Deževski sporazum

S Vikipedije, slobodne enciklopedije

Deževski sporazum je dogovor po kojem je Milutin preuzeo srpski presto 1282. godine. Sporazum je sklopljen u Deževi, mestu u raškoj župi gde se nalazio jedan od dvoraca Nemanjića, na koji je očuvana uspomena i u narodnoj pesmi (Kod Deževe strijeh dvorova).

Kad je kralj Dragutin 1282. godine kod obližnjeg grada Jeleča pao s konja i slomio nogu, povukao se s vlasti i predao presto u Deževi mlađem bratu Milutinu. Okolnosti i uslovi pod kojima je predaja izvršena malo su poznati. Arhiepiskop Danilo kazuje da je nesreća izazvala „veliku zabunu“ u zemlji i strah od napada „susednih careva“, te je verovatno kralj pod pritiskom događaja, na državnom saboru, odlučio da se povuče i preda bratu znake vladarskog dostojanstva, „svite mnogocenske carske, konja svoga i oružje koje sam nosaše.“

Prema sporazumu Milutin je trebalo da vlada doživotno, s tim da posle njegove smrti presto zauzme jedan od Dragutinovih sinova.

Dragutin je zadržao deo srpskih zemalja oko Rudnika, Arilja i donjeg Lima.

Deževski sporazum se nije održao i docnije je bio uzrok dužeg sukoba između braće, s teškim posledicama po Srbiju.

Istorijski izvori[uredi | uredi izvor]

Arhiepiskop Danilo, autor "Žitija Dragutinovog"

Četiri pisana izvora svedoče o sporazumu Milutina i Dragutina zaključenom na proleće 1282. godine. Najznačajniji izvor jeste "Žitije kralja Dragutina", arhiepiskopa Danila II. Žitije je deo korpusa biografija nemanjićkih vladara i arhiepiskopa, poznatije pod nazivom "Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih". Smatra se da je pisano nekoliko godina nakon Dragutinove smrti (1316). Arhiepiskop Danilo, pružajući podršku kralju Milutinu i njegovoj lozi, izbegava da piše o konkretnim odredbama Deževskog sporazuma, te smo u žitiju uskraćeni za glavne odluke koje su sporazumom predviđene. Danilo samo donosi informaciju da je Dragutin abdicirao u korist brata. [1]

Jedini vizantijski istoričar koji se interesovao za smenu na srpskom prestolu bio je Georgije Pahimer. Stranom piscu nisu bili poznati detalji i tačno mesto zaključenja sporazuma, ali je njegovo svedočanstvo značajno za rekonstrukciju nasledne odredbe.[2] Dva zapadna izvora takođe svedoče o uslovima pod kojima je došlo do smene na vlasti. Prvi je Anonimni opis Istočne Evrope, nepoznatog autora, iz 1310. godine, koji donosi čak dve verzije o naslednoj odredbi. Ove verzije su očigledno poticale od pristalica Milutina i pristalica Dragutina, budući da je delo pisano u završnoj fazi potonjeg građanskog rata među braćom.[3] Pozniji izvor jeste delo barskog arhiepiskopa Gijoma Adama, koje je nesumnjivo naklonjeno starijem bratu.[4]

Prvorazredni izvor o smeni na prestolu predstavlja i scena deževske abdikacije oslikana u kapeli kralja Dragutina u Đurđevim Stupovima. Ova freska je značajna, budući da donosi podatke o učešću arhiepiskopa Jevstatija I u predaji prestola. Srpski arhiepiskop oslikan je na fresci. Njegovu ulogu u Milutinovom dolasku na vlast ne pominje arhiepiskop Danilo, kao ni drugi pisani izvori.[5]

Pozadina[uredi | uredi izvor]

Kralj Stefan Dragutin došao je na presto nakon pobede nad ocem u bici kod Gacka 1276. godine.[6]. Značajni faktori u državi nisu podržali njegov nasilan dolazak na presto. Protiv Dragutinove uzurpacije ustao je sam vrh srpske crkve. Arhiepiskop Joanikije povukao se zajedno sa kraljem Urošem u Hum, gde je i umro. Udovica Jelena je nakon Uroševe smrti prenela njegovo telo i sahranila ga u Sopoćanima. U Uroševoj zadužbini sahranjeno je i telo arhiepiskopa, koji mu je do smrti ostao veran.[7].

Dragutin na ktitorskoj fresci u crkvi Svetog Ahilija u Arilju

Pored crkve, protiv Dragutinove uzurpacije bio je i veliki deo srpske vlastele. Došavši na presto uz pomoć kumanske vojske Joakima Pektera, Dragutin je verovatno morao prihvatiti određene obaveze prema mladom ugarskom kralju Ladislavu. Međutim, izbijanje građanskog rata u Ugarskoj otklonilo je mogućnost da Dragutin bude pozvan da te obaveze i izvrši. Pored toga što je doveo neprijateljsku vojsku na srpsko tle, Dragutin je tokom svoje šestogodišnje vladavine vodio pasivnu spoljnu politiku. Prilika za proširenje države bila je dobra. U Bugarskoj je buknuo Ivajlov ustanak. Vlastela je očekivala i aktivniju politiku prema Vizantijskom carstvu.[8]

Stav kraljice Jelene, kao i mladog Milutina prema događajima iz 1276. godine nisu poznati. Jelena je od sina dobila na upravu teritorije u Zeti, Trebinju, Plavu i Gornjem Ibru. Zauzvrat, Jelena je dala blagoslov Dragutinovom dolasku na presto. Njen uticaj bio je presudan i na odnos Dragutina sa mlađim bratom. Položaj Milutina u godinama nakon očevog svrgavanja u potpunosti je nepoznat. Moguće da je Milutin na svoju stranu privukao deo nezadovoljne vlastele, što je 1282. godine moglo rezultirati njegovom dolasku na vlast. [9]


Sporazum[uredi | uredi izvor]

Vreme i mesto zaključenja sporazuma[uredi | uredi izvor]

Kralj Milutin sa freske u Kraljevoj crkvi u Studenici

Deževski sporazum treba datirati u početak 1282. godine. Poslednji dokument koji pominje Dragutina kao vladara nastao je jula 1281. godine. Prva godina vladavine kralja Milutina jeste 6790. godina, odnosno period od 1. septembra 1281. do 31. avgusta 1282. godine. Po dolasku Milutina na vlast, srpska vojska je napala vizantijske snage. Do izbijanja rata došlo je na proleće 1282. godine. U sam početak godine treba smestiti i održavanje sabora u Deževu.[10]

Mesto Deževo postoji i danas, a srednjovekovno naselje razvilo se oko reke Pnuće, koja se danas naziva Deževska reka. U dolini reke Pnuće nalazilo se naselje majstora-zidara. Danas se ime „Pnuća“ zadržalo kao ime potesa uz Deževsku reku, nedaleko od njenog ušća u Rašku, u blizini Petrove crkve. Svetostefanska povelja svedoči da se Deževo ubrajalo u krunske posede Nemanjića koje je srpski kralj darovao manastiru Banjska.[11] U samom Deževu danas postoji „Nemanjina česma“, veoma poštovana u selu, u odnosu na čiji položaj meštani određuju svoje posede. Veruje se da su se u njenoj blizini nalazili Nemanjini dvori. Deževo gubi značaj tokom Milutinove vladavine. On ukida dvor u Deževu, a na tom mestu nastaje groblje. Ipak, mesto nije palo u zaborav. Pominje se u dokumentima vezanim za Veliki bečki rat (kraj 17. veka), a pominje ga i Karađorđe u jednom svom pismu iz 1806. godine. On naređuje vojsci u novopazarskom kraju da zauzme položaje oko Deževa „na mestu gde su bili Nemanjića dvori, ko što o tom istorija zbori“[12]

Uzroci abdikacije[uredi | uredi izvor]

U nauci je odbačen stav da je uzrok Dragutinove abdikacije bio prelom noge. To je mogao biti samo povod smene na vlasti. Pravi uzroci ležali su u neuspešnoj Dragutinovoj politici. Danilo svedoči o "velikoj uzbuni" nakon Dragutinovog pada sa konja, što može biti nagoveštaj pobune vlastele.[13] Srbija se nalazila pod vizantijskim napadom, te je bio potreban odlučan vladar, da predvodi kontranapad.

Milutinova uloga u pretpostavljenoj pobuni vlastele u potpunosti je nepoznata. Pada u oči brzina kojom je on bio spreman da preuzme vlast i da se suprotstavi vizantijskoj vojsci, što upućuje na pretpostavku da je aktivno učestvovao u pobuni. U nauci je čak iznesena i sumnja u Danilov pad sa konja, budući da je to bio jedan od uobičajenih toposa srednjovekovne književnosti. Slične smene na prestolu prikazuju Letopis popa Dukljanina, ali i Konstantin Filozof.[14]

Dragutinovo pokajanje[uredi | uredi izvor]

U Danilovom opisu prisutni su motivi Dragutinovog pokajanja. Padom sa konja, Dragutin je uvideo svoj greh prema ocu, te je to bio jedan od glavnih motiva njegove abdikacije u korist brata. I zaista, prelom noge u srednjem veku nije predstavljao smetnju vršenju vlasti. Konstantin Tih je nekoliko godina pre Deževskog sporazuma takođe zadobio prelom noge, što ga nije sprečilo u obavljanju vladarskih funkcija. Kraljevu povredu najpre treba posmatrati kao simbolični pokazatelj da je Dragutin izgubio Božju podršku. Narušavanje integriteta vladarevog tela je u Vizantiji, kao i srednjovekovnoj Srbiji, značilo da vladar više nije Božiji izabranik. U Vizantiji 7. veka praktikovano je odsecanje nosa radi eliminisanja protivnika u borbi za presto. Počev od 8. veka, kazna odsecanja nosa zamenjena je oslepljenjem.

Tok Dragutinovog žitija menja se nakon Deževske smene na prestolu. Unoseći motiv pokajanja, Danilo predstavlja Dragutinovu abdikaciju i monašenje kao vremenski bliske događaje. Budući da je poznato da je do monašenja kralja Dragutina došlo neposredno pred njegovu smrt, dakle više od tri decenije nakon Deževskog sporazuma, ovakav razvoj događaja ne odgovara istorijskoj istini. [15]

Danilov opis Deževskog sporazuma koncentriše se na Dragutinovu predaju vladarskih insignija bratu. U pitanju su bili vladarska kruna, zlato, odežda, konj, oružje i zlatni pojas.[16][17]

Naslednik prestola[uredi | uredi izvor]

Stefan Vladislav, Dragutinov sin, na Lozi Nemanjića u Dečanima

Odredba o nasledniku prestola predstavlja najbitniju tačku sporazuma u Deževu. Danilo ne donosi podatke o tome šta su braća dogovorila po pitanju naslednika. Stoga su se istraživači pri njenoj rekonstrukciji koristili stranim izvorima. Georgije Pahimer piše da je po sporazumu Milutina nakon smrti trebao naslediti Dragutinov potomak: "... odvojivši sebi dovoljno zemlje, prepustio je (Dragutin) brigu oko vlasti njemu (Milutinu) koji će posle smrti sačuvati vlast njegovoj deci". Dragutin je imao dvojicu sinova: Vladislava i Urošica. Presto je očigledno trebao pripasti starijem sinu Vladislavu. [18]

Anonimni opis Istočne Evrope iz 1310. godine donosi dve verzije nasledne odredbe: "Neki, pak, kažu da je kraljevstvo naprosto prepustio i da se odrekao kraljevske vlasti, ali drugi tvrde, a to i sam kralj Stefan priznaje, da ga nije prepustio tek tako, niti ga se odrekao, već pod uslovom da mu se kraljevstvo, ako preživi, vrati, a ako umre, da ovaj uzme kraljevstvo. Ali mlađi brat, zavladavši kraljevstvom, nikada ga nije vratio bratu, iako je ovaj ozdravio, već je njime vladao dvadeset i šest godina i doista još uvek njime vlada. I zbog ovoga je izbio rat i sukob između pomenute braće koji traje do dana današnjeg". [19] Sa anonimnim autorom slaže se i prikaz barskog arhiepiskopa Gijoma Adama, koji je svoje delo pisao oko 1331. godine. [20]

Detaljno analizirajući odredbe Deževskog sporazuma, Mihailo Dinić iznosi zaključio je da je sporazum u Deževu predviđao da srpski presto ostane kralju Milutinu doživotno, ali da nakon njegove smrti vlast pripadne Dragutinovom sinu Vladislavu. [21]

Podela teritorija[uredi | uredi izvor]

Da je jedna od tački pregovora u Deževu bila i podela teritorija kratko svedoči Georgije Pahimer, koji kazuje da je Dragutin sebi odvojio dovoljno zemlje. [22] Dragutin je 1284. godine od tasta dobio na upravu Mačvu, severoistočnu Bosnu i porečje Kolubare.[23] Arhiepiskop Danilo piše da se Dragutin odmah po predaji vlasti povukao u Mačvu, što ne može biti tačno, budući da ona 1282. godine nije bila u njegovoj vlasti. [24] Međutim, Dragutin je vladao određenim teritorijama i u periodu od 1282. do 1284. godine. On je Deževskim sporazumom dobio na upravu Rudnik, Arilje, deo Uskoplja i Dabar.[25][26] Time je, uz državu kralja Milutina i državu kraljice Jelene stvorena i treća država na prostorima srpskih zemalja.

Posledice[uredi | uredi izvor]

Država kralja Dragutina krajem 13. veka

Deževskim sporazumom uređeni su odnosi između Dragutina i Milutina, kakvi će trajati do izbijanja građanskog rata 1299. godine. U narednim godinama odnosi među braćom bili su harmonični. Braća vode zajedničke ratove protiv Vizantije, vidinskog kneza Šišmana, kao i kumanske braće Drmana i Kudelina. Odnosi se kvare tek pred kraj 13. veka, usled Milutinovih pregovora sa Vizantijom. Rat Srbije i Vizantije iz 1297. godine okončan je sporazumom, koji je aprila 1299. godine učvršćen dinastičkim brakom Milutina i Andronikove ćerke Simonide. Namera Milutina, između ostalog, bila je da detetom iz braka sa vizantijskom princezom, izigra poštovanje Deževskog sporazuma. [27]

Milutin početkom 14. veka pokazao nameru za odbacivanjem Deževskog sporazuma, usled čega je izbio dinastički sukob. Rat Dragutina i Milutina trajao je od 1299. do 1311/12. godine. Milutin u periodu rata odbacuje dogovor sa bratom i kao naslednika proklamuje svoga starijeg sina Stefana Dečanskog. Sa druge strane, Dragutin je nastojao da sa vlasti zbaci brata i na presto dovede sina Urošica. Uz posredovanje crkve, mir je okončan 1311/12. godine, povratkom na odredbe Deževskog sporazuma. Po pitanju naslednika nije jasno šta je tačno odlučeno. Deževska odredba je možda doživela promenu, te je određeno da podvojenost teritorija opstane i nakon smrti braće. [28]

Dolaskom na vlast Stefana Dečanskog, uspostavljena je paralelna vladavina sinova Milutina i Dragutina. Krajem 1323. godine između Stefana Dečanskog i Vladislava izbija građanski rat. Pobedom Stefana i izgonom Vladislava iz zemlje, definitivno su odbačene odredbe Deževskog sporazuma, a Milutinova grana nastavila je svetorodnu lozu Nemanjića. [29]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ Živković 2021, str. 35
  2. ^ VIINJ 1986, str. 43–44
  3. ^ DEO 2013, str. 124–125
  4. ^ Novaković 1894, str. 24–25
  5. ^ Živković 2021, str. 42–43
  6. ^ Danilo 1935, str. 15–16
  7. ^ Živković 2021, str. 27–8
  8. ^ Živković 2021, str. 28–33
  9. ^ Živković 2021, str. 33
  10. ^ Živković 2021, str. 36
  11. ^ Kalić 1991, str. 45
  12. ^ Kalić 1982, str. 5–17
  13. ^ Danilo 1935, str. 22
  14. ^ Živković 2021, str. 36–37
  15. ^ Živković (2021), 37, 139-149
  16. ^ Danilo 1935, str. 23–4
  17. ^ Đurić 1991, str. 169–197
  18. ^ VIINJ 1986, str. 43–4
  19. ^ DEO 2013, str. 124–125
  20. ^ Novaković 1894, str. 24–25
  21. ^ Živković 2021, str. 41
  22. ^ VIINJ 1986, str. 43–4
  23. ^ Živković 2021, str. 47
  24. ^ Danilo 1935, str. 25
  25. ^ Ćorović 1929, str. 5–12
  26. ^ Živković 2021, str. 41–2
  27. ^ Živković 2021, str. 47–69
  28. ^ Živković 2021, str. 69–107
  29. ^ Živković 2021, str. 151–167

Literatura[uredi | uredi izvor]

  • Životi kraljeva i arhiepiskopa srpskih, Arhiepiskop Danilo, Srpska književna zadruga, Beograd (1935)
  • Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom VI, Vizantološki institut Srpske akademije nauka i umetnosti, dela Georgija Pahimera, Teodora Metohita, Nićifora Grigore i Manojla Fila, Beograd (1986)
  • Anonymi Descriptio Europae Orientalis. Anonimov opis Istočne Evrope, Istorijski institut, Živković Tibor, Petrović Vladeta, Uzelac Aleksanda, Beograd (2013)
  • Novaković, Stojan, Burkard i Bertrandon de la Brokijer: o Balkanskom poluostrvu 14. i 15. veka, Godišnjica Nikole Čupića 14, Beograd (1894), 1-66
  • Živković, Vojislav, Srpski kraljevi Dragutin i Milutin. Problem nasleđa srpskog prestola krajem 13. i početkom 14. veka, Centar za crkvene studije Niš, Svepravoslavno društvo Prepodobni Justin Ćelijski i Vranjski Vranje, 2021.
  • Đurić, Ivan, Deževski sabor u delu Danila II, Arhiepiskop Danilo Drugi i njegovo doba, međunarodni naučni skup povodom 650 godina od smrti 1987. godine, Beograd (1991), 169-197.
  • Kalić, Jovanka, Istraživanja u Deževu, Novopazarski zbornik 6 (1982), 5-17.
  • Kalić, Jovanka, Raško nasleđe u vreme Danila II, Arhiepiskop Danilo Drugi i njegovo doba, međunarodni naučni skup povodom 650 godina od smrti 1987. godine, Beograd (1991), 43-53.
  • Ćorović, Vladimir (1997). Istorija srpskog naroda. 
  • Lj. Andrejević, Srpski kraljevski presto i pitanje o njegovom nasledstvu od ostavke kralje Stefana Dragutina do pobede kralja Stefana Uroša III. nad kraljem Vladislavom II. Beograd 1898;
  • V Ćorović, Podela vlasti između kraljeva Dragutin i Milutina 1282—1284. Glas SA 1929 CXXXVI;
  • M. Dinić, Oblast kralja Dragutina posle Deževa, Glas SA 1951 CCIII;
  • M Dinić, Uz raspravu „Oblast kralja Dragutina posle Deževa“ Istorijski časopis 1951/52.
  • Tekst dr Mihajla J. Dinića akademika SANU i ANUBIH profesora Filozofskog fakulteta u Beogradu u Enciklopediji Jugoslavije JLZ Zagreb 1984.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Дежевски_споразум&oldid=27681637”