Dunavski limes

Dunavski limes (lat. limes Danubiensis) naziv je za deo rimskog limesa koji se protezao duž Dunava i prolazio kroz današnju Nemačku, Austriju, Slovačku, Mađarsku, Hrvatsku, Srbiju, Bugarsku i Rumuniju.

Močvarne i razuđene obale Dunava bile su obezbeđene brojnim legijskim logorima i kastelima. Logori su podignuti sredinom 1. veka. U početku su bili opasani samo zemljanim nasipima, a kasnije, za vreme Trajana, i kamenim zidovima.

Duž limesa se pružao i put, koji je spajao stanice, kastele i utvrđenja do delte Dunava (Via Istrum).

Rano carstvo[uredi | uredi izvor]

Avgust se hvali u „Delima božanskog Avgusta“ da je pomerio granicu Ilirika do Dunava. Flor u „Epitomama“ izveštava da je njegov legat Lentul podigao stražarske postave (praesidia) na donjem Dunavu (verovatno negde između 10. i 6. godine pre n. e.. Kod Festa se kaže da je kroz Norik, Panoniju i Meziju povučen limes između Rimljana i varvara (oko 9. godine pre n. e.). Međutim, u to vreme ne može biti govora o stalnoj, ujednačnoj ili čak utvrđenoj granici. Verovatnije je da je Dunav sporadično dosegnut iz tri međusobno nepovezane baze i u različitim nezavisnim pohodima. Tako je 28. godine pre n. e. Marko Licinije Kras prodro iz Makedonije u područje kasnije provincije Mezije. Širenje Ilirikuma sa zapada u pravcu severoistoka započeto za vreme Avgusta (34/3 pre. n. e.) nastavio je Tiberije 13-9. pre n. e. duž Save do njenog ušća. Na gornjem toku Dunava Tiberije je navodno posle alpskog pohoda iz 15. godine pre n .e posetio izvore Dunava.

U početku su zaštitu osvojenim oblastima su pružali garnizoni stacionirani u unutrašnjosti, naročito na glavnim transverzalama koje su išle iz Italije. Tako su u Panoniji, verovatno u saobraćajno-geografskom trouglu Emona-Siskija (ili Sirmijum)-Petovion bile koncentrisane legije, tj. duž Save, i na „ćilibarskom putu“ koji je išao od Akvileje i vodio na istok. Tek krajem Avgustove vladavine vojska je pomerena na Dunav, najpre na krajnje tačke putnih veza odnosno na prelaze na Dunavu, kao i na ušća pritoka Dunava. Tako je legio XV Apollinaris došla u Karnuntum. Od augzilijarnih kastela podignutih u Reciji na gornjem Dunavu najstariji je onaj u Ajslingenu s kraja Tiberijevog vremena. Drugi logori iz Klaudijevog vremena nalaze se u području zapadno od Veltenburga (kod Regensburga), a dalje niz Dunav (izuzimajući mali kastel Hardorf-Milberg kod Osterhofena) tek je u Lincu (Lencija) mogao da se detektuje vojni logor iz vremena pre Flavijevaca. Potom slede na panonskoj dunavskoj liniji augzilijarni logori Vindobona (Beč), Arabona (Đer), Brigecion (Senj), Akvinkum (Buda), Lusonijum (Paks), Kornakum (Šotin), Mursa (Osijek). Limes (ali i zaleđe) očigledno je bio podeljen na pojedine vojne okruge, kojima su do vremena Flavijevaca upravljali prefekti ili lokalni vođi. Južno od Đerdapa odbrambene snage su se koncentrisale na aluvijalnim ravnima pritoka Dunava. Naime, ovde se prema obali strmo uzdiže prebalkanska platforma koja predstavlja neku vrstu prirodne granice. Krajem Avgustovog vremena područje rimske vlasti se protezalo od Timoka do Utusa (danas Vit) odnosno Asamusa (danas Osam). Na istočnom rubu Eskusa na Iskaru nalazila se Peta makedonska legija (legio V Macedonica), na zapadu u Ratijariji na Arčaru verovatno Peta skitska legija (legio V Scythica). Između njih je postojao do Klaudijevog vremena jedan poseban vojni okrug – uprava gradova Mezije i Tribalije (praefectura civitatium Moesiae et Treballiae). Obala Trakije (ripa Thracia) - oblast između Hema (balkanskih planina), Dunava i Crnog mora - koja se nalazila pod vlašću Tračana, po formiranju rimske provincije Trakije 46. godine n. e. postepeno je integrisana u domen rimske vlasti i priključena Meziji, na taj način što je granica na Dunavu proširena dalje na istok i vojno osigurana pomeranjem Osme Avgustove legije (legio VIII Augusta, posle 69 legio I Italica) u Nove (danas Svištov). Obalu Crnog mora kontrolisao je praefectus orae maritimae. Posle pohoda T. Plaucija Silvana (57-67 n. e.) i Rubrija Gala (69-70. n. e.) pod Vespazijanom i integrisano je i područje do ušća Dunava i podignuti prvi augzilijarni logori na desnoj obali reke (Arubijum, Trezmida, Karzijum).

Još u tiberijevsko-klaudijevsko doba, nedugo pošto je rimska vojska dosegla obalu Dunava u Meziji i utvrdila se tamo, vojnici mezijskih legija IV Scythica i V Macedonica uspeli su da uspostave vezu kroz Đerdapsku klisuru do severoistočnih vojnih ispostava u Panoniji na donjoj Savi. Na Gornjem Đerdapu počeo je da se gradi, direktno na obali Dunava, limeski put sa kastelima u Novima (Čežava), Boljetinu i Talijatu. Donja, još neprohodna dunavska petlja je zaobiđena, tako što je deo vodio preko planine Miroč, a čuvali su ga kastel Talijata na zapadu i Egeta na istoku (za vreme Vespazijana). Deo zapadno od Nova do Singidunuma, doline Velike Morave i Mlave u doba ranog carstva još nisu bili osigurani.

Od Vespazijana do Aurelijana[uredi | uredi izvor]

Od gradnje logora na Dunavu koja je započeta za vreme Vespazijana 69. godine n. e. mogu se prepoznati konture pravog sistema limesa. Kako unutrarpolitički razlozi da se rimska vojska koliko je moguće drži podalje od Italije, tako spoljnopolitička koncepcija jedne linearne granične uprave dovele su do jačeg posedanja linije Dunava. Bez prepoznatljivih znakova spoljne pretnje, i na norčikom delu koji je dotada bio bez kastela podignuta utvrđenja od drveta i zemlje: Pasau-Inštad, Valze, Mauter, Trajsmauer, Cventendorf, Tuln, Cajselmauer. Datiranje logora ala kod Bude (Budimpešta) u period od 73. godine n. e. može se preneti i na od njega južna postrojenja Adai (Budimpešta), Albertfalva, Vetus Salina (Adonj) i Intercisa (Dunaujvaroš). Na celoj severnopanonskoj strani između Karnuntuma i Budimpešte verovatno su dodani samo na kasteli Kirpi (Dunabogdanj) i Solva (Estergom) koji se nalaze na Okuci Dunava. U pojedinim slučajevima je naravno teško posvedočiti i vremenski odrediti kastele od zemlje i drveta; ovo pogotovo važi za srpsko-hrvatski deo Panonije. Pomeranje vojnog težišta s Rajne na Dunav koje se može pratiti od druge polovine 1. veka izazvalo je kod naroda s one strane reke iritacije i slabljenje klijentelskih odnosa. Iz toga su proistekli Domicijanovi ratovi protiv Dačana (85—88), Markomana i Kvada (89) i Sarmata (92), koji su doveli do jače koncentracije kontingenata trupa na srednjodunavskom limesu. Ovaj razvoj je nastavljen za vreme Trajanovih osvajačkih ratova protiv Dačana 101/2 i 105/6 . Gradnju kastela u zapadnom delu Panonije u Klosternojburgu, Švehatu i Vindoboni verovatno treba dovesti u vezu već sa Domicijanovim vojnim akcijama. Za vreme Vespazijana u Panoniji su se nalazile samo dve legije (VIII Gemina u Petovionu, XV Apollinaris u Karnuntumu), a krajem Domicijanove i za vreme Trajanove vladavine postojala su četiri legijska logora koji su se nalazili direktno na limesu. Pored legijskog logora Karnuntuma koji je konvertiran u kamenu konstrukciju izgrađeni su još logori Vindobona, Brigecion koji su verovatno odmah podignuti od kamena i legijski logor Akvinkum koji je najpre 89. godine izrađen od drveta i zemlje. Gotovo dva veka ostali su legije XIV Gemina, X Gemina, I Adiutrix, II Adiutrix koje su tamo dedukovane krajem rata protiv Dačana. Relativno kasno (krajem Domicijanove/tokom Trajanove vladavine) severnopanonska sekcija Gerulata (Rusovce) – Ad Fleksum (Mosonmađarorvar) – Kvadrata (Lebenj) – Ad Statuas (Ač-Vašpusta) – Ad Mures (Ač-Bumbumkut) prirodno zaštićena Žitnim ostrvom obezbeđena je kastelima, a za postrojenja u južnoj sekciji kao Ulkisa Kastra (Sentendre), Kampona (Nađtetenj), Matrika (Sazhalombata-Dunafired) pretpostavlja se da pripadaju još kasnijem sloju.

U provinciji Gornjoj Meziji osnovanoj 86. godine do tada neokupirana sekcija Dunava između ušća Save i Morave odnosno Mlave je integrisana i obezbeđena vojnim logorima u Singidunumu, na Zlatnoj gori (Seoni) i Viminacijumu (Kostolcu). Prvobitna posada novog legijskog logora Viminacijum je verovatnije bila legio IV Flavia nego legio VII Claudia, koju je ona smenila 117, kada je legio IV Flavia našla novo boravište, moguće u Singidunumu. U Đerdapskoj klisuri zbog Domicijanovog i Trajanovog rata protiv Dačana utvrđenja iz doba ranog carstva su popravljena, a gradnja puteva podstaknuta sa namerom da se stvore polazne tačke za invaziju na Dakiju. Kao takve služile su Lederata, a u Donjem Đerdapu, koji je činio težište građevinskih radova, Dijana (Karataš) i Pontes (Kostol) preko puta dačkih gradova Dijerne i Drobete. Ovde je Apolodor 102. izgradio poznati most preko i regulisao Dunav jednim kanalom Na donjem Dunavu Domicijan je već pre podele Mezije zbog upada Dačana i Roksolana podigao broj legija sa dve na četiri. Ratovi protiv Dačana doneli su sa sobom još jaču koncentraciju vojske. Okupacijom Dakije, naročito Muntenije (zapadne Dakije), sekcija Dunava zapadno od Nova izgubila je karakter spoljne granice i uglavnom je demilitarizovana; težište vojske pomerilo se na do tada manje obezbeđen istočni deo Donje Mezije. Pored legije I Italica koja je već bila stacionirana u Novama, 106. godine je dedukovana (dovedena, naseljena) legija XI Claudia u Durostorum, a godinu dana kasnije V Macedonica u Trezmis, a u narednom periodu je izgrađen znatan niz utvrđenja na desnoj obali Dunava. Međutim, u prvim vekovima limes je imao manje odbrambene funkcije, nego „ofanzivne zadatke“, da kontroliše veze sa Dakijom preko južne Moldavije i Vlaške i da se stara za poštovanje klijentelskih ugovora zaključenih sa narodima nastanjenim na severnodunavskom predpolju. Izgradnja sistema odbrane sa lancom kastela na Dunavu koja je započeta za vreme Flavijevaca i imala za posledicu izvođenje trupa direktno na granicu uglavnom je završeno za vreme Trajana konstituisanjem provincije Dakije. Radovi sprovođeni u narednom periodu koncentrisali su se na modifikaciju i novogradnju postojećih postrojenja i gradnju kaldrmisanog limeskog puta. Konverzija drveno-zemljanih kastela u kamene kastele nije bila ni ujednačena ni istovremena Počela je doduše već početkom 2. veka, ali opšta faza kamenogradnje se može primetiti tek sredinom veka, a u većoj meri zapravo tek posle ratova protiv Markomana. Od Hadrijana su vladale stabilne prilike na dunavskoj granici, a krajem vladavine Antonina Pija bilo je nemira i naznaka koalicije germanskih plemena pod vođstvom Markomana. Kada je zakazala rimska strategija da se protivnik potuče u vlastitoj zemlji, Markomanima, koji su 167. probili limes, više se nije mogao pružiti nikakav otpor Jedino na donjem Dunavu rimski sistem bezbednosti je, ako se izuzmu upadi Kostoboka 170, ostao netaknut do kraja 3. veka Za vreme ratova protiv Markomana koji su trajali do 180. godine Panonija je jako nastradala. Ne samo što su uništena sva limeska postrojenja, nego je klonula i unutrašnjost. Tek su se krajem vladavine Marka Aurelija a naročito za vreme njegovog naslednika Komoda ponovo stabilizovale prilike, pa je limes reorganizovan. Novouspostavljene legije Treća italska (III Italica) i Druga italska (II Italica) uvedene su legijske logore Kastra regina (Regensburg) u Reciji (179) i Laurijakum u Norikumu (205). Inače ograničili su se uglavnom na tome da se obnove stara postrojenja, ali sada u kamenu. Kameni kasteli su su po obliku ličili na prethodne građevine, ali su imali ugaone i bočne kule. Prve su bile u obliku trapeza, a druge u obliku kvadrata. I kapije kastela su obezbeđene kulama. Tipično za graditeljstvo, naročito aktivno za vreme Karakale (211—217), jesu uvučene kule sa kapijama i ugaone kule blago zaobljene sa spoljašnje strane. Otada skoro sto godina gotovo da nisu realizovani građevinski radovi na limesu. Od 30-ih godina 3. veka zbog pokreta naroda u severnim i istočnim delovima Evrope malo je postignuto da se narodi koji žive s one strane linije Dunava održe u šahu. Neuspehom strategije „predodbrane“ dunavski limes je postao zastareo. Provala Alamana 233. naročito je pogodila Norik. U Panoniji je nevolja dostigla vrhunac upadom gotskih, kvadskih odnosno sarmatskih naroda 258-260. I u Meziji su sredinom 3. veka Karpi i Goti uspeli da probiju dunavski limes. Još pre evakuisanja Dakije od strane Aurelijana 271. Galijen je išao na to da podigne utvrđenja u sektoru zapadno od Dimijuma (danas Belene) koji je vojska uveliko napustila, a gde je reka činila granicu provincije. Ponovno uspostavljanje reda od strane Aurelijana i Proba postavilo je osnove za opsežne reforme i novi koncept limesa pod Dioklecijanom i Konstantinom.

Pozno carstvo[uredi | uredi izvor]

U vezi sa novom podelom provincija na manje jedinice i odvajanjem vojne uprave od civilne za vreme Dioklecijana na dunavskom limesu je nastao granični dukat. Zatim je došlo do uspostavljanja tzv. limitana (milites limitanei) koji su vršli svoju dužnost u vojnom garnizonu, ali su pored toga kao „naoružani seljaci“ obrađivali dodeljene im zemljišne parcele. U odnosu na ove granične trupe novouspostavljene pokretne trupe (comitatenses) su kao mobilna rezerva spremna za upotrebu u svako vreme postajale sve značajnije. Rekonstrukcija kastela koju su vršili Dioklecijan i njegovi naslednici bila je fortivikacionog tipa. Naročita pažnja je posvećena ne samo panonskom nego i skitskom limesu, koji je pojačan sa dve nove legije Prvom Jupiterovom (I Jovia) i Drugom Herkulovom (II Herculea) i, štaviše, po osnivanju Konstantinopolja 330, dobio novu odbrambenu funkciju Za vreme Valentinijana došlo je do poslednjih obimnih građevinskih radova na dunavskom limesu. Pre svega su građene signalne kule. Zahvaljujući novoj odbrambenoj strategiji Rim se 333. i 358. uspešno branio, ali od smrti cara Valentinijana 375. na Dunavu su vladali haotični uslovi. Mase različitih naroda (Ostrogoti, Vizigoti, Alani, Huni i dr.) prodirale su u Carstvo. Poraz Rimljana u bici kod Adrijanopolja 378. predstavljao je vrhunac katastrofe. Teodosije je, zaključivši 380. sporazum sa varvarima po cenu njihovog naseljavanja na područje carstva, donekle smanjio tenziju na panonskom limesu. Koliko su odnosi između varvara i Rimljana bili nestabilni, pokazalo se posle njegove smrti, kada su Markomani, Kvadi, Alani i Goti prodrli na srednji Dunav i u Bečku kotlinu i napredovali do Jadranskog mora. Kolapsom limesa na liniji Vindobona-Brigecion južno krilo je otkriveno i praktično izloženo napadima. Tako su Vandali 401. prevalili put sa istoka duž limesa do Recije. Godine 405 Radagajs je prešao Reciju i Norikum, a godinu dana posle toga usledila su pustošenja drugih germanskih plemena. U mahom „germanizovanoj“ Panoniji arheološki se može posvedočiti zauzimanje kastela i stražarskih kula do 20-ih godina 5. veka. Međutim, ovde se ne može govoriti o rimskim jedinicama, nego o savezima nastanjenih varvara. Male tvrđave ugrađene u levom uglu preterenture, koje su uočene kod nekih kastela, eventualno se mogu datirati u vreme posle Valentinijana. Panonija Prima i Valerija su 433. ustupljene Hunima. Limes Panonije Sekunde se održao i na kraju dopao Istočnorimskom carstvu.

Kada su 451. Huni upali u Norikum, dunavski limes više nije funkcionisao. Međutim, njegov pad je bio manje spektakularan od raspada civilnog i vojnog sektora. Od netaknutih utvrđenja sa rimskom posadom Evgipije u „Žitiju Severina“ pominje još samo Batavis (Pasau) i Favijanis (Mautern) u istočnoj Reciji. Na kraju su postala poslednja utočišta rimskog civilnog stanovništva. U ranom srednjem veku mnogi nekadašnji vojni logori na noričko-panonskom limesu služili su kao mesto za naseljavanje populaciji koje se formirala od preostalog stanovništva i doseljenika.

Na donjem Dunavu razorni upadi Huna u prvoj polovini 5. veka su doneli pustošenja. Tek posle vaspostavljanja rimske vlasti za vreme Anastasija (491—518) i Justinijana (527—565) ponovo niču vojna postrojenja. Sa napadima Slovena i Avara krajem 6. i početkom 7 veka konačno je pao i limes. Na bugarskoj obali Dunava na mestu kasnoantičkih rimskih postrojenja prve ranosrednjovekovna bugarska naselja (npr. Dortikum, Eskus, Dimijum, Jatrus, Kandidijana). Na nekadašnjem skitskom limesu, počev od druge polovine 10. veka stara reaktiviraju se rimska postrojenja i uključuju u novi „sistem limesa“