Vinterov plan za regulaciju Niša

Vinterov plan

Vinterov plan predstavlja prvi regulacioni plan Niša nastao posle oslobođenja od Turaka. To je efikasan primer intervencije države na polju urbanizma. Projekat je uradio Franc Vinter svega osam meseci nakon oslobođenja grada od Turaka i to 25. avgusta 1878. godine. Ubrzo nakon Niša, i drugi oslobođeni gradovi su dobili svoje projekte: Pirot (1888), Kuršumlija (1888), Pazar (1891).

Vinterov projekat za regulaciju Niša sastoji se od jednog lista 90/63cm i iscrtan je u razmeri 1:4000. Pored naziva, razmere, imena autora i datuma izrade, u planu je, na donjoj desnoj strane, data legenda sa sledećim objašnjenjem i manjim gramatičkim greškama: „I knjažev konak, II spomenik, III, IV, V, VI nove česme, VII, VIII, IX, X, XI nove placeve, XII gimnazija i realka, XIII osnovna škola, XIV načelstva, XV telegraf i pošta, XVI, XVII, XVIII, XIX, XX, XXI bašta za publika, XXII kasarn(a), XXIII, XXIV nove mostovi“. Postojeće stanje ulica iscrtano je crnim, a predloženo crvenim linijama. Crnim, crvenim i zelenim simbolima su ucrtani i pojedini značajniji objekti i površine; crnim znacima postojeći: džamije, pojedine važnije zgrade, česme, čiflici, groblja; crvenim oni koje treba podići: gimnazija sa realkom, kasarnski objekti, nove česme, pojedini objekti javnog značaja čija namena nije objašnjena; zelenom bojom parkovi i „bašte za publika“ koje je trebalo podići. Neki karakterističniji i važniji sadržaji zatečenog, orijentalno – balkanskog Niša opisani su i bliže objašnjeni u tekstu, na primer: unutrašnja tvrđavska varoš, Pokrivena čaršija, prvi i drugi kružni prsten jarkova, „vade“ sa vodom, orijentalni ulični sklop sa krivim ulicama i ćorsokacima, prostranstvo varoši, džamije, crkve, groblja, palilulsko – muhadžirsko naselje itd.

Zbog nedostataka geodetskih podloga i tačnog premera, Vinter je prikazujući urbani sklop postojećeg Niša ispoljio izvesnu nesigurnost u iscrtavanju i proporcionalnom prikazivanju nekih gradskih delova i pravaca ulica. Tako se na primer može uočiti da je glavna ulica, Pokrivena čaršija pomaknuta u stranu, zapadnije od njenog pravog pravca. Odstojanje između Pokrivene čaršije i Muftijskog sokaka (današnja ulica Nade Tomić) je zbog toga veće nego u stvarnosti. Prostor oko današnjeg Trga kralja Aleksandra, Obilićevog venca, Dušanove i Koste Stamenkovića nije najtačnije tad. Pored toga, neke manje ulice i ćorsokaci nisu ni ucrtani dok su ulice koje se nalaze dalje od centra nacrtane neprecizno. Bez obzira na ove nedostatke, postojeće stanje Niša, njegova prostorna veličina, delovi, ulice, i pojedini važniji objekti ucrtani su optimalno verno tako da projekat predstavlja veoma značajan izvor za poznavanje orijentalno – balkanskog sklopa i nekih važnijih urbanih sadržaja Niša tog doba.

Crvenim linijama, crvenim simbolima ili zeleno, ako je reč o parkovima, date su planske pretpostavke koje je trebalo ostvariti u narednom pediodu. Upoređivanjem postojećeg stanja i planirane izgradnje mogu se uočiti dva osnovna stava ondašnjih vlasti:

1. Krivudavoj orijentalnoj ulici Vinter suprotstavlja pravu ulicu i, koliko god je to moguće, ortogonalni sistem. Orijentalnoj urbanoj shemi Vinter – a iza njega stoji volja nove države – suprotstavlja sasvim novu, pravolinijsku i optimalno ortogonalnu shemu grada

1. Upoređujući postojeće stanje i postavke novog plana opaža se da Vinter ne izlazi van prostornih postavki i urbane orijentacije turskog orijentalno – balkanskog Niša. On u najvećoj meri prihvata tursku prostornu koncepciju varoši. Njegova osnovna zamisao je da na inteligentan način ispravi postojeći ulični sistem, da u njemu nađe najidealnija pravolinijska rešenja, da otkrije u postojećem orijentalnom sistemu buduće trgove, parkove, da ispravno oseti i valorizuje položaje novih mostova kao i osnovnu šemu ulica i njen raspored po važnosti i značaju.

Sa druge strane, Vinter ne zauzima nikakav stav o prostoru „tvrđavske varoši“. Veličina i izgled ovog naselja su u planu predstavljeni samo kroz postojeće stanje bez predloga o rekonstrukciji ili uklanjanju pojedinih sadržaja. Međutim i bez obzira na to što se sam Vinter nije bavio razrešenjem tog prostora, ubrzo nakon oslobođenja usledilo je skoro potpuno rušenje tog nasleđa sa izuzetkom nekolicine čvrsto građenih objekata.

Stvarni potezi urbanistike i tokovi urbanizacije, koji su ostvareni posle oslobođenja, pokazuju da je oko 80% Vinterovih postavki plana realizovano. Posmatranjem i upoređivanjem rezultata na planu prostorno – fizičkih promena u periodu od 100 godina (1878—1978), nameće se utisak da je intenzitet urbano – fizičkih promena u prvim godinama po oslobođenju bio najizraženiji i najveći. Nikad kasnije, u svom stogodišnjem razvoju (sa izuzetkom krupnih promena u količini gradnje i u arhitekturi u poslednjim dvema decenijama stogodišnjeg posmatranja (1958—1978)) Niš nije doživeo toliko snažan, dinamičan i buran urbano – fizički preobražaj kao u prvim godinama po oslobođenju.