Википедија:Sjajni članci/Mart
Izabrane godišnjice za mart [uredi | uredi izvor]
IČ-Orbitalni istraživač Marsa
Orbitalni istraživač Marsa ili skraćeno MRO (engl. Mars Reconnaissance Orbiter) svemirska je sonda svemirske agencije NASA napravljena da vrši izviđanje i istraživanje Marsa iz orbite. Kada je ušla u Marsovu orbitu postala je šesta operativna sonda u orbiti planete, čime je oboren rekord u broju sondi koje se nalaze u orbiti oko Marsa. Ovu svemirsku sondu vrednu 720 miliona dolara napravila je kompanija Lokid Martin uz nadzor Laboratorije za svemirsku propulziju (dela Kalifornijskog instituta za tehnologiju). Lansiranje je izvršeno 12. avgusta 2005. godine, a 10. marta 2006. sonda je ušla u orbitu Marsa. U novembru 2006. nakon pet meseci usporavanja pomoću gornje atmosfere Marsa, MRO je ušao u konačnu nisku orbitu i otpočeo naučna istraživanja.
MRO ima veliki broj naučnih instrumenata kao što su kamere, spektrometar i radar, koji se koriste za izučavanje topografije, minerala u tlu i leda na Marsu. Ova misija olakšava dolazak drugih tako što dnevno prati vremenske uslove, proučava moguća mesta za sletanje i omogućava brz transfer velike količine podataka sa površine ka Zemlji. Komunikacioni sistem MRO će preneti više podataka od svih svemirskih sondi lansiranih ka drugim planetama do danas.
→ {{IČ-Orbitalni istraživač Marsa}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-KK Crvena zvezda
KK Crvena zvezda (ili, iz sponzorskih razloga, Crvena zvezda Meridianbet) srpski je profesionalni košarkaški klub iz Beograda. Deo je sportskog društva Crvena zvezda. Crvena zvezda se takmiči u Košarkaškoj ligi Srbije i domaćem Kupu Radivoja Koraća, i jedini je srpski košarkaški klub koji nije ispadao iz prve nacionalne lige. Crvena zvezda je takođe jedini klub na svetu u kojem su ponikla četvorica članova FIBA kuće slavnih (Popović, Stanković, Šaper i Nikolić), od kojih su dvojica izabrana u kuću slavnih u Springfildu (Stanković i Nikolić). Crvena zvezda čini Jadransku košarkašku asocijaciju i takmiči se u ABA ligi, koja određuje koji će se timovi takmičiti u Evroligi a koji u Evrokupu. Prema ULEB-ovoj listi Zvezda je najbolje rangiran klub od svih srpskih klubova, kao i svih klubova iz Jadranske lige.
Crvena zvezda kao domaćin utakmice igra u hali Aleksandar Nikolić, sagrađenoj 1973, sa kapacitetom od 8.000 sedećih mesta, dok utakmice u Evropskim takmičenjima igra i u Štark areni sa predviđenim kapacitetom od 18.386 sedećih mesta. Navijači Crvene zvezde se nazivaju Delije.
→ {{IČ-KK Crvena zvezda}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Perikle
Perikle (stgrč. Περικλῆς, od grčkih reči περί i κλέος — „okružen slavom”; Atina, 495. p. n. e. — Atina, 429. p. n. e.) bio je starogrčki državnik, govornik i vojskovođa iz 5. veka p. n. e. od naročitog značaja u dobu između Grčko-persijskih ratova i Peloponeskog rata. Razdoblje njegove političke nadmoći (461. p. n. e. — 429. p. n. e.), u istoriji je dobilo ime Periklovo doba, takođe Zlatni vek, jer Atina je tokom tih godina bila na vrhuncu svoje moći. Perikle je iskoristio pobedu Grka nad Persijancima, kao i jačanje atinske mornarice i preobrazio Delski savez u Atinsku pomorsku državu, a samu Atinu je doveo do najveće moći i slave u njenoj dotadašnjoj istoriji. Za stratega Atine biran je 14 puta uzastopno, što nikome do tada nije uspelo. Bio je na čelu Atine sve do 429. p. n. e, druge godine Peloponeskog rata, kada je preminuo kao žrtva epidemije koja je tada pogodila Atinu.
Perikle je takođe bio veliki pokrovitelj umetnosti, književnosti i nauke i za vreme svoje vladavine pretvorio je Atinu u središte kulture i duhovnosti antičkog sveta. Podigao je neke od najlepših građevina antičkog sveta (atinski Akropolj sa Partenonom). Takođe je bio pokretač niza zakona u korist naroda, a ti zakoni su, paradoksalno, uglavnom bili na štetu aristokratije kojoj je i sam pripadao. Budući da je podržavao narodne mase, mnogi su ga nazivali populistom. Njegovi prodemokratski stavovi najbolje se mogu videti u njegovom Posmrtnom govoru održanom u čast atinskih vojnika poginulih u Peloponeskom ratu. Govor je u potpunosti sačuvan zahvaljujući Tukididu koji je Perikla nazvao „prvim čovekom Atine”.
→ {{IČ-Perikle}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Vitamin C
Vitamin C (L-askorbinska kiselina, L-askorbat) je vitamin kod ljudi i više životinjskih vrsta. U živim organizmima askorbat deluje kao antioksidans, te štiti telo od oksidatovnog stresa. On je isto tako kofaktor u najmanje šest enzimskih reakcija, među kojima je nekoliko reakcija kolagenske sinteze, čija disfunkcionalnost se manifestuje simptomima skorbuta. Kod životinja su ove reakcije posebno važne pri zarastanju rana i za sprečavanje krvarenja iz kapilara.
Askorbat (jon askorbinske kiseline) je neophodan u nizu esencijalnih metaboličkih reakcija kod svih životinja i biljaka. Njega formira velika većina živih organizama, sa primetnim izuzetakom grupe sisara, među kojima je većina slepih miševa, zamorci, kapibare, i jedan od dva glavna podreda primata, antropoidi (suvonosni majmuni) (tarsijeri, majmuni, čovekoliki majmuni, i ljudi). Askorbinsku kiselinu isto tako ne sintetišu pojedine vrste ptica i riba. Svim vrstama koje nemaju sposobnost sinteze vitamina C, neophodno je da ga unesu putem ishrane. Dugotrajni deficit ovog vitamina se manifestuje razvojem skorbuta. Vitamin C je jedan od najšire korišćenih prehrambenih aditiva.
Širina opsega njegovog dejstva, kao i preporučljiva dnevna doza, su teme tekućih debata. Preporučene doze se kreću u opsegu od 45 do 400 mg na dan.
→ {{IČ-Vitamin C}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Žilina
Žilina (slč. 
Žilina (помоћ·инфо), mađ. Zsolna, nem. Sillein, polj. Żylina) grad je na severozapadu Slovačke, u blizini njene tromeđe sa Češkom i Poljskom. Smeštena je na ušću Kisuće i Rajčanke u Vah, u kotlini okruženoj planinama, koje pripadaju masivu Zapadnih Karpata. Nalazi se na raskrsnici prirodnih puteva koji, još od srednjeg veka, povezuju Rusiju, Baltik i severnu Evropu sa Dunavom i južnom Evropom, a danas je jedno od najvažnijih drumsko-železničkih čvorišta u državi i nalazi se na panevropskim koridorima Va i VI.
Pod današnjim imenom se prvi put pominje 1208. godine, a 1379. godine je prvi put zabeležen grb grada, koji je i danas u upotrebi. Kralj Karlo Robert je 1321. godine Žilinu proglasio slobodnim kraljevskim gradom, dok je njegov naslednik Lajoš I posebnom poveljom Privilegium pro Slavis (izdatom 7. maja 1381. godine) izjednačio prava slovenskih i nemačkih građana. Vrhunac u svom razvoju grad je doživeo u 17. veku, nakon čega počinje njegova stagnacija, sve do dolaska železničke pruge 1872. godine, čime je otpočeo novi razvoj grada i njegova industrijalizacija.
Danas u Žilini živi 85 399 stanovnika, što je čini petim gradom u Slovačkoj po broju stanovnika. Sedište je jedne od osam krajeva Slovačke (Žilinskog kraja) i jednog od njenih okruga (okrug Žilina), univerzitetsko središte, a od 2008. godine i novoformirane Žilinske biskupije. Jedan je od najvećih privrednih centara u državi, naročito posle dolaska automobilskog giganta KIA, koji je u gradu podigao fabriku vrednu milijardu evra, čime je Žilina postala jedno od tri sedišta automobilske industrije u Slovačkoj.
→ {{IČ-Žilina}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-DNK
Dezoksiribonukleinska kiselina (DNK) je nukleinska kiselina koja sadrži uputstva za razvoj i pravilno funkcionisanje svih živih organizama. Zajedno sa RNK i proteinima, DNK je jedan od tri glavna makromolekula koji su esencijalni za sve poznate forme života. Sva živa bića svoj genetički materijal nose u obliku DNK, sa izuzetkom nekih virusa koji imaju RNK (ribonukleinsku kiselinu). DNK ima veoma važnu ulogu ne samo u prenosu genetičkih informacija sa jedne na drugu generaciju, već sadrži i uputstva za građenje neophodnih ćelijskih organela, proteina i RNK molekula. DNK segment koji prenosi ova važna upustva se naziva gen.
U eukariotima, organizmima kao što su životinje, biljke, gljive i protiste, najveći deo DNK molekula se nalazi u nukleusu ćelije, a manji deo je u organelama, kao što su mitohondrije ili hloroplasti. U prokariotima (npr. bakterijama) DNK se nalazi u citoplazmi ćelije. Za razliku od enzima, DNK molekul ne utiče direktno na druge molekule, već različiti enzimi sarađuju sa DNK i kopiraju informacije bilo u obliku duplog DNK molekula ili u obliku proteina. Ovakav odnos je deo centralne dogme molekularne biologije.
Ćelije sadrže DNK organizovan u duge strukture koje se zovu hromozomi. Tokom ćelijske deobe hromozomi se dupliraju procesom replikacije DNK, tako da svaka od novonastalih ćelija ima kompletan set hromozoma. U hromozomima hromatinski proteini, kao što su histoni, organizuju DNK na takav način da molekul postaje veoma kompaktan i može da stane u ćelije koje su na hiljade puta manje od DNK molekula. Ove kompaktne strukture uslovaljavaju interakcije između DNK i drugih proteina, i pomažu u kontrolisanju delova DNK koji se transkribuju.
→ {{IČ-DNK}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Albert Ajnštajn
Albert Ajnštajn (nem. Albert Einstein; Ulm, 14. mart 1879 — Prinston, 18. april 1955) bio je teorijski fizičar, jedan od najvećih umova i najznačajnijih ličnosti u istoriji sveta.
Albert Ajnštajn je formulisao Specijalnu i Opštu teoriju relativnosti kojima je revolucionisao modernu fiziku. Pored toga, doprineo je napretku kvantne teorije i statističke mehanike. Iako je najpoznatiji po teoriji relativnosti (posebno po ekvivalenciji mase i energije E=mc2), Nobelova nagrada za fiziku mu je dodeljena 1921. godine za objašnjenje fotoelektričnog efekta (rada objavljenog 1905. u Annus Mirabilis ili „Godini čuda“) kao i za doprinos razvoju teorijske fizike. U narodu, ime „Ajnštajn“ je sinonim za čoveka visoke inteligencije ili za genija.
Predmet njegovih istraživanja su bile kapilarne sile, specijalna teorija relativnosti (kojom je ujedinio zakone mehanike i elektromagnetike), opšta teorija relativnosti (uopštenje specijalne teorije kojim obuhvaćeno ubrzano kretanje i gravitacija), kosmologija, statistička mehanika, Braunovo kretanje, kritična opalescencija, verovatnoća elektronskih prelaza u atomu, problemi probablističke interpretacije kvantne teorije, termodinamika svetlosti pri maloj gustini zračenja, fotoelektrični efekat, fotoluminiscencija, fotojonizacija, Voltin efekat, sekundarni katodni zraci, zakočno zračenje, stimulisana emisija zračenja, ujedinjene teorije polja, unifikacija bazičnih fizičkih koncepata preko njihove geometrizacije itd.
→ {{IČ-Albert Ajnštajn}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Toronto
Toronto (engl. Toronto) je najveći grad u Kanadi, i glavni grad provincije Ontario. Nalazi se na severozapadnoj obali jezera Ontario. Grad je 2011. imao oko 2.615.000 stanovnika, a zajedno sa predgrađima, cela aglomeracija Toronta imala je oko 5.583.000 stanovnika. Toronto se nalazi u srcu takozvane Zlatne potkovice, najnaseljenije oblasti u južnom i centralnom Ontariju, u kojoj živi oko 8 miliona ljudi.
Stanovništvo Toronta je kosmopolitsko i višenacionalno, što je posledica statusa Toronta kao glavnog stecišta imigracije u Kanadi. Toronto je jedan od gradova u svetu sa velikim udelom došljačkog stanovništva (49% ih je rođeno izvan Kanade). Zbog niske stope kriminala, čiste prirodne okoline, visokog životnog standarda i prijateljskog odnosa prema etničkoj raznovrsnosti, Toronto se često ubraja u svetske gradove u kojima je najbolje živeti. Uz to, Toronto je i najskuplji grad u Kanadi.
Grad se nalazi na severozapadnoj obali jezera Ontario, koje je sa površinom od 18.960 km² najmanje od 5 Velikih jezera. Grad se višestruko uvećao krajem 1990ih integracijom velikog broja okolnih naselja (Etobiko, Skarboro, Istočni Jork i Severni Jork). Centar grada sa trgovinskom i bankarskom zonom se nalazi blizu jezera. Glavna ulica koja grad deli po vertikali je Jang (Yonge Street). Toronto je industrijski centar Kanade i jedan od vodećih svetskih finansijskih centara. Berza u Torontu spada među sedam najvećih u svetu.
→ {{IČ-Toronto}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Stari Ras
Stari Ras je srednjovekovni kompleks spomenika koji se nalazi na mestu na kome su se spajali putevi sa zapada i juga i vodili dalje ka istoku. Tokom jednog milenijuma tu su se smenjivale razne vojske, države, a značaj grada je vremenom rastao i opadao. Kompleks se sastoji od više spomenika, a najznačajniji lokaliteti koji su obuhvaćeni istraživanjima su: Gradina na Pazarištu sa Podgrađem, Trgovište, Gradina u Postenju, Reljina gradina, crkva u Naprelju i latinska crkva u Postenju. Gradina na Pazarištu sa Trgovištem zajedno sa obližnjim manastirom Sopoćani, manastirom Đurđevi stupovi i crkvom svetih Apostola Petra i Pavla svedoči o veličini i značaju Rasa u srpskoj srednjovekovnoj državi.
Ostaci Starog Rasa se nalaze na lokalitetu Gradina na Pazarištu sa donjim gradom Trgovište koji se nalazi na 11 km zapadno od Novog Pazara u blizini manastira Sopoćani. Poslednjih godina je pokrenuto istraživanje kojim se pokušava dokazati da je prava lokacija grada utvrđenje Gradina u Postenju koje se nalazi na 2 km od Novog Pazara. Ime Ras najverovatnije vodi poreklo od naziva utvrđenja Arsa koju pominje vizantijski istoričar Prokopije u VI veku. Srpska srednjovekovna država je prema imenu grada dobila naziv Raška, što je kasnije korišćeno kao ekvivalent sa nazivom Srbija.
U Rasu su nastala neka najstarija očuvana dela srpske umetnosti, a krajem XII veka je bio kulturni centar države. Ceo kompleks se od 1979. godine nalazi na UNESKO-voj listi svetske baštine u sklopu spomenika srednjeg veka objedinjenih pod zaštićenom celinom Stari Ras i Sopoćani.
→ {{IČ-Stari Ras}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Ris Viderspun
Lora Džin Ris Viderspun (engl. Laura Jeanne Reese Witherspoon; Nju Orleans, 22. mart 1976) američka je glumica i filmski producent.
Rođena je 22. marta 1976. u Nju Orleansu (SAD). Godine 1998. igrala je u tri visokobudžetna filma: Dostava preko noći, Plezentvil i Sumrak. Sledeće godine je za ulogu u filmu Izbor, koji je pobrao pozitivne kritike, bila nominovana za Zlatni globus. Uloga El Vuds u filmu Pravna plavuša predstavljala je prekretnicu u njenoj glumačkoj karijeri, jer je ovaj film bio jedan od najgledanijih u bioskopima širom sveta tokom 2001. godine. Usledila je glavna uloga u filmu Alabama, slatki dome, koji je postigao izvanredan finansijski uspeh. Godinu dana kasnije ostvarila je glavnu ulogu, a bila je i izvršni producent filma Pravna plavuša 2. Godine 2005. Ris je privukla pažnju svih eminentnih filmskih kritičara igrajući lik Džin Karter Keš u filmu Hod po ivici, za koji je osvojila Oskar, Zlatni globus, BAFTA nagradu i nagradu Udruženja filmskih glumaca za najbolju glumicu u glavnoj ulozi.
Viderspun se 1999. godine udala za glumca Rajana Filipija, sa kojim je igrala zajedno u filmu Okrutne namere. Zajedno imaju dvoje dece: kćerku Ejvu i sina Dikona. Bračni par se rastao krajem 2006. godine, a zvanično su se razveli u oktobru 2007. godine. Viderspun je vlasnik producentske kuće Type A Films. Aktivno je uključena u rad organizacija koje se bore za prava i zaštitu žena i dece. Predsednik je izvršnog odbora Fonda za zaštitu dece, a takođe je i globalni ambasador kompanije Ejvon. Godine 2007. izabrana je za počasnog predsednika Ejvon fondacije.
→ {{IČ-Ris Viderspun}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Jurofajter tajfun
Jurofajter tajfun (engl. Eurofighter Typhoon) je manevarski, višenamenski, dvomotorni lovački avion četvrte generacije. Nastao je kroz saradnju i kooperaciju Velike Britanije, Nemačke, Španije i Italije. Namenjen je za vojne potrebe ovih zemalja, kao i za izvoz. Za razvoj i proizvodnju ovog aviona, odgovorna je grupa vazduhoplovnih firmi iz kooperantskih zemalja, okupljenih u okviru holdinga Jurofajter korporacije (nem. Eurofighter GmbH), osnovane 1986. godine.
Prvi let prototipa realizovan je 27. marta 1994. godine, a u operativnu upotrebu uveden je 4. avgusta 2003. Kao i kod svih ostalih naprednih evropskih projekata tog vremena — Rafala, JAS 39 Gripena i Novog aviona — koncepcija „tajfuna“ zasniva se na aerodinamičkoj šemi kanarda i delta krila. „Tajfun“ je veoma agilan avion, poseduje napredne sisteme i smanjenu uočljivost za neprijateljske senzore, što ga svrstava u svetski vrh lovačkih aviona. Integracija sistema je izvršena na osnovu standarda magistrale podataka MIL-1553, uz podršku preko 80 računara, što avionu daje veliku operativnu efikasnost, funkcionalnu pouzdanost, rasterećenje pilota od suvišnih radnji i potencijal za dalju nadgradnju.
Serijski standard „tajfuna“ zasniva se na pogonu sa dva motora Jurodžet ЕЈ200, bez sistema za upravljanje vektorom potiska. Sistem za upravljanje vektorom potiska već je razvijen, a sledi njegovo ispitivanje i konverzija u avione iz serije 3. „Tajfun“ je najnapredniji višenamenski borbeni avion nove generacije trenutno dostupan na svetskom tržištu. Početnim planom od 765 i do sada ugovorenih 559 primeraka aviona, „tajfun“ je najveći evropski vojni program saradnje u segmentu visoke tehnologije što značajno jača evropsku vazduhoplovnu i ostalu industriju u globalnoj konkurenciji. Zapošljava više od 100.000 ljudi u 400 kompanija u vodećim zemljama Evrope.
→ {{IČ-Jurofajter tajfun}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-F-117 najthok
F-117 najthok (engl. Nighthawk) je američki dvomotorni avion, jednosed, sa primenjenom tehnologijom smanjene uočljivosti (engl. Stealth technology). Namenjen je za borbena dejstva vazduh-zemlja, u svojstvu taktičkog bombardera. Jedino ga je operativno koristilo Američko ratno vazduhoplovstvo, do 2008. godine. Prvi je let napravio 1981. godine, a uveden je u operativnu upotrebu u oktobru 1983. Za njega je šira javnost zvanično saznala, u novembru 1988. godine.
Lokid je razvio specifičnu „neuočljivu“ (stelt) tehnologiju, iz čega je proizašao projekat operativnog aviona F-117, u uslovima skromne podrške računara, potrebne za složeni proračun površine radarskog preseka. U vremenskom periodu njegovog razvoja, računari nisu bili na potrebnom nivou sa svojim mogućnostima, ni po hardveru ni softveru, za primenu složenih metoda proračuna u funkciji optimizacije rešenja projekta sa „stelt“ tehnologijom.
F-117 je posebno promovisan, kao „nevidljivi lovac“ (engl. Stealth Fighter), iako je namenjen za borbu vazduh-zemlja. Čak je i neubičajeno i pretenciozno označen sa „F“, početnim slovom naziva za američke lovce (engl. Fighter).
→ {{IČ-F-117 najthok}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)
IČ-Gorski vijenac
Gorski vijenac (u prvom izdanju: Горскıй вıенацъ) je refleksivno-herojska poema u obliku narodne drame Petra II Petrovića Njegoša, nastala u doba srpskog romantizma. Delo je objavljeno u Beču 1847. godine na srpskom narodnom jeziku i svojom pojavom predstavljalo je veliki doprinos pobedi Vukove borbe za novi književni jezik. Tema „Gorskog vijenca“ je istraga, odnosno istrebljenje poturica.
Njegoš je, u „Gorskom vijencu“, ispleo čitavu crnogorsku istoriju, opevao najvažnije događaje iz prošlosti, od vremena Nemanjića do početka XVIII veka, naslikao svakodnevni crnogorski život, njihove praznike i skupove, dao narodne običaje, verovanja i shvatanja, prikazao susedne narode, Turke i Mlečane. U stvari, u „Gorskom vijencu“, u njegovih 2819 stihova (deseteraca, izuzev jedne umetnute pesme u devetercu i jedne tužbalice u dvanaestercu), našla su mesto tri sveta, tri civilizacije, koje su se dodirivale i preplitale na crnogorskom tlu. Prva je crnogorska herojsko-patrijarhalna civilizacija, čiji je najviši izraz klasična Crna Gora. Druga, turska orijentalno-islamska civilizacija, i treća, zapadnoevropska civilizacija, koju oličavaju Mlečani. Toj otvorenosti prema drugim narodima i kulturama, kojoj nije stala na put ni činjenica što su ti narodi bili iskonski neprijatelji Crne Gore, treba dodati i drugu otvorenost speva, otvorenost prema prirodi i kosmosu. Ona dobija različite oblike, od folklornih posmatranja nebeskih prilika, preko makrokosmičkih vizija vladike Danila, do razmišljanja igumana Stefana o kosmičkom poretku, u kojima se hrišćanska tradicija dodiruje s modernim prirodnonaučnim predstavama.
→ {{IČ-Gorski vijenac}} (razgovor, poveznice, osveži, istorija, uredi)