. godine, i nestanka Zapadnorimskog carstva 476, jedino carstvo je postojalo na Istoku sa sedištem u Konstantinopolju. Njeni carevi ne samo što su bili rimski carevi, nego i od „Boga pomazani” prvi i vrhovni vladari svim narodima, najpre hrišćanima. Za razliku od zapada, na istoku je dominirala grčka i helenistička kultura, i sa gubitkom Zapada postepeno je nestao i uticaj rimske i latinske kulture, tako da je do 7. veka u istočnom Rimskom carstvu konačno preovladao grčki jezik i helenistička kultura. Ovaj vek mnogi današnji istoričari obično smatraju početkom klasične Vizantije, tj. Vizantijskog carstva, kao srednjovekovne države.

Sve do svog kraja 1453]]. godine, Vizantija je sebe smatrala Rimskim carstvom, i svoju zemlju i državu nazivala „Romejsko carstvo” (Romanija), a Vizantinci su sebe nazivali „Romejima” (Rimljanima).

Kada su Turci Seldžuci krajem [[11. vek|11. i 12. veka osvojili glavni deo vizantijske Male Azije — današnje Turske, bili su prozvani kao „Rum-Seldžuk”, rimskim Seldžucima. Srpski car, Stefan Dušan, bio je car i samodržac Srba i Romanije, ne car Srba i Grka, kako se to danas često opisuje. Vladar Grcima, Dušan je bio kao čestnik grčkih strana, grčkih zemalja, kralj Grka itd. sve dok se nije proglasio carem Srbije i Romanije 1346. godine. A i sami osmanski sultani na početku njihove vlade znali su se predstavljati kao islamski gospodari Ruma, tj. Rima.

Istorija

Glavni članak: Istorija Vizantijskog carstva

Grb Paleologa

Padom Rima (476) prestala je da postoji zapadna polovina Rimskog carstva, dok je istočna polovina nastavila da traje kao Vizantijsko carstvo, s Konstantinopoljem kao glavnim gradom. Istočna carevina se od zapadne razlikovala po mnogim svojstvima: kao naslednik civilizacije helenističke ere, bilo je razvijenije i urbanizovanije.

Njegov najveći car, Justinijan I, ponovo je osvojio neke delove zapadne Evrope, sagradio Svetu Sofiju, i dao osnovnu kodifikaciju rimskog prava. Posle njegove smrti carstvo je oslabilo.

Dugotrajna rasprava oko ikonoborstva unutar istočne crkve pripremila je teren za raskid sa rimskom crkvom 1054.

Tokom ovog sukoba, Arapi i Turci Seldžuci učvrstili su vlast na tom području. Krajem 11. veka, Aleksije I Komnin potražio je pomoć od Venecije i pape; ovi saveznici pretvorili su potonje krstaške ratove u pljačkaške pohode. U 4. krstaškom ratu Venecijanci su osvojili Konstantinopolj i ustoličili niz latinskih careva (Pad Carigrada (1204)). Kada su ga vizantijski prognanici povratili 1261, carstvo je bilo jedva nešto veće od grada-države.

U 14. veku počeli su da nadiru osmanski Turci; dugotrajna opsada Konstantinopolja završila se 1453, kada je poslednji car Konstantin Dragaš poginuo na gradskim zidinama, oblast potpala pod osmansku vlast. (vidi: Pad Carigrada (1453))

Društvo

Konstantinopolj

Glavni članak: Konstantinopolj

Mapa Konstantinopolja, Vizantija

Teodosijevi bedemi u Konstantinopolju — Beogradska kapija (Druga vojna kapija)

Godine 330. Vizantion je inaugurisan i nazvan Novim ili Drugim Rimom, ali je nedugo zatim preovladao naziv Konstantinopolj (Konstantinov grad). Posle podele jedinstvenog Rimskog carstva 395. godine, i nestanka Zapadnorimskog carstva 476, jedino carstvo je postojalo na Istoku sa sedištem u Konstantinopolju.

Najstarije ime za ovaj grad, ono koje su mu dodelili grčki kolonisti iz Megare jeste Vizantion (grč. Βυζάντιον, Byzantion, lat. Byzantium).

Kad je Konstantin Veliki grad učinio istočnom prestonicom carstva, grad se nazivao Drugi Rim (lat. Secunda Roma, grč. Δευτέρα Ρώμη). Od 5. veka koristi se i naziv Novi Rim (lat. Nova Roma, grč. Νέα Ρώμη). Uskoro se češće počeo koristiti naziv Konstantinopolj ili Konstantinopolis (grč. Κωνσταντινούπολις; Kōnstantinoupolis, lat. Constantinopolis), što znači „Konstantinov grad”. Osim ovog naziva, u Vizantiji se često grad oslovljavao kao „Kraljica gradova” (grč. Βασιλίς τῶν πόλεων), a u kolokvijalnom govoru obično se koristio samo naziv „Grad” (stgrč. ἡ Πόλις, hē Polis, grč. η Πόλη, i Poli).

U istočnim i južnim slovenskim jezicima, pa tako i u srpskom pre se koristio i još se koristi naziv Carigrad (stsl. Цѣсарьградъ, Царьградъкôд: chu је напређен у кôд: cu , rus. Царьград, bug. Цариград, ukr. Царгород, zapadnojužnoslovenski jezici: Цариград, tj. Carigrad. Ovaj je naziv spoj slovenskih reči „car” i „grad”, koji verovatno dolazi od grčkog izraza Βασιλέως Πόλις, Basileus Polis, što znači „grad cara” (ili kralja). Takođe, ovo ime je prešlo i u rumunski jezik u obliku Ţarigrad.

Naziv Istanbul se prvi put pominje u 10. veku u jermenskim i arapskim pa onda turskim izvorima. Nakon stvaranja Turske Republike 1923. godine, ovaj je naziv proglašen jedinim službenim nazivom grada, te su turske vlasti od stranaca zahteva korišćenje ovog naziva umesto neturskih naziva kao Konstantinopolj ili Carigrad. Ipak mnogi narodi i jezici i danas koriste raniji naziv grada: Konstantinopolj i Carigrad.

Povoljan položaj grada između Evrope i Azije bio je veoma važan za razvoj trgovine i kulture. Zbog važnog strateškog položaja, Carigrad je kontrolisao puteve između Azije i Evrope, kao i prolaz iz Sredozemnog mora u Crno more.

Konstantinopolj je bio razvijen, bogat grad, grandiozna prestonica sa velikom hiljadugodišnjom tradicijom. Pridavala se velika pažnja kulturi i obrazovanju u Vizantiji, samim tim i Konstantinopolju kao prestonici Carevine.

Konstantinopolj je ostao prestonica Istočnog rimskog carstva ili Vizantijskog carstva, sve do njegovog pada 1453. godine.

U Konstantinopolju (današnjem Istanbulu) se nalazilo i nalazi dosta crkava, od kojih je najpoznatija i najveća Crkva Aja Sofija koja predstavlja remek delo Vizantijske arhitekture. Grad je i danas sedište Vaseljenske patrijaršije, koja je duhovni centar Pravoslavne Crkve.

Stanovništvo

Siromasi

Počev od Homerovog doba postoje dve reči koji označavaju dve vrste siromaštva. Pod rečju penis (grč. πένης) podrazumeva se izvesna aktivnost određene osobe, koja, međutim, nije dovoljna da bi obezbedila njen siguran opstanak; za razliku od reči ptohos (grč. πτωχος), pod kojom se misli na pasivno siromaštvo. Pored toga, postojale su i pomoćne reči, kao što je npr. deomenos (grč. δεόμενος, tj. „siromah”), koje su se koristile pri opisivanju siromaštva kao stanju oskudice, dovoljno velike da od 3. veka bude smatrana zvaničnom diskriminacijom u slobodnom društvu. Iz jednog teksta koji je prenet u Digestama iz 533. godine, saznajemo da se siromašnim smatrao onaj ko nije raspolagao sumom od pedeset zlatnika (grč. aurei). Za ono vreme to je bila skromna suma, ali ne i zanemarljiva.

Seljaci

Kao i sve srednjovekovne zemlje, i Vizantija je bila pretežno ruralna. Još je car Lav IV (886—912) u svom vojničkom priručniku „Taktika” istakao važnost seljaka (grč. γεωργική — georgiki) koji su hranili i davali vojnike. Poput njega, i car Roman I Lakapin (920—944) u jednom svom ediktu iz 934. smatrao je seljake glavninom poreskih obveznika koji su izdržavali državu i njenu vojnu mašineriju. Za seljaka se obično koristila reč „georgos”, što u prevodu znači „zemljoradnik”, mada je postojalo i drugih termina. Nazivani su još i „ikodespote” (grč. οήκοδεσπόται, tj. „domaćini”) i „horite” (grč. χωρείται, tj. „seljani”). U starijim dokumentima stanovnici sela uglavnom se pominju kao „parici” (grč. πάροικοι), a ova reč razvila je svoje značenje od „naseljenika” do zavisnog „seljaka”.

Vojnici

U Vizantiji je rat uvek bio sastavni deo životne stvarnosti, a vojnik deo svakodnevice. Tokom hiljadugodišnje istorije Vizantijskog carstva skoro da nije bilo godine koja bi prošla bez ijednog ratnog pohoda. Zbog toga, vojnik je bio jedna od najznačajnijih pojava u državi, što, međutim, nije karakteristično samo za Vizantiju.

Profesori

Vizantijski predavači, bilo da je reč o učiteljima osnovnog obrazovanja ili profesorima gramatike, retorike ili filozofije, bili su naslednici jedne vrlo stare tradicije koja vuče korene još iz 5. v. p. n. e. Tek u helenističko doba obrazovni sistem je uobličen u formu koja se, uz neizbežne promene, zadržala kroz čitav rimski i vizantijski period grčke istorije, sve dok Carigrad 1453. nije potpao pod osmanlijsku vlast. Obrazovanje je bilo trostepeno.

Žene

Položaj žene u Vizantijskom carstvu u suštini predstavlja položaj žene u starom Rimu transformisan uvođenjem hrišćanstva, pri čemu su određena prava i običaji bili izgubljeni i zamenjeni, dok su drugi opstali.

Postojale su pojedine vizantijske žene poznate po svojim obrazovnim dostignućima. Međutim, opšte gledište o obrazovanju žena bilo je da je dovoljno da devojka savlada kućne dužnosti i da proučava živote hrišćanskih svetaca i nauči psalme napamet i da nauči da čita kako bi mogla da proučava biblijske stihove — iako je pismenost kod žena ponekad bila obeshrabrena jer se verovalo da može podstaći porok.

Rimsko pravo na razvod postepeno je izbrisano nakon uvođenja hrišćanstva i zamenjeno je zakonskim razdvajanjem i poništenjem braka. U Vizantijskom carstvu brak se smatrao idealnim stanjem za ženu, a samo manastirski život se smatrao legitimnom alternativom. U braku se seksualna aktivnost smatrala samo sredstvom reprodukcije. Žene su imale pravo da se pojave pred sudom, ali njeno svedočenje se nije smatralo jednakim svedočenju muškarca, i moglo je biti osporavano na osnovu pola, ako bi se suprotstavilo svedočenju muškarca.

Od 6.stoleća postojao je rastući ideal rodne segregacije, koji je nalagao da žene treba da nose veo i da se vide u javnosti samo kada idu u crkvu. Iako taj ideal nikada nije u potpunosti sproveden, uticao je na društvo. Zakoni cara Justinijana I omogućili su muškarcu da se razvede od svoje žene zbog posete javnim ustanovama kao što su pozorišta ili javna kupatila bez njegove dozvole. Car Lav VI je zabranio ženama da budu svedoci poslovnim ugovorima sa argumentom da će to dovedsti do dolaska u kontakt sa muškarcima. U Konstantinopolju se od žena više klase sve više očekivalo da se drže posebnog ženskog odeljenja (ginekonitis), a do 8. veka je opisano kao neprihvatljivo da se neudate ćerke upoznaju sa muškarcima koji nisu deo familije. Dok su se carske žene i njihove pratilje pojavljivale u javnosti pored muškaraca, žene i muškarci na carskom dvoru odvojeno su prisustvovali kraljevskim banketima sve do uspona dinastije Komnina u 12. veku.

stočnorimske i kasnije vizantijske žene zadržale su rimsko pravo da nasleđuju, poseduju i upravljaju svojom imovinom i potpisuju ugovore, prava koja su bila daleko superiornija od prava udatih žena u srednjovekovnoj katoličkoj zapadnoj Evropi, pošto ova prava nisu uključivala samo neudate žene i udovice već i udate žene. Zakonsko pravo žena da rukuju sopstvenim novcem omogućilo je bogatim ženama da se bave biznisom, međutim žene koje su aktivno morale da pronađu profesiju da bi se izdržavale normalno su radile kao domaćice ili u domaćim oblastima kao što su prehrambena ili tekstilna industrija. Žene su mogle da rade kao lekari i pratioci pacijenata i posetilaca u bolnicama i javnim kupatilima, uz podršku vlasti.

Nakon uvođenja hrišćanstva, žene više nisu mogle da budu sveštenice, ali je postalo uobičajeno da žene osnivaju i upravljaju ženskim manastirima, koji su funkcionisali kao škole za devojčice, kao azili, sirotinjske kuće, bolnice, zatvori i domovi za žene i mnogi drugi. Vizantijke su se bavile društvenim radom kao sestre mirjankinje i đakonice.

Državni činovnici

Glavni članak: Titule i službe u Vizantiji

U 8. i 9. veku, državna služba je predstavljala najčešći put do aristokratskog statusa. Međutim, počevši od 9. veka, građanskoj aristokratiji je parirala aristokratija plemstva. Prema nekim studijama o vizantijskoj vlasti, politikom 11. veka dominirala je konkurencija između civilne i vojne aristokratije. Tokom ovog perioda, Aleksije I je preduzeo važne administrativne reforme, uključujući stvaranje novih dvorskih titula i kancelarija.

Carevi

Glavni članak: Spisak vizantijskih careva

Ekonomija

Novčić iz vrijemena vladavine Junistijana I (527—565). pronađen na vjerovatno jugu Indije; primjer romansko-indijske trgovine tog perioda

Ekonomija Vizantije bila je među najnaprednijim u Evropi i Mediteranu tokom nekoliko stoljeća. Ostatak Evrope nije mogao da parira ekonomskoj moći Vizantije sve do kasnog srednjeg vijeka.

Carigrad je bio primarna tačka važnih trgovinskih mreža i puteva, koje su se u različitim periodima prostirali po skoro čitavoj Evroaziji i sjevernoj Africi, posebno kao glavni zpadni terminus puta svile. Do prve polovine VI stoljeća, sasvim suprotno opadajućoj moći zapada, ekonomija Vizantije bila je prosperitetna i otporna na udare.

Justinijanova kuga i arapska osvjanja predstavljaju značajnu promjenu stanja u Vizantiji i označavaju potonji period opadanja. Reforme sirijske dinastije i reputacija Konstantina V Kopronima, javni radovi i poreske mjere, obiželjile su obnovu koja je trajala do 1204, nevezano za teritorijalne gubitke. Od X pa do kraja XII stoljeća, IRC je projektovalo sliku luksuza. Putnici su bili impresionirani bogatstvom akumuliranim u prijestonici.

Četvrti krstaški rat prouzrokovao je poremećaj vizantijske proizvodnje i trgovačke dominacije nad zapadnoevropljanima u istočnom Mediteranu. Ovi događaji doveli su do ekonomske katastrofe za carstvo. Paleolozi su pokušali da obnove ekonomiju ali kasna vizantijska država nije povratila punu konstrolu nad vodećim domaćim ili ekonomskim činiocima. Postepeno, Carigrad je takođe izgubio svoj uticaj na modalitete trgovine i mehanizme za uspostavljanje cena, kontrolu nad tokonovima i protokom plemenitih medalja, a prema pojedinim naučnicima, Carigrad je čak izgubio kontrolu nad kovanjem novca.

Jedna od osnova ekonomije Vizantije bila je trgovina, na šta je uticao pomorski karakter carstva. Tkanine su bile najvažniji izvozni proizvor; svila je izvožena u Egipat i pronađena je u Bugarskoj kao i na zapadu. Države je strogo kontrolisala spoljašnju i unutrašnju trgovinu, zadržavajući monopol nad izradom novca, kao i održavajući stabilan i fleksibilan monetarni sistem prilagodljiv potrebama trgovine.

Vlada je pokušala da izvrši formalnu kontrolu nad kamatnim stopama i odredi parametre za delatnost esnafa i korporacija, za koje je imala poseban interes. Car i njegovi zvaničnici intervenisali su u kriznim vremenima kako bi obezbedili nabavku kapitala i zadržali niske cene žitarica. Konačno, država je deo viškova često prikupljala oporezivanje, vraćala ga u promet, preraspodelom u vidu plata državnim funkcionerima, ili u vidu ulaganja u javne radove.

Kultura

Glavni članak: Vizantijska kultura

Vizantijska nošnja od 800. do 1000. godine

Vizantijska kultura nije bila ograničena samo na području likovne umetnosti. Već smo primetili da je car Justinijan učinio značajan doprinos što se tiče pravnih nauka. Njegovom kodifikacijom rimskih prava nastao je Corpus Iuris Civilis, koji će biti temelj pravnog sistema mnogim potonjim Zapadnim zemljama. Konstantinopolj je bio takođe važno mesto što se tiče književnosti, filozofije i teologije. Iako je Justinijan zatvorio paganske akademije, kasniji vizantijski carevi podsticali su razvoj humanističkih i teoloških nauka. Nakon vladavine cara Iraklija (610—641), od latinske kulture, koja je prodrla na Istok naročito za vreme Justinijana, preostalo je tek pravo, odnosno pravna nauka, ili ostaci birokratskog i vojničkog jezika. Nemoguće je bilo ispraviti taj prelom do kojeg je došlo u 7. veku, i stoga će i Latini srednjeg veka biti smatrani varvarima.

Pod Makedonskom dinastijom, vizantijska kultura je procvetala, univerzitet u Konstantinopolju obnovio je filozofske i pravne studije, a grčka literatura je očuvala antičku tradiciju uvevši pritom nove elemente u vidu popularne naracije. Delatnošću istaknutih ljudi poput patrijarha Fotija iz 9., Konstantina VII Porfirogenita iz 10. i Mihaila Psela iz 11. veka, stvoreni su preduslovi za renesansu epohe Komnina i Anđela. Entuzijazam prema antičkoj literaturi je bila karakteristična odlika ovog vremena. Hesiod, Homer, Platon, istoričari Tukidid i Polibije, oratori Isokrat i Demosten, pisci tragedijâ i komedijâ i ostali eminentni predstavnici različitih sekcija antičke literature bili su izučavani i imitirani od strane pisaca 12. i početka 13. veka. Ovo imitiranje uglavnom se ogleda u jeziku, koji je u preteranoj tendenciji ka čistoti atičkog dijalekta postao izveštačen, krupnorečiv, neretko težak za čitanje i razumevanje, sasvim drugačiji od jezika kojim se onda govorilo.

Premda su veze između Konstantinopolja i Zapada tokom vekova bile zategnute, one su ipak ostale gotovo netaknute. Pre svega, mnoga dela na grčkom jeziku su se preko arapskih prepisa pojavila na Zapadu, nakon što su bila izgubljena čitav niz vekova obeleženih prodorom varvara i gubljenjem tekovinâ antičke kulture. Filozofske rasprave Aristotela postala su dostupna Zapadnjacima u kasnom 12. i ranom 13. veku i to na latinskom ili arapskom prevodu. Do 15. stoleća grčki je postao nedaleko znan jezik na Zapadu. Pre toga se zna da su Petrarka i Bokačo iz 14. stoleća imali poteškoća pri nalaženju onih koji bi ih eventualno podučili tom jeziku. U 15. veku situacija se menja. Faktor koji je uticao na to da u renesansi čovek zavoli klasiku jeste prisustvo učenjaka grčkog govornog područja koji su se sticajem prilika našli u Italiji.

Značaj reinfuzije grčke kulture može se lako primetiti time što bi se bacio pogled na velike italijanske biblioteke iz 15. veka. Od blizu četiri hiljada knjiga u vatikanskoj biblioteci, prema katalogu iz 1484. godine, hiljadu njih je bilo na grčkom, od kojih je većina iz Konstantinopolja. Jezgro velike biblioteke Sv. Marka u Veneciji činile su grčke knjige iz kolekcije kardinala Visariona koji ih je otkupio sa Istoka uoči Firentinskog sabora gde su se radi dogovora u vezi unije sastali 1438. predstavnici Grčke i Latinske crkve. Pored knjiga, Visarion je doveo i istaknutog učenjaka — Gemista Pletona, koji je predavao platoničku filozofiju oduševljenim Firentincima. Ovaj događaj nadahnuo je Kozima Medičija da subvencioniše kolekciju, prevod i izučavanje Platonove filozofije pod rukovodstvom Marsilija Fičinija. I tako je Fičinijeva Platonička akademija postala okupljalište za izučavanje filozofskih ideja.

Freska u Sopoćanima u Srbiji glavno delo kasnovizantijskog slikarstva

Pad Konstantinopolja pod osmansku vlast 1453. primorao je mnoge grčke učenjake da emigriraju na Zapad, uglavnom u Italiju. Njihovo prisustvo pojačalo je interesovanje u grčke nauke. Ubrzo su preuzeli katedre u mnogim školama vodećih italijanskih gradova. Podučavali su jezik, sastavljanje tekstova, pisanje komentara i negovali su interesovanje ne samo u grčko-pagansko učenje, nego i u literaturu grčkih Otaca. Do kraja 15. stoleća, poznata štamparija Aldina Manucija izdala je čitavu seriju grčke klasike da bi izašla u susret velikoj potražnji za takvim radovima. Ovaj novi izvor znanja i učenosti raširio se brzo zapadnom Evropom, tako da su u 16. stoleću grčke nauke postale obavezan i sastavni deo svih humanističkih i teoloških nauka.

Umetnost

Glavni članak: Vizantijska umetnost

Vizantijska umetnost, to su jednostavno rečeno istočnjačka i grčko-rimska tradicija prožete hrišćanskom idejom, po kojoj je car predstavnik boga na zemlji. Umetnost treba da materijalizuje božje zakone tj. da je jedan apsolutni poredak božjeg porekla. Skulptura je kao neznabožačka bilo slobodna ili u reljefu potpuno napuštena. Svedena je na sitnu plastiku u dragocenim metalima i slonovači. Enterijeri su dekorisani freskom i mozaikom koji je zbog svoje trajnosti nazvan i „večitim slikarstvom”. U njemu je dostignuto savršenstvo likovnih i tehničkih vrednosti. U arhitekturi je upotrebljavana cigla kao osnovni materijal, u konstrukciji kupola a za spoljnu dekoraciju kombinacija kamenih ploča i cigle.

Crkva

Vizantijsko carstvo je bilo teokratija. Za carstvo se govorilo da njime vlada Bog preko cara. Dženifer Fretland Vanvorst tvrdi: "Vizantijsko carstvo je postalo teokratija u smislu da su hrišćanske vrednosti i ideali bili temelj političkih ideala imperije i snažno isprepleteni sa njenim političkim ciljevima. Steven Runciman u svojoj knjizi navodi:

Ustrojstvo Vizantijskog carstva zasnivalo se na uverenju da je to zemaljska kopija Carstva Nebeskog. Kao što je Bog vladao na nebu, tako i Car, stvoren po njegovom liku, treba da vlada na zemlji i izvršava njegove zapovesti ... Doživljavala je sebe kao univerzalnu imperiju. U idealnom slučaju, trebalo je da obuhvati sve narode Zemlje koji bi, u idealnom slučaju, svi trebalo da budu članovi jedne istinske hrišćanske Crkve, njene sopstvene pravoslavne crkve. Kao što je čovek stvoren po liku Božijem, tako je i carstvo čovekovo na Zemlji stvoreno po liku Carstva Nebeskog.

Opstanak carstva na Istoku obezbedio je aktivnu ulogu cara u Crkvenim pitanjima. Vizantijska država je od paganskih vremena nasledila administrativnu i finansijsku rutinu upravljanja verskim poslovima, a to je primenjeno i na hrišćansku crkvu. Sledeći obrazac koji je postavio Jevsevije iz Cezareje, Vizantinci su na cara gledali kao na Hristovog predstavnika ili izaslanika, koji je posebno odgovoran za širenje hrišćanstva među paganima i za „spoljašnje strane” religije, kao što su administracija i finansije. Kako ističe vizantolog Siril Mango, vizantijsko političko razmišljanje može se sažeti u moto „Jedan Bog, jedno carstvo, jedna religija”. Konstantinopolj se generalno smatra „kolevkom pravoslavne hrišćanske civilizacije”. Carska uloga u crkvenim poslovima nikada se nije razvila u fiksniran, zakonski definisan sistem. Propadanje Rima i unutrašnji razdor u drugim istočnim patrijaršijama učinili su Carigradsku crkvu, između 6. i 11. veka, najbogatijim i najuticajnijim centrom hrišćanskog sveta . Zaštitnik carigradske patrijaršije (Novog Rima) je sveti Andrej. Čak i kada je imperija bila svedena samo delić ranije snage, Crkva je nastavila da vrši značajan uticaj kako unutar tako i izvan carskih granica. Kako ističe Georgije Ostrogorski:

Carigradska patrijaršija je ostala centar pravoslavnog sveta, sa nadležnošću na mitropolijama i arhiepiskopijama u Maloj Aziji i na Balkanu, nad kojima patrijaršija sada nema prevlast, kao i nadležnošću na Kavkazu, Rusiji i Litvaniji. Crkva je ostala najstabilniji element Vizantijskog carstva.

Vizantijsko monaštvo je posebno postalo „uvek prisutna karakteristika” carstva, pri čemu su manastiri postali „moćni zemljoposednici i glas koji se sluša u carskoj politici”.

Zvaničnu državnu hrišćansku doktrinu utvrdilo je prvih sedam vaseljenskih sabora i tada je bila dužnost cara da je nametne svojim podanicima. Carski dekret iz 388. godine, koji je kasnije ugrađen u Codex Justinianeus, naređuje stanovništvu carstva da „preuzmu ime katoličkih hrišćana”, a sve one koji se neće pridržavati zakona tretira „ludacima i ludima”; kao i sledbenicima „jeretičkih dogmata”.

Uprkos carskim dekretima i strogom stavu državne crkve, koja je postala poznata kao Istočna pravoslavna crkva ili istočno hrišćanstvo, istočna pravoslavna crkva nikada nije okupljala i predstavljala sve hrišćane u Vizantiji. Mango veruje da su u ranim fazama imperije „lude i glupe osobe”—oni koje je državna crkva označila kao " jeretici "— bili većina stanovništva. Pored pagana koji su postojali do kraja 6. veka i Jevreja, bilo je mnogo sledbenika — ponekad čak i careva — raznih hrišćanskih doktrina, kao što su nestorijanstvo, monofizitstvo, arijanstvo i pavlikijanstvo, čija su učenja bila u izvesnoj suprotnosti sa glavnom teološkom doktrinom koju su utvrdili Vaseljenski sabori.

Još jedna podela među hrišćanima nastala je kada je Lav III naredio uništavanje ikona širom carstva. To je dovelo do značajne verske krize, koja se završila sredinom 9. veka restauracijom ikona. U istom periodu na Balkanu se pojavio novi talas pagana, uglavnom slovenskog porekla. Oni su postepeno hristijanizovani, a u kasnijim fazama istorije Vizantije, istočno pravoslavlje je bilo vera većine hrišćana i, uopšte, većine ljudi u u teritorijalno umanjenom carstvu

Jevreji su bili značajna manjina u vizantijskoj državi tokom istorije, a prema rimskom pravu su činili pravno priznatu religijsku grupu. U ranovizantijskom periodu njihovo verska pripadnost je uglavnom bila tolerisana, ali su potom usledili periodi napetosti i progona. Nakon arapskih osvajanja, većina Jevreja se našla izvan carstva; oni koji su ostali unutar vizantijskih granica su očigledno živeli u relativnom miru od 10. veka pa nadalje.

Naslijeđe

Istočno rimsko carstvo je često identifikovano sa apsolutizmom, pravoslavnom duhovnošću, orijentalizmu i egzotikom, dok je termin Vizantija ili Vizantizam često sinonimno korišćen za dekadenciju, komplikovanu birokratiju i represiju. Naučnici iz istočne i zapadne Evrope su često posmatrali Vizantiju kao skup verskih, političkih, filozofskih i drugih ideja suprotnih Zapadu. Čak i u Grčkoj tokom 19. stoleća, fokus je bio na antičku prošlost, dok je vizantijska tradicija bila povezivana sa negativnim konotacijama.

Ovaj tradicionalni pristup Vizantiji je delimično ili u cjelini osporen i revidiran od strane savremenih naučnika, koji stavljaju fokus na pozitivne aspekte vizantijske kulture i naslijeđa. Britanska istoričarka Averli Kamerun smatra neosporivim vizantijske doprinose stvaranje srednjovjekovne Evrope. Kamerun i Oboloenski priznaju glavnu ulogu Vizantije u oblikovanju Pravoslavlja, koje zauzima centralno mijesto u povjesti, društvima i kulturama Grčke, Rumunije, Bugarske, Rusije, Gruzije, Srbije i drugih država. Vizantijski učeni ljudi su takođe sačuvali i očuvali antičke rukopije zbog čega se smatraju prenosiocima antičkih znanja, koja su važan doprinos savremenoj evropskoj civilizaciji i prethoditelj renesansi i slovensko-pravoslavnih kultura.

Kao jedina dugoročno stabilan država u Evropi tokom srednjog vijeka, Vizantija je održala zapadnu Evropu izolovanom od novopridošlnih sila na istoku. Stalno na udaru, udaljila je zapadnu Evropu od Persijanaca, Arapa, Turaka Seldžuka i jedno vrijeme od Osmanlija. Sa druge strane, od 7. vijeka, evolucija i stalno preoblikovanje vizantijske države bili su direktno povezani sa napretkom islama.

Nakon osvajanja Carigrada od strane Osmanlija 1453. godine, sultan Mehmed II preuzeo je titulu „Kaysar-i Rûm”, što je turski ekvivalent titule rimskog cezara, pošto je bio riješen da načini Osmansko carstvo državnom nasljednicom Istočnog rimskog carstva.

Literatura

• Zečević, Nada (2002). Vizantija i Goti na Balkanu u IV i V veku. Beograd: Vizantološki institut SANU. 
• Komatina, Ivana; Komatina, Predrag (2018). „Vizantijski i ugarski Srem od X do XIII veka”. Zbornik radova Vizantološkog instituta. 55: 141—164. 
• Ostrogorski, Georgije (1965). Serska oblast posle Dušanove smrti. Beograd: Naučno delo. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). Istorija Vizantije. Beograd: Prosveta. 
• Ostrogorski, Georgije (1970). Vizantija i Sloveni. Beograd: Prosveta. 
• Ostrogorskiй, Georgiй A. (2011). Istoriя Vizantiйskogo gosudarstva. Moskva: Sibirskaя Blagozvonnica.  (ruski)
• Lawrence S. Cunningham, John J. Reich, Culture and Values. A Survey of the Humanities, Stamford 2009.
• Thomas H. Greer, Gavin Lewis, A brief history of the Western world, Wadsworth 2005.
• Aleksandr A. Vasilyev, History of the Byzantine Empire, Vol. 2, Madison 1971.
• Đurić, Ivan (1984). Sumrak Vizantije: Vreme Jovana VIII Paleologa 1392—1448. Beograd: Narodna knjiga. 
• Византинци (приредио Гуљелмо Кавало), Београд 2006. (prevod na (jezik: srpski) — Sanja Đurković, Đorđe Trajković, Bogdana Nikolić i Jelena Kostić)
• Uspenski, Fjodor (2000). Istorija Vizantijskog carstva od 6. do 9. veka. Beograd: Zepter Book World. ISBN 978-86-7494-009-9. 
• Uspenski, Fjodor (2000). Istorija Vizantijskog carstva, period Makedonske dinastije 867-1057. Beograd: Zepter Book World. ISBN 978-86-7494-010-5. 
• Uspenski, Fjodor (2000). Istorija Vizantijskog carstva od 11. do 15. veka. Beograd: Zepter Book World. ISBN 978-86-7494-008-2. 
• Ransimen, Stiven (2020). Vizantijska civilizacija. Beograd: Službeni glasnik. ISBN 978-86-519-2552-1. 

Spoljašnje veze

• Vizantijski svet (RTS Obrazovno-naučni program — Zvanični kanal)
• 313. (1700 godina slobode hrišćanstva), RTS Kulturno-umetnički program — Zvanični kanal
• Putevi rimskih imperatora: Otkrivanje metropole Ilirika (RTS Kulturno-umetnički program)
• Vizantija (Istorijska čitanka)
• Byzantium: Studija o Vizantijskom carstvu Arhivirano na sajtu Wayback Machine (8. oktobar 2014) (na engleskom)
• O Vizantiji (na engleskom)
• Vizantijsko carstvo (History World International) (na engleskom)
• Neovizantijski pokret