Geomorfološki proces
Geomorfološki proces (engl. geomorphological proces ili engl. geomorphic proces) predstavlja niz zbivanja koja se dešavaju u vreme dejstva skupa sila (agens) na stensku masu određene geološke građe (pacijens). Ta zbivanja se uvek događaju zakonito, po utvrđenom redosledu i sa unapred poznatim posledicama.
Agens je skup antagonističkih sila dvojakog porekla. To su endogene i egzogene sile. Njihovo dejstvo, posledice i uticaj na obrazovanje reljefa veoma su različiti.
Endogene sile utiču na oblikovanje reljefa, ali se pod njihovim uticajem menja i geološka građa znatno dublje od neposredne površine Zemlje. Stoga se endogene sile definišu kao geološki agens, a proces koji nastaje pod njihovim dejstvom naziva se geološki proces.
U reljefu Zemlje dejstvo endogenih sila izaiva prvenstveno krupne, regionalne promene, obrazujući najkrupnije geološke i morfološke celine. Ovakve celine, koje nastaju udruženim dejstvom endogenih i egzogenih sila, pri čemu je endogeni faktor dominantan, nazivaju se morfostrukture. U geomorfologiji se endogene sile definišu i kao morfostrukturni agens, a proces koji nastaje pod njihovim dejstvom kao morfostrukturni proces.
Dejstvo egzogenih sila oblikuje reljef. Ono modifikuje samo površinu stenske mase, ne menjajući u značajnijoj meri ni njen sastav, ni sklop. Zbog toga je geomorfološki proces skup zbivanja koja nastaju u vreme dejstva egzogenih sila na stensku masu određene geološke građe.
Sadržaj procesa[uredi | uredi izvor]
Zbivanja u okviru geomorfološkog procesa svode se na tri elementa. To su erozija, transport i akumulacija materijala. Njihova pojava i međusobni odnosi pokazuju jasno utvrđene zakonitosti.
Erozija[uredi | uredi izvor]
U vreme dejstva jedne egzogene sile, ili više udruženih egzogenih sila na stensku masu određenog litološkog sastava i sklopa, nastaje razaranje postojećih oblika, koje nosi opšti naziv erozija.
Po svojoj suštini erozija može biti mehanička ili hemijska. Najrasprostranjeniji vid je mehanička erozija, kada sila deluje na stensku masu svojom kinetičkom energijom. Hemijska erozija vezuje se za dejstvo vode na rastvorljive stenske mase. Umesto mehaničkog razaranja, ovde se obavlja rastvaranje, dakle hemijska reakcija.
Erozija pod dejstvom jednog agensa skoro po pravilu izaziva aktiviranje drugog agensa i nove pojave erozije. Takva erozija se označava terminom izazvana erozija, a nastale pojave nazivaju se izazvane i prateće pojave.
Erozija, kao jedan od elemenata geomorfološkog procesa, zavisi od tri osnovna geomorfološka činioca: sile (agens), geološke građe (pacijens) i dužine delovanja agensa na pacijens.
Transport[uredi | uredi izvor]
Materijal koji nastaje prilikom razaranja postojećeg oblika biva pokrenut, transportovan i premešten na drugo mesto. Premeštanje, tj. transport materijala, tesno je povezano sa razaranjem, erozijom oblika. Sve dok je materijal na mestu, dok je iznos transporta zanemarljivo mali, izmene oblika ili erozije zapravo nema. Tek kada je materijal pokrenut menja se oblik. Erozija i transport materijala čine, na taj način, jedinstvenu celinu.
Premeštanje, ili transport materijala može se obaviti na dva načina. Prvi, rasprostranjeniji vid je prenos mehaničke drobine, tj. transport odlomaka stenske mase veoma različite krupnoće. Transportna sredina u ovom slučaju može biti voda, vetar, ili pokrenuta čvrsta masa kao što je led ili stenska masa. Drugi vid, prenos materijala u vidu rastvora, javlja se kada se radi o hemijskoj eroziji, kakva se odvija u kraškom procesu. Transportnu sredinu tu čini isključivo voda.
Količina pokrenutog materijala uslovljena je intenzitetom erozije, tj. kinetičkom energijom sile, ili rastvaračkom snagom sredine koja obavlja eroziju. Drugi bitan element je geološka građa stenske mase na kojoj se obavlja erozija. Konačno, koliko će materijala biti erodovano i pripremljeno za transport zavisiće i od dužine vremena u kojem jedna sila ili skup sila deluju na stenski materijal.
Akumulacija[uredi | uredi izvor]
Sa opadanjem kinetičke energije transportnog sredstva počinje odlaganje, tj. akumulacija materijala. Pri transportu materijala u vidu rastvora akumulacija počinje zasićenjem rastvora. Odloženi materijal u oba slučaja gradi novi oblik. Akumulacija, dakle, predstavlja konstrukciju novih oblika reljefa.
Kinetička energija opada, a rastvor se zasićuje, postepeno. Saglasno tome i akumulacija se obavlja graduirano. Pri prenosu mehaničke drobine prvo se odlaže najkrupniji, pa zatim sve sitniji materijal. Obavlja se, dakle, selekcija ili klasifikacija materijala po krupnoći.
Selekcija materijala po krupnoći i stepen zaobljenosti pojedinih odlomaka zavise prvenstveno od medijuma, tj. sredine u kojoj se transport obavlja. Granulometrijska klasifikacija je najpotpunija u vodenoj sredini.
Klasifikacija, a naročito obrada materijala, tj. stepen zaobljenosti, umnogome zavise i od vremena trajanja transporta, odnosno od pređenog puta tokom prenosa materijala.