Drugi ilirski regulament

Marija Terezija 1773. godine

Drugi ilirski regulament (lat. Regulamentum Illyricae Nationis) je bila zbirka propisa, uredbi i naredbi koje su se odnosile na Srbe u Habzburškoj monarhiji. Donet je kao zamena "Prvom ilirskom Regulamentu" kojim srpski narod i visoko sveštenstvo nisu bili zadovoljni. Regulament je donet 3. januara 1777. godine. Razlike su se ticale prihoda i imovine crkvenih lica, osnivanja škola, sahrana i dr.

Uvod

Mitropolit Jovan Georgijević (Đorđević) umro je 23. maja 1773. godine. Pošto zaposedanje mitropolitske stolice nije bilo tako hitno, sabor je odložen za 1774. godinu. Više od godinu dana stolica je bila upražnjena, da bi sabor bio zakazan posle Uskrsa 1774. godine. Na njemu je za mitropolita izabran temišvarski episkop Vićentije Jovanović Vidak. Želja dvora bila je ostvarena, jer je Vićentije Jovanović izabran prvog dana izbora. Sabor je otvoren 26. maja, a Jovanović je odneo pobedu 30. maja. Međutim, Ilirska dvorska deputacija bila je teško razočarana u drugim stvarima. One su se pre svega odnosile na "prvi ilirski Regulament" iz 1770. godine kojim su privilegije Srba svedene na crkveno-školska pitanja. Zbog toga je Deputacija uputila gravamine sa 31 tačkom pritužbi baronu fon Matesenu. One su se delom odnosile na privilegije, a delom na nedavno sačinjeni Regulament. Ništa manje nego 16 pritužbi odnosilo se na pojedine odredbe Regulamenta; na umanjenje mitropolitovih prihoda usled ukidanjanja kneževskog dukata u Banatu, na uskraćivanje prava nasleđa koje je patrijarh Arsenije III dobio privilegijom cara Leopolda I od 1691. godine, na mešanje feudanih i županijskih činovnika u crkvenu upravu, na propis da mitropolit mora uvek imati istu zalihu vina i žitarica, na propisani konsenzus o episkopskim vizitacijama, na smanjenje broja sveštenih lica i dr. Dvorska deputacija bila je prisiljena da na osnovu "Napomena" dostavljenih sa najviših mesta izmeni i modifikuje Regulament. Ona je to učinila posebnim "dodatkom" na osnovu kojeg je onda 4. avgusta 1774. godine Matesenu upućen carski reskript u kojem su podnesene narodne pritužbe rešene tačku po tačku. Na osnovu potonjih savetovanja i razmatranja, Dvorska deputacije ja sastavila jedan novi regulament sa čijom sadržinom je mitropolit bio "u potpunosti zadovoljan". Sazvan je episkopski sinod koji je trebalo da se sastane 21. septembra 1776. godine. Sindo je imao da razmotri, preispita i prihvatio ceo Regulament u njegovoj novoj formi. Na raspolaganju je imao vreme od 23. septembra 1776. do 3. januara 1777. godine.

Sadržina

Regulament iz 1777. godine u bitnim tačkama odstupa od Regulamenta iz 1770. godine. Naslov drugog Regulamenta ostao je istovetan sa prvim. Kao i raniji, i ovaj Regulament sadrži 10 odeljaka sa 76 paragrafa. U pogledu naslova, oni su većim delom ostali neizmenjeni. Prva dva odeljka ostala su neizmenjena. Treći paragraf izmenjen je davanjem prava narodu da izabere mitropolita koji bi kasnije bio potvrđen sa carske strane. Paragrafom 4 preciznije se određuju arhiepiskopski prihodi nego što je to bilo učinjeno 1770. godine. Potpuno su izmenjeni paragrafi 48-50 koji se odnose na ustrojstvo manastira i upravljanje manastirskim posedima. Iguman manastira bira se doživotno, dok se njenog pomoćnik ili zamenik bira svake godine. Za potvrdu u manastir mora da se podnese zvaničan dokaz da je kandidat napunio 24 godine života. Pripremni period traje 3 godine. Potpuno nov je i osmi odeljak o konzistorijumima (paragrafi 51-59).

Posledice

Ilirska dvorska deputacija bila je zadovoljna novim ilirskim Regulamentom. U svojoj predstavci od 18. januara 1778. godine ona smatra da su ilirske stvari dobro uređene. Srbi nisu bili zadovoljni Regulamentima. Najteže ih je pogodila odredba o sahranama koja je menjala dotadašnje srpske pravoslavne obrede. Episkopski sinod iz 1776. godine žalio se na odluku da se ubuduće ne dozvoljava da se pokojnici sahranjuju u crkvama i oko nje. Zabrana je izazvala veliko ogorčenje u narodu koji je na nju gledao kao na povredu prava garantovanih privilegijama cara Leopolda. Usled zabrane izbijaju ustanci u Novom Sadu i Vršcu. Vlasti su bile zaprepašćene ustancima. Deputacija je poručila carici da bi se pobune smirile ukoliko bi se povukla odluka o sahranjivanju mrtvih. Ugarska dvorska kancelarija ustala je protiv deputacije i od Marije Terezije tražila da se Dvorska deputacija ukine. Carica je prihvatila taj predlog. Tako je 1777. godine Ilirska dvorska deputacija prestala sa radom. Carica se pravdala kako je cilj Deputacije bio da se reše srpska pitanja u carevini, a da su ona rešena donošenjem Regulamenta, te da više ne postoji svrha njenog postojanja. Glavni razlog raspuštanja Deputacije je taj što je Terezija izgubila oslonac u ovoj instituciji, koja je od početka bila sredstvo uticaja Dvora na Srbe. Poslovi Ilirske dvorske deputacije preneti su na Ugarsku dvorsku kancelariju. Mitropolit se pokorno povinovao odluci.

Vidi još

• Prvi ilirski regulament
• Deklaratorija

Izvori

• J. H. Šviker, Politička istorija Srba u Ugarskoj, Novi Sad-Beograd (1998)
• Grupa autora, Istorija srpskog naroda 4/1, Beograd (1994), drugo izdanje