Vojna istorija Azerbejdžana

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Vojna istorija Azerbejdžana obuhvata hiljade godina oružanih akcija na teritoriji koja obuhvata savremeni Azerbejdžan, kao i intervencije oružanih snaga Azerbejdžana u sukobima u inostranstvu. Azeri su verovatno naslednici raznih drevnih civilizacija i naroda, među kojima su autohtoni kavkaski Albanci, iranska plemena kao što su Skiti i Alani, te Oguzi među ostalima (uz napomenu da više modernih naroda sa Kavkaza svoje poreklo vuče od nekoliko od ovih drevnih naroda).

Položaj zemlje, na raskršću Evrope i Azije, omogućio je Azerima da imaju vojne kontakte i sa evropskim i sa orijentalnim snagama.

Stari vek[uredi | uredi izvor]

Kavkaska Albanija[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Kavkaska Albanija
Zakavkazje i Kavkaska Albanija (oivičena crvenim tačkicama). Većina Kavkaske Albanije nalazi se u današnjem Azerbejdžanu

Veruje se da su kavkaski Albanci najraniji stanovnici Azerbejdžana.[traži se izvor] Rani osvajači bili su Skiti u 9. veku pre nove ere.[1] Južni Kavkaz su na kraju osvojili Ahemenidi oko 550. godine pre nove ere. U ovom periodu, u Azerbejdžanu se širio zoroastrizam.Aleksandar Veliki je porazio Ahmenide 330. godine pre nove ere. Nakon pada Seleukida u Persiji, 247. godine pre nove ere, delove modernog Azerbejdžana kontroliše Jermensko kraljevstvo, u periodu od 190. godine pre nove ere do 428. godine nove ere.[2][3] Kavkaski Albanci su osnovali kraljevstvo u prvom veku pre nove ere i uglavnom su ostali nezavisni, sve dok Sasanidi nisu učinili kraljevstvo svojom provincijom, 252. godine. [4][5] Vladar Kavkaske Albanije, kralj Urnejr, zvanično je usvojio hrišćanstvo kao državnu religiju u 4. veku, a Albanija će ostati hrišćanska država sve do 8. veka.[6][7] Sasanidska vlada završila se njihovim porazom od Abasidskog kalifata 642. godine.

Srednji vek[uredi | uredi izvor]

Islamska osvajanja[uredi | uredi izvor]

Abasidski kalifat je porazio Sasanide i Vizantiju u maršu kroz kavkaski region. Kalifat je učinio Kavkasku Albaniju vazalnom državom nakon što se hrišćanski otpor, na čelu sa knezom Džavanširom, predao 667. godine. Tokom 9. i 10. veka, arapski autori su počeli da nazivaju region između Kure i Arasa Aran. Za to vreme, Arapi iz Basre i Kufe došli su u Azerbejdžan i zauzeli zemlje koje su autohtoni narodi napustili, te su postali zemljoposednici.[8] Uprkos neprestanom otporu, većina stanovnika Azerbajdžana preobratila se u islam. Kasnije, u 10. i 11. veku, kurdske dinastije Šadadida i Ravadida vladale su delovima Azerbejdžana.

Kavkaski region oko 740, nakon završetka Drugog Arapsko-Hazarskog rata (na kraju ratova je Kalifat dobio kontrolu nad Azerbejdžanom)

Širvanšah dinastija[uredi | uredi izvor]

Širvan Šah ili Šarvan Šah, je bila titula persijske dinastije arapskog porekla u srednjovekovnim islamskim vremenima.[9] Širvanšah dinastija je osnovala prvu azerbejdžansku državu[10] u oblasti Širvan. Širvanšah dinastija je najduža islamska dinastija islamskog sveta.

Seldžuci i države naslednice[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Seldžučko carstvo

Seldžučki period istorije Azerbejdžana je možda čak i ključniji od arapskog osvajanja, jer je pomogao u oblikovanju etničko-jezičke nacionalnosti modernih azerbejdžanskih Turaka.

Nakon pada Abasidskog kalifata, teritorija Azerbejdžana bila je pod uticajem brojnih dinastija kao što su Salaridi, Sadžidi, Šadadidi, Ravadidi i Bujidi. Međutim, početkom 11. veka, teritoriju su postepeno zahvatili talasi oghuskih turskih plemena koji poreklom iz centralne Azije. Prva od tih turskih dinastija su bili Gaznavidi iz severnog Avganistana, koji su preuzeli deo Azerbejdžana do 1030. godine. Pratili su ih Seldžuci, zapadna frakcija Oguza, koji su tad već pokorili celi Iran i Kavkaz i vršili pritisak na Irak, gde su 1055. godine svrgli Bujide u Bagdadu.

Safavidi i uspon šiitskog islama[uredi | uredi izvor]

Prikaz borbe između Safavidskih i Širvanšaških snaga tokom Safavidskog osvajanja Širvana 1501. godine.

Safavidi su bili sufijski religiozni poredak koji je 1330. osnovao šejk Safi Al-Din (1252—1334), po kome je i poredak nazvan.

Ovaj sufijski red otvoreno je prešao u heterodoksnu granu dvanaestog šiizma krajem 15. veka. Neki sledbenici Safavida, naročito Kizilbaši, verovali su u mističnu i ezoteričnu prirodu svojih vladara i njihov odnos prema Aliji, i tako su revnosno bili predodređeni da se bore za njih. Safavidski vladari tvrdili su da potiču od samog Alije i njegove žene Fatime, kćeri proroka Muhameda, kroz sedmog imama Musu. Broj Kizilbaša povećao se u 16. veku, a njihovi generali su vodili uspešan rat protiv države Ak Kojunlu i zauzeli su Tabriz.

Safavidi, pod Ismailom I, proširili su svoju bazu, opustošili Baku (1501) i prognali Širvanšah dinastiju.

Ruska vladavina[uredi | uredi izvor]

Nakon poraza od Rusije u Trećem rusko-persijskom ratu (1803–13), Persija dinastije Kadžara je bila primorana da potpiše Gulistanski mir 1813. godine, kojim su priznali gubitak teritorije. Lokalni kanati su ili ukinuti (kao u Bakuu ili Gendži) ili su prihvatili rusko pokroviteljstvo.

Bitka kod Gendže u Četvrtom rusko-persijskom ratu (1826–1828)

Četvrti rusko-persijski rat (1826—28) rezultirao je još jednim porazom za iransku vojsku. Rusi su diktirali još jedno konačno rešenje po Turkmenčajskom sporazumu, čime su Kadžari ustupili kavkaske teritorije 1828. godine. Sporazumom su uspostavljene sadašnje granice Azerbejdžana i Irana čime je vladavina lokalnih kanova završena. Na teritorijama pod ruskom kontrolom, uspostavljene su dve provincije koje su kasnije činile glavninu savremene republike - Elisavetpol (Gendže) na zapadu i Šemahin na istoku.

Ruski građanski rat[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Ruski građanski rat

Posle raspada Ruske imperije tokom Ruskog građanskog rata, administracije na Kavkazu su 1917. godine formirale Zakavkaski komesarijat. U aprilu 1918. proglašena je Zakavkaska demokratska Federativna Republika, koja je bila pokušaj formiranja savezne unije sa Jermenijom i Demokratskom Republikom Gruzijom. Savezna republika se raspala mesec dana kasnije, a Demokratska Republika Azerbejdžan proglašena je u Gendži 28. maja 1918. godine. Ovo je bila prva Demokratska Republika osnovana u islamskom svetu.

Demokratska Republika Azerbejdžan (1918—1920)[uredi | uredi izvor]

Vojnici iz novoformirane Demokratske republike Azerbejdžana 1918. godine

Među važnim dostignućima Skupštine novoformirane Demokratske Republike bilo je proširenje prava glasa na žene, čime je Azerbejdžan postao prva muslimanska država na svetu koja je ženama dala jednaka politička prava. U ovom postignuću, Azerbejdžan je prethodio čak i razvijenim zemljama kao što su Ujedinjeno Kraljevstvo i Sjedinjene Američke Države. Još jedno važno ostvarenje DR Azerbejdžan bilo je i osnivanje Državnog univerziteta u Bakuu, koji je bio prvi univerzitet modernog tipa osnovanog u Azerbejdžanu.

Istorija moderne vojske Azerbejdžana datira iz vremena Demokratske Republike Azerbejdžan, kada su 26. juna 1918. godine oformljene njene oružane snage. Prvi de fakto ministar odbrane DR Azerbejdžana bio je dr Kosrov bej Sultanov. Kada je Ministarstvo formirano, general Samedbej Mehmandarov je postao ministar, a general-pukovnik Ali-Aga Šiklinski njegov zamenik. Načelnici štaba vojske DR Azerbejdžana bili su general-major Habib Bej Salimov (1. avgust 1918 - 26. mart 1919), general-pukovnik Mamad Bej Šulkevič (26. mart 1919 - 10. decembar 1919) i general-major Abdulhamid Bej Gajtabaši (10. decembar 1919 - 28. april 1920).[11][12]

Neki od najprestižnijih generala Demokratske Republike Azerbejdžan bili su:

  • General-pukovnik Samad bej Mehmandarov (1855–1931)
  • General-pukovnik Ali-Aga Šiklinski (1865–1943)
  • General-ađutant Husein Kan Nakčivanski (1863–1919)
  • General-major Abdulhamid Bej Gajtabaši (1884–1920)
  • General-major Habib Bej Salimov (1881–1920)
  • General-major Ibrahim bej Usubov (1875–1920)
  • General-major Murad Girej Tlekas (1874–1920)
  • General-major Emir-Kazim Mirza Kadžar (1853–1920)
  • General-major Mamad Mirza Kadžar (1872–1920)
  • General-major Alijar-Bek Gašimbekov (1856–1920)
  • General-major David-Bek Edigarov (1881–1920)
  • General-major Firidun-Bej Vezirov (1850–1925)
  • General-major Kalil-Bej Tališkanov (1859–1920)
U aprilu 1920, sovjetske snage su napale Azerbejdžan, što je dovelo do raspada Demokratske Republike Azerbejdžan

Mornarica[uredi | uredi izvor]

Azerbejdžanska mornarica je, takođe, osnovana 1918. godine. Kada je Ruska imperija propala, Demokratska Republika Azerbejdžan je nasledila čitavu rusku kaspijsku flotu. Među plovilima bili su i topovi Kars, Ardahan, Astrabad, Geok-Tepe, Arak i Bailov. Britanci su takođe predali svoj ratni brod - nekadašnje rusko plovilo u Kaspijskom moru, novom, nezavisnom Azerbejdžanu.[13]

Sovjetska vlada[uredi | uredi izvor]

1942. Treći rajh je pokrenuo Operaciju Edelvajs kako bi stekla kontrolu nad Kavkazom i zauzela naftna polja u Bakuu

Crvena armija je napala Azerbejdžan 28. aprila 1920. godine. Iako je većina novonastale azerbejdžanske vojske bila angažovana u obaranju jermenske pobune koja je izbila u Karabahu, Azeri nisu brzo ni lako predali svoju kratku nezavisnost 1918-20. Čak 20.000 od ukupno 30.000 vojnika poginulo je boreći se protiv ponovnog ruskog osvajanja.[14] Nacionalna vojska Azerbejdžana je ukinuta od strane boljševičke vlade, a 15 od 21 generala vojske je pogubljeno.[11]

Tokom Drugog svetskog rata, Azerbejdžan je igrao ključnu ulogu u strateškoj energetskoj politici Sovjetskog Saveza. Veliki deo nafte Sovjetskog Saveza na Istočnom frontu dolazio je iz Bakua. Dekretom Vrhovnog Sovjeta Sovjetskog Saveza, u februaru 1942. godine, više od 500 radnika i zaposlenika u naftnoj industriji Azerbejdžana je dobilo nagrade i medalje. Operacija Edelvajs, koju je sproveo nemački Vermaht, bila je usmerena na Baku zbog njegove važnosti kao energetskog (naftnog) dinama Sovjetskog Saveza.[15] Oko 800.000 Azera se borilo u redovima sovjetske vojske, pola od kojih je poginulo, a azerbejdžanski general-major, Azi Aslanov, odlikovan je dvaput Herojem Sovjetskog Saveza.

Republika danas[uredi | uredi izvor]

Rat za Nagorno-Karabah[uredi | uredi izvor]

Glavni članak: Rat za Nagorno-Karabah
Azerbejdžanski vojnici tokomrata za Nagorno-Karabah, 1992.

U leto 1992. godine, Ministarstvo odbrane Azerbejdžana, nakon rezolucije azerbejdžanskog predsednika o privatizaciji jedinica i formacija na azerbejdžanskoj teritoriji, prosledilo je ultimatum kojim zahteva kontrolu nad vozilima i naoružanjem 135. i 139. motorizovanog puka iz 295. motorne divizije.[16] Azerbejdžan je bio područje raspoređivanja jedinica 4. armije Sovjetskog Saveza, koje su se sastojale od četiri motorizovane divizije (23, 60, 296. i 75) i propisanih vojnih jedinica koje su uključivale raketne i vazdušne brigade i artiljerijske i raketne pukove. Takođe je čuvao 49. arsenal Glavne raketno-artiljerijske uprave Ministarstva odbrane Ruske Federacije (GRAU), koja je sadržala više od 7.000 komada municije za vozove do više od milijardu jedinica. Prenos imovine 4. armije (izuzev dela imovine 366. motorizovanog puka 23. divizije zarobljene od strane jermenskih oružanih formacija 1992. godine tokom povlačenja puka iz Stepanakerta) i 49. arsenala završen je 1992. godine. Tako je do kraja 1992. Azerbejdžan primio oružje i vojnu opremu dovoljnu za otprilike četiri motorizovane divizije sa propisanim vojnim jedinicama. Takođe je nasledio 50 borbenih aviona od raspuštene vojske 19. vazduhoplovne odbrambene armije i pomorske brodove.

Vojna situacija u Nagorno-Karabahu u maju 2016. godine

Azerbejdžanska armija je podnela niz razarajućih poraza od strane jermenskih snaga[17] u ratu za Nagorno-Karabah 1992-1994, što je rezultiralo gubitkom kontrole nad Nagorno-Karabahom i sedam okolnih područja, što čini 16%[18] azerbejdžanske teritorije. Azerbejdžanski izvori tvrde da je jermenska pobeda u velikoj meri posledica vojne pomoći Rusije i bogate jermenske dijaspore, dok Jermeni delimično poriču te tvrdnje, navodeći da je Rusija podjednako snabdevala jermensku i azerbejdžansku stranu oružjem i plaćenicima. Tokom rata, azerbejdžanskoj vojsci su pomagali i turski vojni savetnici, ruski, ukrajinski, čečenski i avganistanski plaćenici, ali su, bez obzira, ipak izgubili rat.

21. vek[uredi | uredi izvor]

Vojnici iz Prvog azerbejdžanskog mirovnog reda u vazdušnoj bazi Al Asad, tokom rata u Iraku

Oružane snage Azerbejdžana su ponovo uspostavljene u skladu sa zakonom Republike Azerbejdžana o oružanim snagama Azerbejdžana od 9. oktobra 1991.[19] U početku, oprema i objekti azerbejdžanske vojske bili su oni koje je koristila 4. armija Sovjetskog Saveza. Oružane snage imaju tri ogranka: kopnenu vojsku, vazduhoplovne i snage vazdušne odbrane (ujedinjena grana) i mornaricu. Pored oružanih snaga postoji nekoliko paravojnih formacija koje mogu biti uključene u državnu odbranu kada je to potrebno. To su Unutrašnje trupe Azerbejdžana Ministarstva unutrašnjih poslova i snage Državne granične službe, koja uključuje i Obalsku stražu.[20] Azerbejdžanska nacionalna garda je rezervna komponenta koja djeluje kao polu-nezavisni entitet Ministarstva odbrane Azerbejdžana.

Sadašnji ministar odbrane je general-pukovnik Safar Abijev, a načelnik štaba general-pukovnik Najmadin Sadikov.

Od propasti Sovjetskog Saveza, Azerbejdžan pokušava da dalje razvija svoje oružane snage u profesionalnu, dobro obučenu i mobilnu vojsku. Od 2005, Azerbejdžan je povećao svoj vojni budžet na 2,46 milijardi dolara (2009).[21] Na osnovu statistike iz 2008, u zemlji ima preko 600 glavnih bojnih tenkova, 900 oklopnih borbenih vozila i preko 720 artiljerijskih sistema. Avijacija ima oko 106 aviona i 35 helikoptera.

Azerbejdžan ima Ministarstvo odbrane industrije koja se bavi proizvodnjom malog oružja i vojnih aviona.[22][23][24] Postoji nada za proizvodnju i druge vojne opreme.[25]

Azerbejdžan se pridružio multinacionalnim snagama tokom rata u Iraku, a od 2006. do 2008. je slao trupe u severne delove Iraka. Za tu priliku obezbeđeno je 250 vojnika. Stotinu vojnika je poslato 29. decembra 2004. kao pojačanje za 150 vojnika koji su se već nalazili u zemlji. Obezbedili su bezbednost lokalnog Turkmenskog entiteta, verskih objekata i konvoja. Jedinice iz Azerbejdžana služe sa Međunarodnim snagama za bezbednosnu pomoć pod vođstvom NATO-a u Avganistanu.

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Azerbaijan - US Library of Congress Country Studies (retrieved 7 June 2006).
  2. ^ "Armenia-Ancient Period" - US Library of Congress Country Studies (retrieved 23 June 2006)
  3. ^ Strabo, "Geography" - Perseus Digital Library, Tufts University (retrieved 24 June 2006).
  4. ^ James Stuart Olson. An Ethnohistorical Dictionary of the Russian and Soviet Empires.
  5. ^ Encyclopædia Britannica:The list of provinces given in the inscription of Ka'be-ye Zardusht defines the extent of the gigantic empire under Shapur, in clockwise geographic enumeration: (1) Persis (Fars), (2) Parthia, (3) Susiana (Khuzestan), (4) Maishan (Mesene), (5) Asuristan (southern Mesopotamia), (6) Adiabene, (7) Arabistan (northern Mesopotamia), (8) Atropatene (Azerbaijan), (9) Armenia, (10) Iberia (Georgia), (11) Machelonia, (12) Albania (eastern Caucasus), (13) Balasagan up to the Caucasus Mountains and the Gate of Albania (also known as Gate of the Alans), (14) Patishkhwagar (all of the Elburz Mountains), (15) Media, (16) Hyrcania (Gorgan), (17) Margiana (Merv), (18) Aria, (19) Abarshahr, (20) Carmania (Kerman), (21) Sakastan (Sistan), (22) Turan, (23) Mokran (Makran), (24) Paratan (Paradene), (25) India (probably restricted to the Indus River delta area), (26) Kushanshahr, until as far as Peshawar and until Kashgar and (the borders of) Sogdiana and Tashkent, and (27), on the farther side of the sea, Mazun (Oman)
  6. ^ "Albania" Arhivirano 2009-01-20 na sajtu Wayback Machine - Encyclopedia Iranica, p. 807 (retrieved 15 June 2006).
  7. ^ "Voices of the Ancients: Heyerdahl Intrigued by Rare Caucasus Albanian Text" by Dr. Zaza Alexidze Arhivirano 2009-01-17 na sajtu Wayback Machine - Azerbaijan International, Summer 2002 (retrieved 7 June 2006).
  8. ^ A History of Islamic Societies by Ira Lapidus, p. 48. Cambridge University Press, Cambridge. 1988. ISBN 978-0-521-77933-3. (retrieved 7 June 2006).
  9. ^ Barthold, W., C.E. Bosworth "Shirwan Shah, Sharwan Shah. "Encyclopaedia of Islam. Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill, 2nd edition
  10. ^ Swietochowski 1995, str. 2: "In the fifteenth century a native Azeri state of Shirvanshahs flourished north of the Araxes."
  11. ^ a b Azerbaijani Army marks 91 years Arhivirano 2012-02-25 na sajtu Wayback Machine
  12. ^ „Azerbaijan marks Day of Armed Forces”. www.today.az. Pristupljeno 16. 5. 2019. 
  13. ^ Konstantin Čuprin (31. 8. 2007). „V farvatere NATO”. NVO NG. 
  14. ^ \Pope, Hugh (2006). Sons of the conquerors: the rise of the Turkic world. New York: The Overlook Press. str. 116. ISBN 978-1-58567-804-4. 
  15. ^ Swietochowski, Tadeusz (1995) Russia and Azerbaijan: A Borderland in Transition, Columbia University, p. 133.
  16. ^ Vladimir Petrov, How South Caucasus was armed Arhivirano na sajtu Wayback Machine (24. oktobar 2007), Centre for Analysis of Strategies and Technologies (Moscow, Russia)
  17. ^ 1993 UN Security Council Resolutions on Nagorno-Karabakh
  18. ^ „Middle East :: Azerbaijan — The World Factbook - Central Intelligence Agency”. www.cia.gov. Arhivirano iz originala 09. 07. 2016. g. Pristupljeno 16. 5. 2019. 
  19. ^ „Azərbaycan Prezidentinin Rəsmi internet səhifəsi”. president.az (na jeziku: azerbejdžanski). Pristupljeno 16. 5. 2019. 
  20. ^ „CIA World factbook Azerbaijan”. Arhivirano iz originala 09. 07. 2016. g. Pristupljeno 16. 05. 2019. 
  21. ^ „Azerbaijan announces 53 pct rise in army spending”. Reuters (na jeziku: engleski). 15. 4. 2008. Pristupljeno 16. 5. 2019. 
  22. ^ „Azerbaijan manufacturing arms”. 
  23. ^ „Azerbaijan to manufacture its own aircraft and helicopters”. 
  24. ^ „Azerbaijan will produce competitive tanks, aircraft and helicopters in the future”. 
  25. ^ „Azerbaijan to produce tanks, aviation bombs and pilotless vehicles in 2009”. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Vojna istorija Azerbejdžana na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Војна_историја_Азербејџана&oldid=27675486”