Geografija Kosova i Metohije

Fizička karta Kosova i Metohije

Kosovo i Metohija (ili Kosmet) se nalazi na jugu Srbije, u centralnom delu Balkanskog poluostrva, u jugoistočnoj Evropi.

Zauzima površinu od 10.887 km², sa prosečnom nadmorskom visinom od oko 800 m, ali sa izrazitim visinskim promenama reljefa i morfologije. Najniži delovi Kosova i Metohije nalaze se na nadmorskoj visini od 297 m (Beli Drim na granici sa Albanijom), a najviša tačka je Đeravica sa nadmorskom visinom od 2.656 m.

Prostor koji se u zapadnoj literaturi i političkom rečniku označava kao Kosovo, a pod kojim se podrazumeva teritorija administrativno-političkog entiteta Kosovo, zapravo čine dve odvojene geografske celine – udoline Metohija i Kosovo.

Metohija se nalazi na zapadnoj, a Kosovo na istočnoj strani i ove dve udoline su razdvojene planinama Čičaricom (visina 1.091 m) i Crnoljevom (1.771 m). Planinski predeli zauzimaju skoro dve trećine Kosova i Metohije (u daljem tekstu KiM), ili tačnije 63,5 odsto od ukupne teritorije. Planinski masivi se naročito ističu svojom visinom u zapadnom i južnom delu KiM, u delovima ka Crnoj Gori, Albaniji i Makedoniji. Najviši vrh na teritoriji Republike Srbije nalazi se na Kosovu i Metohiji, i to je Đeravica sa 2.656 m.

Kotline čine 36,5 odsto ukupne površine i zajedno – udoline Metohija i Kosovo sačinjavaju najprostraniju kotlinu na Balkanskom poluostrvu. Metohija je izduženog oblika, prostranija je od Kosova i nalazi se na nadmorskoj visini od 350 m (najniža tačka je Beli Drim sa 297 m). Dolinom reke Drim otvorena je ka jugu i uticajima sredozemne klime. Zbog toga Metohija ima blažu klimu, veću količinu padavina (u proseku 700 mm) i duže vegetacijsko razdoblje.

Zbog ovih karakteristika u Metohiji uspevaju sve vrste voća i žitarica, rasprostranjeni su i zasadi vinove loze, a uzgajaju se čak i bademi. Dobre uslove za razvoj poljoprivrede u Metohiji obezbeđuju i snažni vodotokovi iz sliva Drima, koji se spuštaju sa okolnih planina. Kosovo polje kao centralni deo Kosova manje je izduženo i prostire se na oko 500 m nadmorske visine. Kosovo je zatvoreno planinskim masivom Šar-planine sa juga.

Godišnja količina padavina je manja nego u Metohiji i iznosi oko 550 mm, a zime su oštrije i duže. „Kosovska zemlja je smonica, zbijena glina, teška crnica, postala dakle, na dnu isušenog tercijernog jezera. Teška je za obrađivanje, a kako je uz to siromašna u humusu, ona nije dobre plodnosti.“ Pored ovoga „planine i planinski ogranci na kosovskom obodu nisu visoki i sa njih ne teče ni jedna veća reka koja bi se zbog svog bogatstva u vodi i svog pada mogla koristiti za navodnjavanje“.

Svoj današnji naziv Kosovo, teritorija koja se prostre udolinama Kosovo i Metohija, dobija tek posle Vidovdana 1389. godine i Kosovskog boja. Tokom celokupnog trajanja srpske srednjovekovne države ova teritorija „sa jednim sumnjivim izuzetkom, nije ni jednom pomenuta pod imenom Kosovo“. Ovaj prostor je označavan jednostavno – Srbija.

Posle preseljenja sedišta srpske srednjovekovne države iz Raške oblasti na jug, kosovskometohijska oblast postaje njen središnji deo odakle se Srbija dalje širi ka jugu i istoku. Određenu i jasno ograničenu geografsku oblast predstavljao je pojam Kosovo polje, na kojem se odigrala ključna bitka u srpskoj srednjovekovnoj istoriji, posle koje i počinje sve češće da se koristi naziv Kosovo.

Kosovski boj je tako odredio naziv cele oblasti – Kosovo.

Područje Kosova i Metohije obuhvata prostor od 10.887 km². Prema Ustavu Republike Srbije AP KiM je sastavni deo Srbije, pod privremenom međunarodnom upravom.

Zapadna i južna granica AP KiM ujedno su i granice Republike Srbije prema Crnoj Gori (u dužini od 79 km), Albaniji (112 km) i Makedoniji (159 km). Istočna i severna granica AP KiM je unutrašnja granica, koja je Rezolucijom 1244 SB UN definisana kao „administrativna linija između Srbije i Kosova“ i proteže se u ukupnoj dužini od 352 km. Kosovski Albanci su u februaru 2008. jednostrano proglasili nezavisnost tzv. republike Kosovo. Njih su u ovome podržali NATO i EU, koji su u dobroj meri i koordinisali ceo proces proglašavanja nezavisnosti i pozicioniranja tzv. republike Kosovo u sistemu međunarodnih odnosa (ovaj proces su pored NATO-a i EU pomogle još neke države, poput Saudijske Arabije i Švajcarske, na primer).

Do početka 2012. godine samoproglašenu državu kosovskih Albanaca priznalo je između 83 i 86 članica UN. Tačan broj se ne zna, zato što se u pojedinim slučajevima ispostavilo da nikakvog priznanja nije bilo, iako su institucije tzv. republike Kosovo javno saopštile da jeste (slučajevi Nigerije, Omana, Ugande).

Kosovo i Metohija ima povoljan geografski položaj. Delovi Šar-planine, Dinarskih planina i Kopaonika spuštaju se ka KiM i daju poseban pečat fizionomiji ovog prostora. One ga u dobroj meri zatvaraju skoro sa svih strana, pa je teritorija KiM praktično „ograđena“ visokim planinskim masivima, što joj obezbeđuje prirodnu zaštitu i lakšu odbranu od neprijatelja. Povoljan geografski položaj se ogleda i u odličnoj saobraćajnoj povezanosti sa okolnim područjima.

Zbog visokih planinskih lanaca koji okružuju KiM, saobraćajnice su se pružale prirodnim usekama – rečnim klisurama. Na severu je to predstavljala Ibarska klisura, na zapadu Rugovska klisura, na jugoistoku Kačanička klisura, dok su se na jugozapadu i istoku glavne saobraćajnice protezale uz tokove Belog Drima i Binačke Morave. Iako KiM predstavlja relativno malu teritoriju, vodotokovi sa ovog prostora se slivaju u čak tri sliva: crnomorski, egejski i jadranski. Na lokalitetu Drmanska glava dodiruju se vodotokovi sva tri sliva.

Na jugozapadu, od Prizrena put vodi ka jadranskom priobalju i Medovskom zalivu. Udaljenost Prizrena, drugog najvažnijeg grada na KiM (posle Prištine), od Jadranskog mora iznosi svega 208 km. Na istočnoj strani, KiM je moguće povezati preko Bujanovačko-preševske oblasti sa glavnim gradom Bugarske Sofijom.

Razdaljina između Prištine i Sofije iznosi oko 280 km. Na zapadu, kroz Rugovsku klisuru, put je vodio ka severu Crne Gore, dok je jugoistočni pravac, kroz Kačaničku klisuri povezivao Prištinu i Skoplje. Posebno značajna su tri putna pravca koja vode sa severa Kosova. Severoistočni pravac povezuje Prištinu i Niš preko topličkog kraja, severni vodi od Kosovske Motrovice kroz Ibarsku klisuru do Kraljeva, a severozapadni preko Zubinog Potoka ka Raškoj oblasti i dalje prema Sarajevu.

U projekcijama neoosmanizma preko teritorije KiM prolazi „zelena transverzala“ koja se pruža od jugoistočnog ka severozapadnom komunikacijskom pravcu.

Ovim putem je prolazio i takozvani Bosanski put za vreme postojanja Otomanske carevine.

Još mnogo pre Otomanske carevine i izgradnje Bosanskog puta, Kosovo i Metohiju su dodirivale saobraćajnice od strateškog značaja. Za vreme Rimskog carstva to je bila Via Egnatia koja je spajala Konstantinopolj i Rim. Ovaj put je vodio preko Adrijanopolja, Edese, Soluna i Ohrida do Drača, a posle od Drača preko mora ka drugoj, suprotnoj jadranskoj obali i dalje ka Rimu. U vreme srednjovekovne srpske države veliki strateški značaj je imala komunikacija Prizren–Drač–Skadar.

Prizren je u jednom periodu bio i prestonica Srbije, a „Skadar je zbog svog položaja i zbog svoje tvrđave, bio vrlo važno mesto kao vojnička tačka. Skadar je zatvarao jedan od najvažnijih ulazaka na Balkansko poluostrvo i omogućavao je ili sprečavao trgovački promet Bojanom iz Primorja u unutrašnjost i obratno“.

Sa KiM se iz dva pravca (zapadnim preko Rugovske klisure i severozapadnim preko Bosanskog puta) moglo pristupiti i glavnom trgovačkom putu koji je iz Dubrovnika vodio ka unutrašnjosti Balkanskog poluostrva. To je bio Dubrovački put, ili Via Ragusa, a takođe je iz dva pravca (istočnog i jugoistočnog) postojala veza sa moravsko-vardarskim saobraćajnim pravcem koji dobija na važnosti tokom XIX veka.

Prednost KiM predstavljala su i velika prirodna bogatstva kojim je ovo područje raspolagalo (u poređenju sa veličinom teritorije prirodni resursi i rudna bogatstva su ogromni). U severozapadnom delu, na obroncima Kopaonika i u jugozapadnom delu u šarplaninskom masivu prostiru se velike šumske površine, a mogućnost eksploatacije drveta (drvna građa, ogrevno drvo, industrijske grane koje se oslanjaju na ovaj resurs) bila je laka. Osnovu ekonomskog razvoja KiM tokom istorije činila je eksploatacija i prerada ruda metala: zlata, srebra, olova, cinka i gvožđa.

Najveći srednjovekovni rudnik u Evropi nalazio se u Novom Brdu, a jedan od najvećih rudarsko-tehnoloških sistema za proizvodnju olova između dva svetska rata u Zvečanu. Arheološka nalazišta na KiM potvrđuju da je rudarstvo bilo razvijeno još u periodu Kelta i Rimljana, u vekovima pre nove ere. Procene su da se na području Kosova (u manjim količinama i na teritoriji Metohije) nalaze ležišta oko 50 miliona tona rude olova i cinka, 20 miliona tona nikla, osam miliona tona magnezita i sedam miliona tona feroznih boksita, a postoje naznake da na određenim lokacijama ima i hroma u značajnijim količinama (dosadašnja nalazišta hroma su iscrpljena). Pored toga, velike su i rezerve nemetaličnih mineralnih sirovina i ukrasnog kamena, među kojima su najznačajnija nalazišta: dunita, kvarcita, leucita, azbesta, talka, granita, kvarcnih peskova, dolomita, bigra, grafita, krečnjaka i oniksa.

Kosovo poseduje i velike rezerve lignita. Procenjuje se da na kopovima u Kosovu polju ima još 9,8 milijardi tona, dok se na području Metohije ove procene kreću oko 1,6 milijardi tona.

Etimologija

Reč Kosovo potiče od reči kos, koja asocira na crnu pticu – kos, i Metohija što u prevodu znači crkveni posed, razlog za ovo je upravo to što se na tom prostoru nalazi veliki broj Pravoslavnih crkava i manastira koje su izgradili srednjovekovni srpski vladari. Kao deo pokušaja da se smanje nacionalne tenzije sa Albancima 1968. naziv Metohija je izbačen iz naziva pokrajine, međutim 1990. godine je ponovo vraćena kao sastavni deo naziva.

Subregije

Geografske regije Kosova i Metohije

Kosovo

Kosovska kotlina je tektonska potolina pravca severozapad-jugoistok. Dugačka je 84 km između Zvečana i Kačanika. Široka je 10-15 km, površina joj iznosi 950 m². Dno potoline leži prosečnoj nadmorskoj visini od 550 m.

Posle stvaranja kotline ovde je nastala duga jezerska faza, o tome svedoče moćne naslage jezerskih sedimenata i rasprostranjena nalazišta uglja. Vode jezera nestale su u pleistocenu. Hidrografski čvor je na Crnoljevi (drmanska glava 1364 m) odakle otiče na zapad Topluga, koja se uliva u Beli Drim i Jadransko more. Nerodimka (poznata po bifurkaciji) se jednim svojim krakom uliva u Lepenac, pritoku Vardara, i u Sitnicu, pritoku Ibra.

Na Kosovu je zemljište meko, uravnjeno i često močvarno. Prema istoku na brežuljkasto zemljište nastavlja se paleovulkanski reljef oboda, što je ujedno i južna granica Paleovulkanskog reljefa.

To su: Veletin u blizini Janjeva, Mrkonjski vis koji se nalazi na izvorištu Jablanice i Zvečan kod Kosovske Mitrovice. Paleovulkanski reljef se odlikuje raznovrsnim rudama, olovom, cinkom...

Metohija

Pruža se uporedo sa Kosovskom kotlinom. Dugačka je 68 km, a široka oko 60. Ime je dobila od grčke riječi "metoh" što znači crkveno imanje. Taj naziv je dobila jer je teritorija Metohije u srednjem vijeku bila pod vlašću pravoslavne crkve. Uravnjenija je od Kosovske kotline, i nalazi se na prosečnoj nadmorskoj visini od 400 m. Granice metohijske kotline su: Šar planina, Koritnik, Paštrik, Junička planina, Prokletije, Bogićevica, Žljeb, Mokra gora, Rogozna, reka Ibar, Sitnica, Drenica (i reka i planina), Nerodimka.

Planinski obod kotline izgrađen je od paleozojskih škriljaca, mezozojskih krečnjaka, vulkanskih i metamorfnih stena.

Ovde je postojalo jezero, koje je bilo povezano sa jezerom Kosovske kotline. Jezero je za sobom ostavilo moćne naslage lapora, peščara i velike naslage uglja.

Po obodu su sačuvani tragovi abrazivnog reljefa. Po dnu kotline izbijaju naslage krečnjaka u vidu ostrvskih uzvišenja. To su Milanovac, Grabička planina, Crmljanska Čuka, Babaj Zoć.

Tokom pleistocena sasvim je nestalo jezero u Metohijskoj kotlini, Na njegovom centralnoj ravni razvila se nova hidrografska mreža. Beli Drim je odveo poslednje vode ovog jezera. Sa svojim pritokama Pećkom, Prizrenskom i Dečanskom Bistricom, Erdenikom i Toplugom on je raščlanio dno kotline, te Metohijska kotlina ima ima brežuljkasti izgled.

U pleistocenu su se sa Prokletija spuštali, prema Metohijskoj kotlini, Rugovski lednik (Rugovska pećina) na izvorištu Pećke Bistrice i Dečanski lednik, koji je u blizini Dečanske Bistrice, i nataložili su ogromne količine morenskog materijala: šljunka i peska.

Pećka i Dečanska Bistrica su usekle duboke klisuraste doline na padinama Prokletija, a taj proces i dalje traje.

Brežuljkast reljef Metohijske kotline pruža povoljne uslove za gajenje ratarskih, voćarskih i vinogradarskih kultura. Nanosne ravnice oko rekla su veoma vlažne i uz primenu određenih agrotehničkih mera pogodne su za gajenje najraznovrsnijih kultura. Krčenjem brežuljaka obraslih hrastovom šumom dobijaju se nove obradive površine.

Drenica

Drenica, nisko pobrđe Kosmeta razdvaja Kosovsku i Metohijsku kotlinu. Tu se nalazi pobrđe Drenica, kao i Planina Crnoljeva, koja je hidrografski čvor Srbije, odakle otiču vode prema Crnom, Egejskom i Jadranskom moru.

Klima

Razlikuju se četiri godišnja doba. Zima je većinom sa snežnim padavinama, dok su leta uglavnom suva. Proleća i jeseni su uglavnom svežija sa padavinama. Klima na Kosovu i Metohiji je župska i submediteranska. To je uslovljeno zaklonjenošću visokim planinama koje sprečavaju nagle prodore hladnih vazdušnih masa sa severa i severozapada. Župska klima se odlikuje toplim sušnim letima i oštrijim zimama u odnosu na umerenokontinentalnu. Količina padavina je manja od 1000 milimetara godišnje. Ekstremnija je jer se vazdušne mase koje dolaze se zadržavaj na planinama i zimi tu izlučuju sve padavine. Leto je bez kiše, pa se kopno brže zagreva jer je vetar suv, a zimi nema padavina te se kopno brže hladi.

Prosečne temperature kreću se od oko +30° celzijusa do -10° celzijusa. Decembar i januar se izdvajaju kao najhladniji meseci u godini, dok su jul i avgust najtopliji. Najviše padavina je u zimskom periodu, i to u oktobru i decembru. Dolina između Kačaničke kotline i Kosovske Mitrovice pripada suvljim oblastima, dok je Metohijska ravnica između Peći i Prizrena veoma plodonosna sa dosta padavina.

Klima Kosova i Metohije se može podeliti na tri klimatske oblasti:

• Klimatska oblast Kosovske kotline. Obuhvata dolinu Ibra koja je pod uticajem kontinentalnih vazdušnih masa. U ovoj oblasti zime su hladnije, dok su leta jako topla. Ova oblast se odlikuje suvom klimom sa ukupnom godišnjom količinom padavina od oko 600 milimetara.
• klimatska oblast Metohijske kotline. Tu spada razvođe Belog Drima koje je pod snažnim uticajem toplih jadranskih vazdušnih masa. Uobičajene godišnje padavine su oko 700 milimetara godišnje, a zime se odlikuju velikim snežnim padavinama.
• Klimatska oblast visokih planina i šuma. Karakteriše je tipična planinska klima koja se ogleda velikom količinom padavina, od 900 do 1300 milimetara godišnje, kratkim letima i veoma hladnim, snežnim zimama

Hidrografija

Reke

Na planini Crnoljeva nalazi se hidrografski čvor gde se stiče razvođe između slivova Crnog, Jadranskog i Egejskog mora. Od najviše tačke Crnoljeve (Drmanska glava 1367 m) otiče na zapad Topluga u Beli Drim i Jadransko more. Prema severu se spušta Crnoljeva, koja preko Sitnice i Ibra otiče u Crno more. Prema jugu teče Nerodimka, pritoka Lepenca koja preko Vardara šalje vodu u Egejsko more.

Reke Crnomorskog sliva

Reke Crnomorskog sliva su u gornjim tokovima brzog toka i velikog pada, pogodne za proizvodnju električne energije. U gornjim tokovima nose šljunak i pesak i njime zatrpavaju obradive površine. Ibar, najveća pritoka Zapadne Morave i bogatiji vodom. Izvire iz jakog kraškog vrela ispod severnih padina planine Hajle. Dugačak je 272km, i ima površinu sliva od 8059 km². Od svog izvora Ibar teče na istok, do Kosovske Mitrovice, gde se Sitnica sa Labom uliva u Ibar. Sitnica, duga 90 km, sa površinom od 2861 km² izdvaja se kao najveća pritoka Ibra.

Reke Jadranskog sliva

Jadranski sliv ima relativno malo reka sa površinskim oticanjem. Preovlađuju ponornice i podzemni tokovi. Jadranske reke uglavnom nastaju od jakih kraških vrela. Doline su im klisuraste, korita nesaglašena sa čestim brzacima, slapovima i vodopadima. Pogodne su za energetsko iskorišćavanje, pogotovo zato što se njihova izvorišta nalaze u zoni sa dosta padavina.

Beli Drim izvire iz jakog kraškog vrela ispod planine Žljeb na severnoj strani Metohijske kotline na visini od 580 m. Odmah ispod vrela je vodopad visok 25 m. Reka zatim teče po dnu Metohijske kotline odvodnjavajući najbogatiju kotlinu. Beli Drim ima kompozitnu dolinu. U Beli Drim se uliva više od 10 reka, a najvažnije su Prizrenska, Pećka i Dečanska Bistrica, Istička reka, Miruša, Topluga. Pećka Bistrica odvodnjava severne padine Bogićevice i istočne padine Mokre Gore kao i južne strane Hajle i Štedima. Ona se probija kroz poznatu Rugovsku klisuru dugu 6 km, sa mestimično vertikalnim stranama i duboku preko 1000 m. Dužina njenog toka je 624 km, a površina sliva je 505 km². Dečanska Bistrica odvodnjava istočne padine Bogićevice, južne padine Lumbardske planine i Koprivnika, kao i zapadne i južne strane Strečke pllanine. Ima 82 pritoke, a najvažnija je Kožnjarska Bistrica, na kojoj je izgrađena hidroelektrana Kožnjar. Dečanska Bistrica je duga 53 km, i ima površinu sliva od 266 km². Prizrenska Bistrica je šarplaninska reka. Ima duboku dolinu sa mestimičnim izgledom kanjona. Nizvodno od Prizrena teče kroz Prizrensko polje. Tok reke je dug 31 km sa površinom sliva od 279 km².

Miruša odvodnjava zapadne padine planine Crnoljeve. U donjem toku je devet stepeničasto poređanih vodopada ispod kojih je sedam većih i manjih jezera. Zato je dobila ime „Metohijske Plitvice“. Duga je 29 km, i ima površinu sliva od 335 km². Topluga svojim izvorištem dopire do tromeđa u kome se stiču razvođa Crnog, Jadranskog i Egejskog mora. Plavska Reka je leva pritoka Belog Drima u koji utiče na teritoriji Albanije. Odvodnjava padine Šar planine i Rudoke. Duga je 21 km, i ima sliv površine 350 km², od čega je 272 km² u našoj zemlji. Samo 11% sliva je pokriveno šumom.

Reke Egejskog sliva

Na formiranje i osobine ovog sliva bitno su uticali tektonski pokreti koji su se odvijali na teritoriji Makedonije. Lepenac izvire na padinama Šar planine na 1820 m nadmorske visine. U gornjem toku protiče kroz dolinu koja mestimično ima izgled klisure sa stranama visokim od 500 do 600 m. U srednjem toku, od ušća Suve reke pa do Kačanika, Lepenac teče kroz Sirinićku Župu, dugu 11 km, pa se probija kroz Brodsku klisuru, dugu 6 km, i ulazi u Sopotničku kotlinu, dugu 8 km. Nerodimka, kao najveća pritoka Lepenca se uliva kod Kačanika. Lepenac u donjem toku protiče kroz Kačaničku klisuru dugu 24 km, čije su strme padine uglavnom prekrivene šumom. Kačanička klisura je nekadašnja jezerouzina – spojnica iščezlih jezera u Kosovskom basenu.

Dužina Lepenca je 75 km, pri čemu je 65 km na teritoriji Srbije, dok je površina sliva 770 km², od čega 93% pripada Srbiji. Na prostoru naše zemlje on prima 61 pritoku. Nerodimka je najveća pritoka Lepenca, poznata po svojoj veštačkoj bifurkaciji. Jedan deo vode odlazi u Sitnicu, odnosno u sliv Crnog mora, a drugi deo odlazi Lepencom i Vardarom u Egejsko more. Dugačka je 41 km, sa površinom sliva od 230 km².

Jezera

Prirodna jezera

U ovom regionu postoje kraška jezera su radom kraške erozije. Najpoznatije je Savsko jezero na Prokletijama. Srbiji pripada 12 Šarskih glacijalnih jezera, a najpoznatija su: Šutmansko (2070m n. v.), Golemo (2400m n. v.) i Livadičko. U blizini Ljubotena nalazi se Livadičko jezero, voda ispunjava najniži deo cirka Jezerska pupa. Nalazi se na nadmorskoj visini od 2173 m, i iako nema veliku površinu (oko 21000 m²) najdublje je glacijalno jezero.

Veštačka jezera

Najveća veštačka jezera se nalaze na obodu Kosovske kotline, i napravljena su pre svega za navodnjavanje. Batlavsko jezero, nalazi se na Labu. Koristi se za vodosnabdevanje Kosovske Mitrovice i Prištine, kao i za hidroelektrane.Gazivodsko jezero, nastalo pregrađivanjem Ibra u gornjem toku, dužine je 24 km, a visina brane je 107 m, brana je izgrađena od prirodnih materijala, i kao takva jedna od najvećih u Evropi. Iako u okolini Gazivodskog jezera nema ugostiteljskih objekata, veliki broj ljudi dolazi ovamo. Jezero je bogato ribom, tako da je tokom cele godine jezero posećuju ribari, dok tokom leta dolaze kupači iz obližnjih gradova. Osnovna namena Gazivodskog jezera je navodnjavanje kosovske nizije, snabdevanje pijaćom vodom kosovsko mitrovačkog okruga, ali ima i malu hidroelektranu koja se nalazi u Zubinom Potoku. Pored ova dva postoje i nešto manje Gračaničko jezero i Opoljsko jezero.

Termomineralni izvori i banje

• Klokot kod Gnjilana, postoji i banja, kao i nekoliko termomineralnih izvora, koja se smatraju vrlo lekovitim.
• Ilidža kod Peći, nalazi se na nadmorskoj visini od 499 m, voda je sumporovita, sa temperaturom od oko 56° i sadrži zemnoalkalne gasove. Poznata je po lečenju reumatizma i kožnih bolesti. A najposećenija je od maja do oktobra.

Biljni i životinjski svet

Klimatske, pedološke i hidrografske promene uticale su na raznovrsnost biljnog i životinjskog sveta. Planine su uglavnom pod šumama, ali ima i planinskih pašnjaka i livada.

Izražena je vegetaciona spratovnost. Na visini od 600 do 800 m su hrastove šume, bukove šume se nalaze na visini od 800 do 1500 m, dok su smrekove od 1500 do 1800 m. Gornja granica šuma je 1900 m, iznad toga je travnati pojas.

Nacionalni parkovi

Šarske planine nalaze se na jugozapadnom delu Kosmeta, u graničnom delu Srbije prema Makedoniji i Albaniji. Pružaju se pravcem severoistok-jugozapad i to su Šar planina, Paštrik i Koritnik. Šarske planine su mlade venačne planine izgrađene od škriljaca i krečnjaka, a u građi učestvuju i vulkanske stene, što je dovelo do pojava ruda. Na Šari je razvijen i glacijalni reljef, u starim cirkovima su jezera „gorske oči“ kao što je Livadičko jezero. Šarske planine imaju veliki privredni značaj, posebno za razvitak stočarstva, u kotlinama i dolinama reka postoje uslovi za zemljoradnju i voćarstvo. Šar planina ima uslova i za razvijanje letnjeg i zimskog turizma. Tu je i nacionalni park Šara koji se prostire na 38000 hektara. Prelepa i netaknuta priroda odlikuje ovaj park, koji izgleda kao beskrajno valovito prostranstvo ispresecano rekama. Ovaj park je poznat i po endemičnim vrstama kao što su munika, molika, beli i crni bor, jela, smrča i bor krivulj. Životinje koje su ovde najčešće su ris, medved i divokoza.

Privredne Odlike

Kosovo i Metohija su zaostala područja, iako imaju znatna prirodna bogatstva. Posledice rata odražavaju se višestruko u privredi. Nizak životni standard je odlika Kosova i Metohije. U Kosovskoj kotlini preovlađuje rudarstvo, dok je u Metohijskoj kotlini poljoprivreda, zemljoradnja, a stočarstvo na obodu planinskim obodima. Zanatstvo je tradicionalno, industrija novija.

Industrija

Kosovo i Metohija su u međuratnom periodu bili bez značajnije industrije. Sada u regiji ima 80 fabrika. Najveći industrijski centri su u Prištini (15 fabrika), Kosovskoj Mitrovici (9 fabrika), Prizrenu (12). Najrazvijenija industrija je tekstilna i prehrambena, dok nerazvijenu industriju dopunjuju tradicionalni zanati i domaća radinost. Mnogi stari zanati nestaju, ali se razvijaju novi u vezi sa saobraćajem i tehnikom. Međutim neki zanati se i dalje neguju kao folklorna i turistička vrednost kao npr. izrada ćilima, duboreza, grnčarije...

Metalurgija

Crna metalurgija

Crna metalurgija obuhvata proizvodnju gvožđa i čelika pri čemu se koristi ugalj i predstavlja ključnu granu industrije i osnovu za razvoj metaloprerađivačke i elektroindustrije. Poznata je po proizvodnji sirovog gvožđa, fero legura i čelika. Proizvodni kapaciteti crne metalurgije na Kosovu i Metohiji nalaze se u Prištini, Đakovici i Glogovcu.

Obojena metalurgija

Obojena metalurgija proizvodi bakar, olovo, cink, hrom, mangan, srebro, zlato i druge metale. Ovi metali zbog svojih hemijsko-fizičkih osobina: čvrstina, otpornost, laka topivost i prerada, električna provodljivost itd, našli su široku primenu.

Posle Drugog svetskog rata rekonstruisana je „Trepča“, koja daje preko 90% Srpske proizvodnje. Sa proizvodnjom od 84000 tona olova, 28000 tona cinka, 106 tona srebra, 102 tona bizmuta i 210 kilograma zlata „Trepča“ je kombinat svetskog značaja. Ovde se, takođe, razvila i hemijska industrija, a proizvodi se sumporna kiselina, veštačka đubriva kao i akumulatori.

Prehrambena industrija

industrija za proizvodnju ulja

Zasniva se na preradi maslina, suncokreta, kukuruznih klica, maka, semena bundeve itd. Pored toga što je neophodno u ishrani, ulje je našlo svoje mesto i u proizvodnji lekova, boja, lakova, sapuna, margarina itd. Na Kosmetu najstarija fabrika je „Milan Zečar“ podignuta 1947. u Uroševcu.

Industrija šećera

Zasniva se na proizvodnji šećerne repe. Šećer spada u visokokvalitetne proizvode prehrambene industrije. Najznačajnija fabrika na Kosmetu nalazi se u Peći.

Industrija alkoholnih pića

Uslovi za razvoj ove grane industrije su razvijeni vinogradarstvo i voćarstvo. Najpoznatije fabrike nalaze se u Prizrenu i Kosovu Polju.

Industrija duvana

U Srbiji postoje povoljni uslovi za gajenje duvana. Najkvalitetniji duvan je onaj sa juga Srbije. Posle Drugog svetskog rata, otvaraju se fabrike u Preševu, dok se finalna prerada vršu u Gnjilanu.

Tekstilna industrija

Na Kosovu i Metohiji prvi industrijski objekat izgrađen je 1952. a to je fabrika tekstila „Kosovka“ u Prištini. Lan, kao stara kultura neophodna tekstilnoj industriji najviše se gaji u Kosovskoj kotlini.

Industrija obuće

Relativno mlada industrijska grana počela da se razvija tek između Drugog svetskog rata. Najpoznatije fabrike na Kosmetu nalaze se u Prizrenu, fabrika „Komuna“ kao i Kombinat kože i obuće u Peći.

Industrija nameštaja

Razvijena je i bazira se na dobroj domaćoj sirovinskoj osnovi. Centri ove industrije na Kosmetu su u Prištini i Uroševcu

Rudarstvo

Kosmet je značajan rudarski rejon Srbije, i ima veoma dugu tradiciju. Rudnik olova i cinka Trepča spada u svetski značajne proizvođače. Olovo i cink daju i rudnici Ajvajlija, Kišnica, Novo Brdo i Badovac, a ima ga i na Rudniku i Zvečanu (kod Kosovske Mitrovice). Hrom se dobija u Metohiji, u rudnicima Deva i Babaj Boks, a ima ga i kod Uroševca. Na Golešu je rudnik nikla. Postoje i rudnici azbesta, boksita, leucita, cementa i vatrostalne gline.

Trepča se nalazi u južnoj supodini Kopaonika, rudarski je aktivna još od srednjeg veka. Proizvodi olovo, cink, srebro, bizmut, kadmijum, i zlato. Rudarsko - metalurško - hemijski kombinat „Trepča“ udružuje proizvodnju 25 rudnika i fabrika, i proizvodi sumpornu kiselinu, veštačko đubrivo, a poznata je i po jedinstvenim primercima kristala.

Kižnica raspolaže sa oko 10 miliona tona rude olova i cinka. Ajvajlija je blizu Prištine, ranije nisu korišćena rudna bogatstva ovog rudnika Bojkot kosovskih Albanaca je doveo do zapuštanja većine rudnika, i zatvaranja Trepče. Novobrdski rudnik kod Prištine, bio je čuven i u srednjem veku širom Evrope. (olovo, cink i srebro). Hrom, koji se koristi za proizvodnju nerđajućeg čelika se nalazi u Orahovcu, Đakovici i Prizrenu. Mangana, koji se koristi za dobijanje elastičnog čelika, ima u okolini Prištine. Borita, koji se koristi za proizvodnju stakla, najviše ima u dolini Ibra.

Energetika

Energetika je najznačajnija poljoprivredna delatnost, i nosilac privredno-ekonomskog razvoja. Zasniva se na oko 16 milijardi lignita na dnu Kosovsko-Metohijske kotline. To je najveći basen uglja na Balkanu. Izgrađen je i veliki termoenergetski sistem u Obiliću, koji je zbog separatizma i loših međunacionalnih odnosa zatvoren. Na Kosovu radi sistem termoelektrana, dok se u Metohiji nalazi šest manjih hidroelektrana, i dve manje termoelektrane.

Poljoprivreda

Metohija je značajniji poljoprivredni mikroregion od Kosova. Poljoprivreda u Metohiji je vodeća privredna grana. Plodno tlo, župska klima i primena određenih agrotehničkih mera doprinosi raznovrsniju i obimniju proizvodnju hrane. Pod oranicama je 52% poljoprivrednih površina, pod livadama i pašnjacima je 45%, a samo 4% je pod vinogradima i voćnjacima. U Kosovskoj kotlini ima više oranica, dok je voćnjaka i vinograda manje. Najviše se gaje kukuruz, pšenica, pasulj, krompir, kupus, šećerna repa i duvan, dok se od voća najviše gaje šljive, a zatim jabuke. Vinogradi se nalaze uglavnom u Landovici, Orahovcu i Suvoj Reci. Kosovska kotlina je druga žitnica. Mada rascepkanost poseda ne pogoduje proizvodnji. Bolju budućnost najavljuje hidrosistem Ibar-Lepenac za navodnjavanje. Planine su pod pašnjacima i šumama. Šumarska industrija je preživljavala krize zbog nekontrolisane seče, korišćenja drva za ogrev. šumskih požara itd. međutim sada se radi na pošumljavanjem goleti, zameni degradiranih šuma, kontrolisanjem seče i uspostavljanjem ravnoteže između seće i prirasta drvne mase. Pod šumom je 40% Kosmeta, više u kosovskom nego u metohijskom delu regije.

Stočarstvo

Metohija je stočarski značajnija od Kosova, ali je stočarstvo ekstenzivno, uz stalno smanjivanje stočnog fonda. Ovčarstvo je razvijeno na Prokletijama i Šar planini. Goveda se više gaje od svinja, jer muslimansko stanovništvo ne konzumira svinjetinu. Gaje se i bivoli, konji, živina itd.

Saobraćaj

Saobraćaj je dobro razvijen. Nalaze se na raskršću velikih saobraćajnica. Kružna drumska saobraćajnica prati obod Kosovsko-Metohijske kotline i na taj način omogućava dobru povezanost svih većih naselja Kosmeta. S obzirom na kosovski problem i neusredsređenost na razvoj ove pokrajine putevi propadaju.

Kroz Kosovsku kotlinu vode ibarske magistrale – put i pruga Kraljevo-Skoplje, i deo jadranske magistrale kao veza sa auto-putem u Skoplju. Ovuda prolazi i transbalkanska pruga: Peć-Priština-Niš-Prahovo. Prizren je sada spojen železnicom sa transbalkanskom prugom, a Đakovica je još uvek bez železnice. Priština je spojena sa sa Toplicom i Nišom preko prevoja Prepolica. Priština ima i aerodrom, ali je 7 km udaljen od pruge jer nekadašnji turski žitelji prištine nisu dali da pruga prođe kroz Prištinu.

Magistralni putevi dolinom Ibra: Peć-Priština-Kačanik-Crna Gora i Kraljevo-Kosovo Polje-Kačanik-Skoplje su važne drumske i železničke saobraćajnice. Kosovskometohijsku kotlinu (Peć-Prahovo).

Prištinski aerodrom se nalazi na 16 km od prištine, i na strateški je važnoj poziciji, jug Srbije povezuje Bliski istok i zapadnu Evropu.

Turizam

Šar-planina

Turizam je direktno povezan sa poljoprivredom i saobraćajem. Međutim na Kosovu i Metohiji nije razvijen iako ima povoljne uslove za razvoj: postoji veliki broj banja, pećina, kulturno-istorijskih spomenika, i planinska je regija što je povoljno za razvitak zimskog turizma.

Na teritoriji Kosova i Metohije je veoma zastupljena sakralna arhitektura (na Kosmetu postoji 1013 sačuvanih manastira). Manastiri i crkve su podizani uglavnom na mestima bivših hrišćanskih bogomolja. Freskoslikarstvo u crkvama Raško-Prizrenske eparhije predstavlja visok umetnički domet u Evropi. Najznačajnije su Gračanica, kod Prištine, Bogorodica Ljeviška, kod Prizrena, Pećka patrijaršija kod Peći, Visoki Dečani, manastir Banjska, Zvečan, kod Kosovke Mitrovice...

Na Kosovu i Metohiji su još značajni i Gazimestan, koji simboliše pobedu, Zvečan-grad, Ulpijana i dr.

Stari gradovi sa orijentalnom arhitekturom i istorijskim kulturama omogućuju gradski turizam, dok planine sa gustim šumama, prirodnim lepotama, kao što su dolina Miruše, Rugovo, vodopadi Belog Drima, pećine: Mermerna i Radovačka, su pogodni za odmarališta, rekreativne centre, i podstiču planinski turizam.

Stanovništvo i naselja

Autonomna pokrajna Kosovo i Metohija je izdvojena u autonomnu pokrajinu zbog nacionalno heterogenog stanovništva. Na Kosmetu ima najviše Albanaca, zatim Srba, i drugih. Plodne kotline su odavno naseljene o čemu svedoče praistorijska naselja kod Prištine (Donja Brnjica) i Kosovske Mitrovice (Karagač) zatim antički gradovi Theranda, blizu Prizrena, Ulpijana ili Lipanj, Viciaium ili Vučitrn, kao i srednjovekovna mesta – Novo Brdo i Priština. Albanci su visokom stopom nataliteta i dodatnim doseljavanjem iz Albanije su preovladali ne samo na Kosmetu, već i u delovima južne Srbije. Albanizaciju Kosmeta podstakli su posleratno doseljavanje Albanaca iz Albanije, visok prirodni priraštaj kosmetskih Albanaca, zabrana povratka Srbima na Kosovo i Metohiju, kao i teror Albanaca nad Srbima. Po popisu iz 1931. godine, na Kosmetu je bilo 60% Albanaca, dok ih je, prema popisu iz 1991. bilo više od 90%.

Gustina naseljenosti i prirodni priraštaj

Kosovo i Metohija je najgušće naseljena oblast u Srbiji. Što je posledica visokog nataliteta koji iznosi 32‰ i prirodnog priraštaja od 26‰. Najbrojniji su Albanci, koji potiču iz severne Albanije, i doseljavali su se kroz vekove, uglavnom posle povlačenja Srba.

Karakteristike stanovništva ove regije su: dominantno mlađe stanovništvo, dominiraju muškarci, poljoprivredno stanovništvo, i veliki broj nepismenog stanovništva (oko 30%). Prosvetna zaostalost, neiskorišćena i nerazvijena zdravstvena služba uzrok su kraćem životu i većem mortalitetu.

Naselja

Većina stanovništva živi na selu, gradovi su malobrojni, veći broj je malih gradova i varošica. Najčešće su smešteni u obodu kotline. Regija ima četiri grada sa preko 50 hiljada stanovnika. Naselja su srpska (starosedelačka), albanska i mešovita. Proces intenzivne i urbane gradnje bitno je izmenio izgled naselja.

Sela su zbijenog ili razbijenog tipa. Na planinama su sezonska naselja – katuni. Pošto Albanci žive u zajednicama od više porodica, u ograđenim dvorištima ima više zgrada.

Veći gradovi su: Priština, Kosovska Mitrovica, Prizren, Peć, Đakovica, Uroševac, Gnjilane, Podujevo, Vučitrn itd.