Grci u Vizantiji

Grci u Vizantiji su bili istočni Rimljani pravoslavne vjeroipovijesti koji su govorili grčki jezik tokom kasne antike i srednjeg vijeka. Činili su glavni dio stanovništva Vizantije (Istočno rimsko carstvo), tačnije Konstantinopolja i Male Azije (današnja Turska), grčkih ostrva, Kipra i dijelova južnog Balkana, a obrazovali su i brojne manjine, tj. pluralnosti, u primorskim urbanim sredinama Levanta i sjevernog Egipta. Tokom svoje istorije, vizantijski Grci su se identifikovali kao Rimljani (grč. Ῥωμαῖοι), ali ih savrmena istoriografija naziva „vizantijskim Grcima”. Govornici latinskog jezika su ih identifikovali jednostavno kao Grke ili sa izrazom Romeji.

Društvenu strukturu vizantijskih Grka prvenstveno je podržavala seoska, agrarna osnova koju su činili seljaci i manji dio siromašnih. Seljaci su živjeli u tri vrste naselja: selo, zaseok i imanje. Mnogi građanski nemiri koji su se desili u Vizantiji pripisani su političkim frakcijama unutar zemlje, a ne ovoj velikoj društvenoj osnovi. Vojnici među vizantijskim Grcima su u početku bili regrutovani među ruralnim stanovništvom i obučavani na godišnjem nivou. Od 11. vijeka u vizantijskoj vojsci bilo je sve više profesionalnih vojnika ili plaćenika.

Sve do 13. vijeka, obrazovanje među grčkom stanovništvo Vizantije bilo je naprednije nego na Zapadu, posebno na nivou osnovnog obrazovanja, što je dovelo do relativno visoke stope pismenosti. Grčki trgovci su bili uspješni i bili su veoma poštovani u međunarodnoj trgovini. Uprkos izazovima koje su postavljali suparnički italijanski trgovci, ipak su se održali tokom druge polovine postojanja Vizantije. Sveštenstvo je zauzimalo poseban položaj, ne samo što je imalo viši stepen slobode od sveštenstva na Zapadu, nego je imalo i patrijarha u Konstantinopolju koji je parirao katoličkom papi. Ovaj položaj je postepeno građen, jer je na samom početku Vizantije, pod carem Konstantinom Velikim (vladao 306—337), samo oko 10% stanovništvo bilo hrišćansko.

Upotreba grčkog jezika već je bila rasprostranjena u istočnim dijelovima Rimskog carstva kada je Konstantin premjestio prijestonicu u Konstantinopolj, iako je jezik carske administracije bio latinski. Od vladavine cara Iraklije (vlada 610—641), grčki je bio preovlađujući jezik među stanovništvom, a zamijenio je i latinski u administraciji. U početku, Vizantija je imala multietnički karakter, ali nakon muslimanskog osvajanja provincije u kojima nije bilo grčkog govornog stanovništva u 7. vijeku, zemljom su dominirali vizantijski Grci, koji su naseljavali prostor današnjeg Kipra, Grčke, Turske i Sicilije, kao i dijelove južne Bugarske, Krima i Albanije. Vremenom su se odnosi između njih i Zapada, naročito sa latinskom Evropom, pogoršali.

Odnosi su dodatno narušeni raskolom između katoličkog Zapada i pravoslavnog Istoka, koji je doveo do toga da su vizantijski Grci na Zapadu označeni kao jeretici. Tokom kasnog perioda Vizantije, a posebno nakon krunisanja kralja Franaka Karla Velikog (vladao 768—814) za cara u Rumu 800. godine, zapadni Evropljani nisu smatrali Vizantince nasljednicima Rimskog carstva, već kao dio istočnog grčkog kraljevstva.

Rimski identitet je opstao sve do pada Konstantinopolja i same Vizantije 1453. godine, ali i kasnije. Osmanlije su koristile oznaku „Rum” („rimski”) za osmanske Grke i izraz „Rum milet” („rimski narod”) za cjelokupno pravoslavno stanovništvo. Identitet su njegovali i osmanski Grci i osmanski vladari, koji se sve više pretvarao u etnički identitet, obilježen grčkim jezikom i pravoslavnim hrišćanstvom, što je bila preteča savremenog grčkog etničkog identiteta. Rimski identitet među Grcima počeo je da se gubi u vrijeme Grčke revolucije, kada je više faktora uvidjelo da će ga zamijeniti ime „Helen”, imajući u vidu prethodno oživljavanje kao samoidentifikacije u 13. vijeku pa nadalje među nikejskom elitom i intelektualnim krugovima Georgija Pletona i Jovana Argiropula, koji su zametnuli to smjeme. Današnji Grci još uvijek povremeno koriste, pored izraza „Grci” i „Heleni”, vizantijski izraz „Romeji” za samoimenovanje, kao i izraz „rimski” za označavanje savremenog grčkog jezika.

Terminologija

Vidi još: Etnonimi Grka

Dvoglavi orao, amblem dinastije Paleologa.

Tokom većeg dijela srednjeg vijeka, vizantijski Grci su se identifikovali kao „Rimljani” (grč. Ῥωμαῖοι, što znači građani Rimskog carstva), izraz koji je na grčkom jeziku postao sinonim za hrišćanske Grke. Latinizovani izraz „Grci” (grč. Γραικοί) bio je takođe u upotrebi, iako je njegova upotreba bila manje uobičajena i nepostojeća u zvaničnim vizantijskim prepiskama, prije Četvrtog krstaškog rata 1204. godine. Iako se ovaj latinski izraz za stare Helene mogao koristiti neutralno, upotreba među Zapadnjacima od 9. vijeka pa nadalje kako bi osporili vizantijske pretenzije na staro rimsko nasljeđe učinila ga je pogrdnim egzonimom za Vizantince koji su ga jedva koristili, uglavnom u kontekstu koji se odnosi na Zapad, kao što su tekstovi vezani za Firentinski sabor, da bi predstavili zapadnjački stav. Antički naziv Heleni bio je sinonim za „pagane” u popularnoj upotrebi, ali je ponovo oživio kao etnonim u srednjevizantijskom periodu (11. vijek).

Dok je na Zapadu izraz „Rimljanin” dobio novo značenje vezano za Katoličku crkvu i rimskog biskupa, grčki oblik riječi ostao je vezan za Grke iz Istočnog rimskog carstva. Izraz „vizantijski Grci” je egzonim koji su primjenjivali istoričari kao što je Hijeronim Volf; „Vizantijski” građani su na svom jeziku i dalje sebe nazivaju Romaji (Rimljani). Uprkos promjeni terminologije na Zapadu, istočni susjedi Vizantije, kao što su Arapi, nastavili su da nazivaju Vizantince „Rimljanima”, kao npr. u 30. suri Kurana (El Rum).^{[Kuran 30:2–5]} Oznaku „Rimljanin” (Rum milet, „rimski narod”) takođe su koristili kasniji protivnici Vizantinaca Osmanlije, a turski ekvivalent (tur. Rûm — „Rimljani”) i dalje koristi zvanična Turska za označavanje grčkih pravoslavaca (tur. Rumlar) u Istanbulu, kao i za Carigradsku patrijaršiju (tur. Rum Ortodoks Patrikhanesi — „Rimska pravoslavna patrijaršija”).

Među slovenskom populacijom jugoistočne Evrope, kao što su Bugari i Srbi, naziv Romaji (Rimljani) na njihovim jezicima se najčešće prevodi kao Grci. Neki slovenski tekstovi tokom ranog srednjeg vijeka takođe su koristili izraze Rimljani ili Romeji. U srednjovjekovnim bugarskim izvorima vizantijski carevi su navođeni kao „carevi Grka”, a Vizantija je bila poznata kao „Carstvo Grka”. Oba vladara Epirske despotovine i Nikejskog carstva takođe su bili „grčki carevi koji su vladali grčkim narodom”.

Jednako tako, među Nordijcima kao što su Islanđani, Varjazi (Vikinzi) i drugi skandinavski narodi, Romaji su bili poznati kao Grikkr (Grci). Postoje različiti runski natpisi koji su ostali u Norveškoj, Švedskoj, pa čak i u Atini, a koje su načinili putnici i pripadnici Varjaške garde, poput grčkog runskog kamenja i Pirejskog lava, na kojima se nalaze izrazi Grikkland (Grčka) i Grikkr i koji se odnose na njihove poduhvate u Vizantiji i međusobni uticaj.

Društvo

Dok društvena pokretljivost nije bila nepoznanica u Vizantiji, društveni poredak se smatrao trajnijim, pri čemu je prosječni čovjek kao arhetip Nebeskom sudu vidio carski dvor u Konstantinopolju. To društvo je uključivalo različite klase ljudi koje nisu bile ni isključive ni nepromjenljive. Najkarakterističniji su bili sirotinja, seljaci, vojnici, učitelji, preduzetnici i sveštenstvo.

Siromašni

Prema spisu iz 533. godine n. e., čovjek je bio „siromašan” ako nije imao 50 zlatnika (aureusa), što je bila skromna, ali ne i zanemarljiva suma. Vizantinci su bili naslijedili grčki koncept dobročinstva za dobrobit polisa; hrišćanski koncepti potvrđeni u Bibliji ipak su bili ti koji su podstakli njihovu naviku dobročinstva, a posebno primjeri Vasilija iz Cezareje, Grigorija Niskog i Jovana Zlatoustog. Broj siromašnih je oscilirao tokom postojanja Vizantije, ali oni su bili pokretačka snaga za građevinske projekte i ruralne radove. Njihov broj se očigledno povećao krajem 4. i početkom 5. vijeka, jer su napadi Varvara i želje da se izbjegne oporezivanje gurnuli ruralno stanovništvo u urbane centre.

Od Homerovog doba postojalo je nekoliko kategorija siromaštva: „pasivno siromašni” (πτωχός), koji su bili nižeg status od „aktivno siromašnih” (πένης). Činili su većinu zloglasne carigradske rulje, koja je imala funkciju sličnu onoj kao rimska rulja. Međutim, iako postoje slučajevi nemira koji se pripisuju siromašnima, većina građanskih nemira se može pripisati različitim frakcijama Hipodroma, kao što su Zeleni i Plavi. Siromašni su činili značajan procenat stanovništva, a uticali su na hrišćansko društvo Vizantije koje je stvorilo veliku mrežu bolnica (ιατρεία) i domova za siromašne, a religijski i društveni model umnogome je opravdan postojanjem siromašnih i nastao je iz hrišćanskog preobražaja društva klasične antike.

Seljaci

Vizantija i njeno društvo oslanjali su se na helenistički sistem zajedničke poreske obaveze zbog brzog i jednostavnog prihoda za državu iz različitih manjih gradova i sela, čije su stanovništvo uglavnom činili seljaci, koji su bili glavni izvor prihoda. Ne postoje pouzdani podaci o broju seljaka, ali se široko pretpostavlja da je ogromna većina vizantijskih Grka živjela u ruralnim i agrarnim oblastima. U Taktikonu cara Lava VI Mudrog (vladao 886—912), dvije profesije definisane kao okosnica privrede države su seljaci (γεωργική „zemljoradnici”) i vojnici (στρατιωτική).

Seljaci su uglavnom živjeli u selima, čiji se naziv polako mijenjao iz klasičnog κώμη u savremeno χωριό. Iako su poljoprivreda i stočarstvo bili dominantna zanimanja seljana, ipak nisu bila jedina. Postoje podaci za grad Lampsak, smješten na istočnoj obali Helesponta, u kojem je od ukupno 173 domaćinstva 113 svrstano kao seljačka, a 60 kao urbana, što ukazuje na druge vrste pomoćnih djelatnosti.

Traktat o oporezivanju, sačuvan u Biblioteci Marčijana u Veneciji, razlikuje tri tipa ruralnih naselja: selo (χωρίον), zaseok (αγρίδιον) i imanje (προάστειον). Prema prikazu sela Afetos iz 14. vijeka, koje je poklonjeno manastiru Hilandar, prosječna veličina posjeda je bila samo oko 3,5 modija (0,08 ha). Porezi na koje je ruralno stanovništvo bilo obavezno uključivali su porez na ognjište (καπνικόν), gotovinsko plaćanje (συνονή) često povezano sa porezom na ognjište, porez na pašnjake (εννόμιον) i dodatni namet („iz vazduha” — αέρικον) koji je zavisio od naseljenosti mjesta i kretao se između 4 i 20 zlatnika godišnje.

Njihova ishrana se sastojala uglavnom od žitarica i pasulja, a u ribarskim zajednicama riba je obično bila zamjena za meso. Hljeb, vino i masline bile su važne namirnice u ishrani, dok su vojnici u pohodima jeli duplo pečen i sušen hljeb zvan paksimadion (παξιμάδιον). U antici kao i današnje vrijeme, najčešće kultivacije u horafiji (χωράφια) bili su maslinjaci i vinogradi. Dok je Lijutprand Kremonski, posjetilac iz Italije, smatrao da je grčko vino iritantno jer je često bilo aromatizovano smolom (recina), većina drugih zapadnjaka se divila grčkim vinima, a naročito je poznato kritsko.

Dok su i lov i ribolov bili uobičajeni, seljaci su uglavnom lovili da bi zaštitili svoja stada i usjeve. Pčelarstvo bilo je razvijeno u Vizantiji podjednako i kao u staroj Grčkoj. Osim poljoprivrede, seljaci su se bavili i zanatima, fiskalnim inventarima u kojima se pominju kovači (χαλκεύς), krojači (ράπτης) i obućari (τζαγγάριος).

Vojnici

Vidi još: Vizantijska vojska

Isus Navin prikazan kao vojnik koji nosi lamelarnu klivanion kirasu i pravi spation mač (Osios Lukas).

Tokom milenijuma postojanja Vizantije, jedva da je prošla godina bez vojnog pohoda. Vojnici su bili normalan dio svakodnevnog života, mnogo više nego u savremenim zapadnim državama. Iako je teško napraviti razliku između rimskih i vizantijskih vojnika sa organizacionog aspekta, lakše je to učiniti u smislu njihovog društvenog profila. Vojni priručnici poznati kao Taktikon nastavili su helenističku i rimsku tradiciju i sadržali su obilje podataka o izgledu, običajima, navikama i životu vojnika.

Kao i seljaci, mnogi vojnici su obavljali pomoćne poslove, poput bolničara i tehničara. Odabir na vojnu dužnost je bio godišnji sa godišnjim pozivima, a velike zalihe su bile uložene na vojne vježbe, tokom zimskih mjeseci, koje su činile veliki dio života vojnika.

Sve do 11. vijeka većina vojnih obveznika je bila iz ruralnih sredina, dok je regrutacija zanatlija i trgovaca još uvijek otvoreno pitanje. Od tada je profesionalno regrutovanje zamijenilo vojnu obavezu, a sva veća upotreba plaćenika u vojsci bila je pogubna za budžet. Od 10. vijeka pa nadalje postojali su zakoni koji su povezivali vlasništvo nad zemljom i vojnu službu. Dok država nikada nije dodjeljivala zemlju za obaveznu vojnu službu, vojnici su mogli i koristili su svoju platu za kupovinu zemljišnih posjeda, a porezi bi u nekim slučajevima bili smanjeni ili ukinuti. Ono što je država dodjeljivala vojnicima, od 12. vijeka pa nadalje, bili su prihodi od poreza sa nekih posjeda zvanih pronija (πρόνοιαι). Kao i u antici, osnovna hrana vojnika ostao je sušeni zapečeni hljeb, iako mu je ime promijenjeno iz bukelaton (βουκελάτον) u paksimadion.

Литература

• Stouraitis, Ioannis (2014). „Roman identity in Byzantium: a critical approach”. Byzantinische Zeitschrift (на језику: енглески). 107 (1). ISSN 1868-9027. doi:10.1515/bz-2014-0009. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Stouraitis, Yannis (2017). „Reinventing Roman Ethnicity in High and Late Medieval Byzantium”. Medieval Worlds (на језику: енглески). 5 (2017): 70—94. ISSN 2412-3196. doi:10.1553/medievalworlds_no5_2017s70. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Kaldellis, Anthony (2008). Hellenism in Byzantium: The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition (на језику: енглески). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-87688-9. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Asdrachas, Spyros I. (2005). „An Introduction to Greek Economic History, Fifteenth to Nineteenth Centuries: Fields of Observation and Methodological Issues”. The Historical Review/La Revue Historique (на језику: енглески). 2: 7—30. ISSN 1791-7603. doi:10.12681/hr.181. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Ricks, David; Magdalino, Paul (2016). Byzantium and the Modern Greek Identity (на језику: енглески). Routledge. ISBN 978-1-351-95368-9. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Angold, Michael (1975). „Byzantine ‘Nationalism’ and the Nicaean Empire”. Byzantine and Modern Greek Studies. 1 (1): 49—70. ISSN 0307-0131. doi:10.1179/030701375790158257. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Merry, Bruce (2004). Encyclopedia of Modern Greek Literature (на језику: енглески). Greenwood Publishing Group. ISBN 978-0-313-30813-0. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Revue Historique (на језику: енглески). 2. National Hellenic Research Foundation. 2005. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Kakavas, George (2002). Post-Byzantium: The Greek Renaissance : 15th-18th Century Treasures from the Byzantine & Christian Museum, Athens (на језику: енглески). Hellenic Ministry of Culture. ISBN 978-960-214-053-6. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Kaplanis, Tassos A. (12. 6. 2014). „Antique Names and Self-Identification”. Re-imagining the Past: 80—97. doi:10.1093/acprof:oso/9780199672752.003.0005. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Harrison, Thomas (2002). Greeks and Barbarians (на језику: енглески). Routledge. ISBN 978-0-415-93958-4. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Earl, Donald C. (1968). The Age of Augustus (на језику: енглески). Crown Publishers. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Angelov, Dimiter (2007). Imperial Ideology and Political Thought in Byzantium, 1204-1330 (на језику: енглески). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-85703-1. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Makrides, Vasilios (2009). Hellenic Temples and Christian Churches: A Concise History of the Religious Cultures of Greece from Antiquity to the Present (на језику: енглески). NYU Press. ISBN 978-0-8147-9568-2. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Magdalino, Paul (1991). Tradition and Transformation in Medieval Byzantium (на језику: енглески). Variorum. ISBN 978-0-86078-295-7. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Page, Gill (2008). „Being Byzantine: Greek identity before the Ottomans” (на језику: енглески). Cambridge University Press. ISBN 978-0-51149-657-8. doi:10.1017/CBO9780511496578. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Cameron, Averil (2009). The Byzantines (на језику: енглески). John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4051-9833-2. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Ostrogorski, Georgije (1969). History of the Byzantine State (на језику: енглески). Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-1198-6. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Doumanis, Nicholas (2013). „14 The Ottoman Roman Empire, c. 1680–1900: How Empires Shaped a Modern Nation”. Ур.: Aldrich, Robert; McKenzie, Kirsten. The Routledge History of Western Empires (на језику: енглески). Routledge. стр. 208—221. ISBN 978-1-317-99987-4. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Nikolov, Angel (2006). „Empire of the Romans or Tsardom of the Greeks? The Image of Byzantium in the Earliest Slavonic Translations from Greek”. Ур.: Jeffreys, Elizabeth; Haarer, Fiona K. Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies: London, 21-26 August, 2006 (на језику: енглески). 65. Ashgate Publishing, Ltd. стр. 31—39. ISBN 978-0-7546-5740-8. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Herrin, Judith; Saint-Guillain, Guillaume (2011). Identities and Allegiances in the Eastern Mediterranean After 1204 (на језику: енглески). Ashgate Publishing, Ltd. ISBN 978-1-4094-1098-0. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Jakobsson, Sverrir (2016). „The Varangian Legend. Testimony from the Old Norse sources”. Ур.: Androŝuk, Fëdor; Shepard, Jonathan; White, Monica. Byzantium and the Viking World (на језику: енглески). Acta Universitatis Upsaliensis. стр. 346—361. ISBN 978-91-554-9462-9. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Cavallo, Guglielmo (1997). The Byzantines. University of Chicago Press. ISBN 0-226-09791-9. Приступљено 25. 3. 2022. 
• Ziche, Hartmut (2006). „Historians and the Economy: Zosimos and Prokopios on Fifth- and Sixth- Century Economie Development”. Ур.: Burke, John; Betka, Ursula; Buckley, Penelope; Hay, Kathleen; Scott, Roger; Stephenson, Andrew. Byzantine Narrative: Papers in honour of Roger Scot (на језику: енглески). BRILL. ISBN 978-90-04-34487-7. Приступљено 5. 4. 2022. 
• Harvey, Alan (2003). Economic Expansion in the Byzantine Empire, 900-1200 (на језику: енглески). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-52190-1. Приступљено 5. 4. 2022.