Etjen Marsel
Etjen Marsel | |
|---|---|
 Etjen Marsel, slika Fransoe Giza | |
| Mesto rođenja | Pariz, Kraljevstvo Francuska |
| Datum smrti | 31. jul 1358 |
| Mesto smrti | Pariz, Kraljevstvo Francuska |
| Državljanstvo | Francusko |
| Narodnost | FrancuskaFrancuz |
| Religija | Rimokatolička |
| Zanimanje | trgovac |
| Delovanje | Pobuna u Parizu |
| Titula | provo trgovaca Pariza |
| Suparnici | Šarl V Mudri |
Etjen Marsel [1] [2] (franc. Etienne Marcel [3]; između 1302. i 1310, Pariz - 31. jul 1358, Pariz) je bio bogati suknarski trgovac [1] i provo trgovaca Pariza, tj. gradonačelnik trgovačkog naselja na desnoj obali Sene [2], tj. trgovački starešina [4] i vođa Pariske pobune [5] [6].
Teška situacija u zemlji[uredi | uredi izvor]
Poraz francuskog kralja Jovana II Dobrog kod Poatjea doveo je Francusku u kritičan položaj. Žan je zajedno s mnogim riterima pao u ropstvo Engleza, koji su za kralja i druge feudalce tražili preterano veliku otkupninu. Međutim, zemlja je već u to vreme bila strašno opustošena i od Engleza i od francuskih najamničkih vojski. Ratne operacije su podrile zanate i trgovinu. U redovima gradskih zanatlija i kalfi počela je nezaposlenost. Sve je to u gradovima izazivalo krajnju ogorčenost [1].
Buržoazija je bila sve nespokojnija. Carine na prodatu robu bile su za nju teško opterećenje, a ona je takođe bila glavni zajmodavac kruni. Povrh toga, mnogo su je pogađale promene vrednosti novca, kojih je između 1337. i 1350. godine bilo 24, nema sumnje da je tako naneta šteta zemlji u celini. Pri sklapanju ugovora nijedan trgovac nije mogao biti siguran u kakvom će novcu roba biti plaćena. U stvari to je verovatno bila najveća nevolja buržoazije [2].
Sve veći poreski pritisak doprineo je da se ekonomski položaj masa jako pogorša. Kraljevska vlast, da bi dobila sredstva potrebna za vođenje rata, izmišljala je sve nove i nove načine oporezivanja: poreze na trgovačke poslove, jednokratne uplate, namete na svako ognjište i sl [1].
Kako je francuska vojska doživljavala poraz za porazom, buržoazije je bila sve manje raspoložena da plaća troškove vođenja rata [2], a kralj je jedva pokrivao svoje troškove i u vreme mira [7]. Buržoazija je smatrala da plemići, koji su bili potpuno izuzeti od poreza na ognjišta, vode rat o njenom trošku, i to veoma loše. Nezadovoljstvo je dovedeno do vrhunca posle bitke kod Poatjea.
Kralj je vodio ovu bitku veličanstvenom nesposobnošću, a onda je, u skladu sa svom viteškim idealima i potpuno zanemarujući dužnost koju je imao prema svom narodu, ostao na bojištu, iako više nije bilo nikakvih izgleda za pobedu. Pao je u zarobljeništvo i bilo je jasno da će za njegov otkup otići velike svote novca. Plemstvo kao celina nije ni pokazivalo vitešku hrabrost. Čitav drugi odred sa vojvodom od Orleana pobegao je sa bojišta ne usudivši da napadne neprijatelja [2].
Ličnost[uredi | uredi izvor]
Bitka kod Poatjea predstavljala je poslednju kap koja je prepunila čašu narodnog strpljenja. Nečuveni porezi potkopali su ugled feudalaca u očima širokih masa [1]. Fini građanski svet, a naročito stanovništvo Pariza, sasvim je pobesneo. Što je još gore imali su za vođu Etjena Marsela. Etjen Marsel je tada bio moćna ličnost, sa pravima vršenja pune vlasti, osim visoke pravde. Pripadao je jednoj od velikih pariskih trgovačkih porodica koja je davala mnoge službenike kraljevskoj upravi. Bio je to sposoban i pošten čovek koji se iskreno saosećao sa mukama buržoazije, ali i nižih slojeva. Najveća man mu je bila što nije umeo dobro da proceni ljude sa kojima se upuštao u savez [2].
Među seljaštvom i gradskim stanovništvom, osobito u severnoj Francuskoj, krajnje je pojačano ogorčenje protiv vlade.
Prvo sazivanje skupštine staleža[uredi | uredi izvor]
Kada je kralj pao u ropstvo i vlast uzeo njegov sin dofen Karlo (budući Karlo V) [1], ovaj je bio primoran da na brzinu pozove u Pariz državne staleže da bi zatražio sredstva za otkup kralja iz ropstva [1] [8] kao i za dalje vođenje rata i to u oktobru 1356. godine [1], odmah posle bitke kod Poatjea [8].
Državni staleži sastali su se u nešto neobičnom sastavu — jako su preovlađivali predstavnici trećeg staleža, koji su činili polovinu sakupljenih, 400 poslanika od 800. To se objašnjava time što su feudalci bili poraženi i demoralizovani, a delom pobijeni i zarobljeni [1].
Predvođeni Marselom i drugima, predstavnici trećeg staleža nastojali su da vlastima nametnu određene uslove. Staleži su odobrili carinu na prodatu robu u iznosu od 8 denarija na svaku livru i porez na so [8] (franc. gabelle), koji je još 1343. godine uveo kralj Filip VI Valoa [7]. Još, s tim da oni sami odrede službenike koji će novac prikupljati i isplaćivati ga vojnicima. Uz to, dofen je primoran da obeća da će uvek tražiti odobrenje za dodatne sredstva od skupštine staleža [8].
Umesto da odobre vladi nova sredstva državni staleži su počeli da oštro kritikuju njenu politiku. Izvršivši reviziju uprave i obelodanivši sitne lopovluke kraljevskih prisnih saradnika, staleži su zahtevali da se ovi kazne i da se postave novi savetnici između lica koja predlože staleži. Tada je dofen raspustio staleže i pokušao da drugim putem dođe do neophodnih sredstava.
Drugo sazivanje skupštine staleža[uredi | uredi izvor]
Pošto je pretrpeo neuspeh, bio je primoran da ponovo sazove staleže [1] u februaru 1357. godine [1] [8].
Velike martovske ordonanse[uredi | uredi izvor]
U nove staleže su uglavnom došli uglavnom predstavnici trećeg staleža [1]. Marsel i njegovi i njegovi prijatelji došli su dobro organizovani i rešeni da izdejstvuju donošenje odluka o otpočinjanju sveobuhvatnih reforma državne uprave. Njihov prvi korak bio je da dvadeset dvojica najvažnijih činovnika budu razrešeni. Zatim su objavili da bi skupštine staleža trebalo održavati redovnije, ako treba i više puta godišnje. Zahtevali su da za svaki važniji politički potez, kao što je zaključivanje primirja ili mira, skupština mora dati saglasnost. Vrednost novca ne bi smela da se menja bez dopuštenja skupštine. Trebalo je znatno smanjiti troškove za izdržavanje državne uprave i poništiti sve darove koji su učinjeni iz kraljevskog domena od vremena Filipa IV. Srednjoj klasi bilo je naročito stalo do ove poslednje tačke. Smatrali su da je kraljevski domen najprirodniji izvor prihoda za krunu i da kralj greši time što ga umanjuje poklanjanjem njegovih delova plemićima [8].
Odobrivši kralju pomoć oni su postavili i zahtev da državni staleži vrše njeno skupljanje, trošenje i kontrolu, radi čega se imaju da sastaju tri puta godišnje čak i da ih kralj ne sazove. Imalo se izvršiti čišćenje čitavog višeg državnog aparata. Imao se izmeniti lični sastav kraljevog saveta i svih viših organa uprave prema uputstvima državnih staleža. Najzad, državni staleži su tražili odlučnu borbu protiv privatnih ratova feudalaca i naoružanje gradova za borbu protiv nasilja engleskih i francuskih vojnih najamnika.
Ovaj opširan program reformi je objavljen u martu iste godine pod nazivom Velike martovske ordonanse [1].
Ustanak u Parizu[uredi | uredi izvor]
,_pr%C3%A9face,_notes_et_glossaire_de_Mareuse,_1875,_plan.jpg)
Izbijanje ustanka[uredi | uredi izvor]
U tim svojim zahtevima državni su se staleži oslanjali na krajnje nezadovoljstvo gradova u severnoj Francuskoj i na ustanak koji je tamo počeo, osobito ustanak u Parizu. Pariski građani su počeli da se naoružavaju da bi pružili podršku zahtevima državnih staleža. Rukovodeću ulogu u čitavom tom sukobu igrao je Marsel. Tako je izvršen državni udar kojim je vlast predata u ruke gornjeg gradskog sloja severo-francuskih gradova, posebno Pariza [1].
Karlo Loši[uredi | uredi izvor]
Marsel i njegovi prijatelji počinili su ozbiljnu grešku zahtevajući da se oslobodi tamnice Karlo Loši [8] (Rđavi [4]), kralj Navare [4] [8], grof Evrea [8] i jedan od najkrupnijih francuskih feudalaca, kao i unuk Luja X po ženskoj liniji, pretendovao je na francusku krunu [4]. Nema sumnje da je Karlo bio žrtva samovoljnih postupaka kralja Jovana. Marsel se možda založio za njega iz iskrenog sažaljenja, a ne samo zato što je računao da će svaki kraljev neprijatelj postati saveznik reformista. Međutim, Karlo je bio moćan u oblasti Pariza zahvaljujući svojim posedima i zamkovima duž granice između Il de Fransa i Normandije [8]. Sem tih poseda i male kraljevine Navare, imao je i velike posede u Normandiji, gde je umeo da stekne dosta pristalica među nezadovoljnim domaćim plemstvom [4]. Uz to, bio je pohlepan, ambiciozan [8], vrlo vešt i lukav intrigant, iskusan i krasnorečiv demagog [4] i zadojen, u neobično velikoj meri, svim plemićkim predrasudama i uverenjima. Čim se našao na slobodi, zaratio je sa dofenom i time uvećao opšti nered [8].
Napad na dofena[uredi | uredi izvor]
U međuvremenu, narod Pariza sve je više gubio strpljenje [9]. Reforme su lepo izgledale na papiru, ali ljudi su želeli da vide neke praktične poteze i sve više navodili Marsela na put nasilja [10].
Usko klasna politika staleža izazvala je uskoro nezadovoljstvo masa u Parizu i drugim gradovima [11]. To se najpre pokazalo na tako akutnom pitanju kao što je poresko. Porezi su bili tako raspoređeni da su svom težinom pritisli donje narodne slojeve, osobito zanatlijsku masu. Povrh toga, rukovodeća uloga Pariza izazvala je ogorčenost drugih gradova. Dofen je pokušavao da to iskoristi otpustivši savetnike koje su mu nametnuli državni staleži. Kao odgovor na to došlo je u februaru 1358. godine do novih nemira [4] kojima je neposredno rukovodio Etjen Marsel. Rulja je provalila u kraljevski dvor. Dvojica dofenovih dvorana bila su ubijena na njegove oči [4] [10], a dofena je lično spasio Etjen Marsel metnuvši mu na glavu kapu s bojama revolucionarnog Pariza — plavom i crvenom [4].
Do tog trenutka dofen se nadao da će sa pobunjenicima postići dogovor [10], međutim, sada je bio primoran da pobegne iz Pariza [4] [10] i počeo da se sprema za oružanu borbu sa ustanicima. U maju je sazvao u Kompjenj državne staleže od kojih je dobio znatna sredstva. Etjen Marsel je počeo sa svoje strane da utvrđuje Pariz, da skuplja najamničku vojsku i da traži saveznike. On je pokušao da se osloni na kralja Karla Rđavog [4].
Opsada Pariza[uredi | uredi izvor]
Karlo Loši je potom pokušao da zaposedne grad, ali Marsel je počeo da gubi poverenje u njega i nije dozvolio njegovim snagama da uđu. Ovim je stvorena čudna situacija. Dok je pariska milicija branila zidine Karlo Loši i dofen koji su bili u međusobnom ratu, opseli su grad sa različitih strana.
Žakerija[uredi | uredi izvor]
Uzroci[uredi | uredi izvor]
Buržoazija nije bio jedini sloj kome je rat teško padao [10]. Neposredan povod za seljački ustanak bile su nevolje francuskog seljaštva u vezi sa Stogodišnjim ratom. Od svih klasa stanovništva koje su stradale u ratu seljaštvu je bilo gore nego ikome. Po rečima hronike:
polja se nisu zasejavala ni orala; goveda i ovce nisu išli na pašnjake; crkve i kuće ... predstavljale su gomile tužnih razvalina koje su se još dimile.
U doba najezde neprijateljskih vojski sela su, za razliku od utvrđenih gradova i zamkova, bila potpuno nezaštićena i prepuštena pljačkanju najamnika, a kada bi se ratne akcije stišale i najamnici otpuštali, propadanje seljaka ne samo da nije prestajalo, već je postajalo još jače. Kad bi prestali da primaju platu, najamnici su se naknađivali vršeći nasilja nad seljacima. Plemstvo i građani mogli su se sakriti od tih pljačkaških bandi u svoje zamkove i gradove, a seljaštvo nije imalo kud da se skloni. Kao jedino pribežište služile su mu crkve. Kako opisuje ista hronika:
... mnogo neutvrđenih sela pretvorilo je svoje crkve, u prave zamkove, ušančivši ih rovovima, postavivši na kule i zvonike ratne mašine, kamenje i baliste.
Seljake je pljačkala ne samo tuđa vojska nego i svoja. Svemu tome se još pridružilo sve veće ugnjetavanje od strane feudalaca kojima su zbog rata sredstva bila naročito potrebna. Oni su morali da plaćaju otkupninu za sebe ili svoje rođake, da utvrđuju svoje zamkove i da ih snabdevaju namirnicama. Stoga su seniori nastojali da uzmu i poslednje od seljaka. Dažbine su ubirane s mnogo više bezobzirnosti no ranije, i često su vraćane davno ukinute obaveze.
Svim tim okolnostima treba još dodati kugu koja je prešla preko Francuske kao i preko drugih zemalja u Evropi 1349. godine i uništila mnoštvo seljačkih gazdinstava [4].
Seljacima su uništena polja, a kuće uvek iznova spaljene. Kraljevska vlast nametala im je teške poreze. Uz to, ako njihov vlastelin padne u zarobljeništvo, morali su da daju doprinos za njegov otkup. Takođe, tu je bio i veoma zgodan način koji su Englezi smislili da bi došli do novca. Oni su prodavali osvojene zamkove njihovim njihovim ranijim vlasnicima za veliki novac. Plemićima je bilo mnogo lakše da od svojih seljaka pokupe novac da bi vratili zamak, nego da se izlože izdacima za ojačavanje njegove odbrane. Svakako, najteži teret rata podnosio je narod u određenim, naročito izloženim oblastima, od kojih je možda najgore bilo u severnom okrugu blizu engleskog uporišta u Kaleu [10].
Izbijanje ustanka[uredi | uredi izvor]
Sve je to dovelo do najveličanstvenijeg [4] divljeg seljačkog ustanka [10] — čuvena Žakerije [4], koji je izbio u oblasti oko Bovea [4] [10], krajem maja [4] 1358. godine [4] [10] koji se brzo proširio na susedne okruge [10] severne Francuske: Il de Frans, Pikardiju i Šampanju [4]. Seljaci su zauzeli plemićke zamkove i pobili plemiće i njihove porodice. U stvari, ne zna se pouzdano koliko plemića je ubijeno. Hroničari pišu o osvojenim zamkovima i strašnim zločinima koji su koji su u njima počinjeni, ali kao podloga za te priče mogao bi da posluži mali broj slučajeva. Sve u svemu, žrtava je verovatno bilo malo [10].
Pojedinačni seljački odredi koji su nastali u vreme ustanka počeli su brzo da se ujedinjuju.
Ustanku su prišle i seoske zanatlije, sitni trgovci, pa i siromašni sveštenici. U njemu su uzeli učešća i begunci iz gradova: sitni majstori i gradska sirotinja. Neki gradovi otvorili su vrata ustanicima.
Gijom Kal[uredi | uredi izvor]
Na čelu ustanka stajao je Gijom Kal ili Karl [4]. On je služio u vojsci i bio je, očigledno, iskusan čovek u vojnim stvarima i dobar organizator, ali zadaci koji su stajali pred ustanicima bili su odveć teški [12]. Bilo je nemoguće zbiti neorganizovane seljačke mase u jedinstvenu borbenu snagu. Pritom seljaci nisu istakli utvrđeni program, ukoliko se za program ne smatraju zahtevi da se poubijaju svi aristokrati od prvog do poslednjeg.
Savez sa seljacima[uredi | uredi izvor]
Za Gijoma Kala bilo je očigledno da je neophodno uspostaviti veze s gradovima, osobito s Parizom [13]. Kad je čuo za seljački ustanak, Marsel im je uputio glasnike radi sklapanja saveza i time napravio još jednu pogrešnu procenu [10]. Mada je na to verovatno bio podstaknut iskrenim saosećanjem sa seljacima i željom da obezbedi što širu podršku, morao je da ima u vidu da će pregovori sa seljacima otuđiti plemstvo i buržoaziju [14].
Marsel je sa svoje strane težio da iskoristi pobunjeno seljaštvo protiv dofena koji je kupio vojsku da krene na Pariz i nastojao da prestonicu blokira glađu [13]. Seljaci su odmah poslali velike snage u okolinu Pariza [15]. Etjen Marsel je pred seljake postavio zadatak da poruše nekoliko utvrđenja koja su ometala dovoz namirnica u Pariz, što su oni i učinili [13].
Borba kod Moa[uredi | uredi izvor]
Ova seljačka vojska, ili tačnije rulja, napala je i grad Mo, gde je živela dofenova žena sa nekoliko plemenitih dama. Dame, sa svojom nevelikom vojnom pratnjom, opkoljene su na gradskom trgu [15]. Tu ih je zatekao čuveni gaskonjski vojskovođa Žan de Greji, kaptal Buša, koji se upravo vraćao sa pohoda [15] [16] u Poljskoj [15] i Pruskoj [16]. Kaptal je izbavio dame i pobio sve seljake na koje je naišao [15] [16]. No u to vreme su feudalci, u početku nespremni, već stigli da se priberu [13].
Gušenje ustanka[uredi | uredi izvor]
Kada je prošao prvi užas izazvan akcijama seljaka koji su rušili i palili zamkove, uništavali dokumente u kojima su bile zapisane njihove obaveze i ubijali feudalce, ovi su požurili da se ujedine radi ugušivanja ustanka. Pritom se mogla videti zanimljiva pojava klasne solidarnosti, naime — engleski feudalci koji su se u to vreme nalazili na teritoriji Francuske pomagali su svojoj francuskoj sabraći u borbi sa seljacima [13]. Na čelo feudalaca stao je Karlo Rđavi [13] [15] i dofen [15].
Dana 10. juna došlo je do odlučne bitke između seljačkih odreda kojima je rukovodio Gijom Kal i feudalne vojske Karla Rđavog [13]. Seljaci nisu mogli da se suprotstave vojnicima i brzo su uništeni [13] [15]. Gijom Kal je na prevaru uhvaćen i pogubljen [13]. Kada je Marsel saznao da je Karlo Rđavi istupio protiv seljaka, ne samo da im nije pružio nikakve pomoći već je opozvao svoje odrede. Odmah posle ugušivanja ustanka počele su svirepe represalije [13]. Za prve dve nedelje [13] besni i uplašeni vlastelini [15] poklali su više od 20 000 ljudi [13] [15], kaže savremena hronika. Mada je brojka verovatno preterana, pobuna je verovatno divljački ugušena [15]. Obračunavanje sa seljaštvom trajalo je dva meseca dok u avgustu nije izdat ukaz o opštoj amnestiji, izazvan strahom da zemlja ne bude potpuno ekonomski upropašćena.
Udaranje velikih globa i kontribucija koje je zatim usledilo konačno je ispilo i bez toga upropašćeno selo, ali ma da je seljački ustanak bio ugušen, on je ipak ostavio traga, jer se seniori dugo posle toga nisu odlučivali da pojačaju pritisak na seljaštvo. Proces oslobađanja seljaka koji je počeo još pre Žakerije krenuo je ubrzanim tempom. Žakerija je pretrpela poraz kao i niz drugih seljačkih ustanaka u srednjem veku. Marks i Engels pišu u Nemačkoj ideologiji:
Svi veliki ustanci u Srednjem veku poticali su iz sela, ali su i oni zbog pocepanosti i za nju vezane krajnje zaostalosti seljaka ostajali bez ikakvih rezultata.
Na istu tu pocepanost kao na najvažniji razlog poraza seljačkih ustanaka ukazuje i Engels u svom Seljačkom ratu u Nemačkoj.
U razgovoru s nemačkim piscem Emilom Ludvigom Staljin je rekao:
Pojedinačni seljački ustanci čak i u slučaju da nisu tako razbojnički i neorganizovani kao onaj Stenjke Razina ne mogu da dovedu ni do čega ozbiljnog. Seljački ustanci mogu da dovedu do uspeha samo u slučaju ako su povezani s radničkim ustancima, i ako radnici rukovode seljačkim ustancima.
U Žakeriji, kao i drugim ustancima Srednjeg veka, radnička klasa nije mogla istupiti kao rukovodilac pokreta, jer se najamni rad tek rađao, a radnici još nisu stigli da obrazuju posebnu klasu. Što se tiče gradske buržoazije, ona nije mogla stati na čelo antifeudalnog pokreta seljaka, jer na toj etapi svoga razvitka još nije istupala protiv feudalnog poretka kao celine [13]. Ona je samo htela da iskoristi seljački pokret za svoje neposredne ciljeve i odmah je izdala seljaštvo kada joj sporazum sa njim više nije bio od koristi [17].
Ali, seljački ustanci, upereni protiv osnova feudalnog načina proizvodnje, predstavljali su progresivnu pojavu. Oslobođenje seljaka od feudalnog ugnjetavanja krčilo je put za razvitak novih, buržoaskih odnosa na selu.
Smrt[uredi | uredi izvor]
U doba kada je Žakerija bila uništena, već je bila rešena i sudbina pariskog ustanka. Vlast buržoazije u Parizu ništa nije donela sirotinji sem povećavanja poreza, i donji slojevi pariskog stanovništva prema njemu su se jako ohladili [18].
Marselovi odnosi sa seljacima duboko uznemirili su i one najkonzervativnije među njegovim pristalicam u Parizu. Jedne noći, dok je obilazio straže na zidinama [15], Marsel je ubijen [15] [18].
Blokada Pariza glađu i unutrašnja podvojenost među pariskom buržoazijom [18] primorali su je da otvori dofenu vrata prestonice [18] [15]. Odmah po ulasku dofena u prestonicu došlo je do obračuna s pristalicama Etjena Marsela [18].
Epilog[uredi | uredi izvor]
Pokret Etjena Marsela i njegovih sledbenika predstavlja jedan ozbiljan pokušaj da skupština staleža postane nezaobilazan i delotvoran činilac francuske državne uprave. Mada je njihova brza propast bila posledoca Marselove nesposobnosti da ostvari čvršći nadzor nad svojim sledbenicima u Parizu, njihovi izgledi da postignu trajne rezultate bili su od početka vrlo slabi. Kao prvo, skupština staleža predstavljala je samo Langdoj. Zatim, plemstvo kao glavna politička i vojna snaga u zemlji bilo je sasvim, ili skoro sasvim, nezainteresovano za program reformi. Štaviše, neke njegove odredbe bile su neposredno usmerene protiv plemića. Bio je to, u suštini, pokret trećeg staleža, koji je bio daleko najslabiji činilac u skupštini staleža Najzad, posle razdoblja u kome se ukazala prilika za Marsela, usledila je vladavina Karla V, sposobnog i snažnog vladara. Malo je verovatno da bi Karlo dozvolio staležima da zadrže ovlašćenja kojima bi mogli da ograniče kraljevsku moć [15].
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj Udaljcov, Kosminski & Vajnštajn 1950, str. 244.
- ^ a b v g d đ Pejnter 1950, str. 443.
- ^ Pejnter 1950, str. 570.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m n nj o p Udaljcov, Kosminski & Vajnštajn 1950, str. 245.
- ^ Pejnter 1950, str. 443-446.
- ^ Udaljcov, Kosminski & Vajnštajn 1950, str. 244-247.
- ^ a b Pejnter 1950, str. 442.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k Pejnter 1950, str. 444.
- ^ Pejnter 1950, str. 444-445.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k Pejnter 1950, str. 445.
- ^ Udaljcov, Kosminski & Vajnštajn 1950, str. 244-245.
- ^ Udaljcov, Kosminski & Vajnštajn 1950, str. 245-246.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l Udaljcov, Kosminski & Vajnštajn 1950, str. 246.
- ^ Pejnter 1950, str. 445-446.
- ^ a b v g d đ e ž z i j k l lj m Pejnter 1950, str. 446.
- ^ a b v Pejnter 1950, str. 392.
- ^ Udaljcov, Kosminski & Vajnštajn 1950, str. 246-247.
- ^ a b v g d Udaljcov, Kosminski & Vajnštajn 1950, str. 247.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Pejnter, Sidni (1997). Istorija srednjeg veka (284-1500). Beograd: Clio.
- Udaljcov, A. D.; Kosminski, J. A.; Vajnštajn, O. L. (1950). Istorija srednjeg veka II. Beograd.
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
| Međunarodne | |
|---|---|
| Državne | |
| Ljudi | |
| Ostale | |
