Žak Kartje

Uredi veze
S Vikipedije, slobodne enciklopedije
Žak Kartje
Žak Kartje
Datum rođenja(1491-12-31)31. decembar 1491.
Mesto rođenjaSen Malo, Bretanja
Datum smrti1. septembar 1557.(1557-09-01) (65 god.)
Mesto smrtiSen Malo, Francuska
Potpis

Žak Kartje (franc. Jacques Cartier; Sen Malo, 31. decembar 1491 — Sen Malo, 1. septembar 1557) je bio francuski istraživač, najpoznatiji po istraživanju oblasti oko zaliva i reke Sen Loren,[1] prvih regiona koji su zvanično pripali Kanadi. On je nazvao te regione "Država Kanada", po irokeškim nazivima za dva velika naselja koje je video (Stadakona i Hočelaga).[2][3]

Kralj Francuske Fransoa I ga je izabrao da nađe "certaines îles et pays où l'on dit qu'il se doit trouver grande quantité d'or et autres riches choses" ("neka ostrva i zemlje gdje se kaže da postoji mnogo zlata i drugih bogatstva").[4] Kartje je 1534. godine započeo putovanje da nađe zapadni put do Azije.[4] Istraživao je delove današnjeg Njufaundlenda (počevši 10. maja te godine) i Kanadsko primorje. Kad je saznao o reci prema zapadu (Sen Loren) mislio je da bi to mogao biti Severozapadni prolaz. Iskrcao se prvi put na današnjem Gaspeu, gde je postavio krst i objavio da to područje pripada Francuskoj. Onda je nastavio do Kvebeka, tada poznat kao Stadakona. Tokom putovanja oteo je dva sina poglavice Donakone, Domagaja i Taignoagnya, i vratio ih je sa sobom u Evropu.[4]

Kartje je počeo drugo putovanje 19. maja sledeće godine sa 3 broda, 110 ljudi i otetim dečacima (koji su bili vraćeni poglavici).[5] Putovao je uzvodno do hjuronskog sela Stadakona i irokeškog sela Hočelaga (današnji Montreal) i stigao je 2. oktobra 1535. godine. Čuo je o zemlji, Sagne, koja je trebalo da bude puna zlata i drugih bogatstva.[6]

Kartje je 23. maja, 1541. godine otišao je iz Sent Maloa na svoje treće putovanje. Ovaj put je tražio Sagne, ali nije uspeo preći Hočelagu. Nakon zime koju je proveo u Kanadi vratio se u Francusku 1542. godine. Mnogi mornari su umrli od skorbuta kad se brod zaglavio u ledu. Kartje je morao pitati Indijance za njihove običajne lekove, koje su mu dali. Ostatak svog života proveo je u Sen Malou, u kući u blizini grada.[6]

Biografija[uredi | uredi izvor]

Mladost[uredi | uredi izvor]

Žak Kartje je rođen 1491.[7] u gradu Sen Malo, luci na severozapadnoj obali Bretanje. Kartje, koji je bio ugledan pomorac, dodatno je unapredio svoj društveni status oženivši Mari Katarinu des Grančes, članicu ugledne porodice, 1520. godine. Da je bio ugledan u Sen Malu govore česti zapisi u podacima o krštenjima gde se navodi kao kum ili svedok.[8]

Prvo putovanje[uredi | uredi izvor]

Ruta Kartjeovog prvog putovanja

Godine 1534. vojvodstvo Bretanje službeno je ujedinjeno s Francuskom, a Kartjea je kralju Fransoi I Valou predstavio Žan le Vene, biskop Sen-Maloa i opat Mon Sen Mišela, u samostanu „Manoar de Brion”. Kralj Francuske Fransoa I Valoa ga je izabrao da nađe „certaines îles et pays où l'on dit qu'il se doit trouver grande quantité d'or et autres riches choses” („neka ostrva i zemlje gde navodno postoji mnogo zlata i drugih bogatstva”).[9][10] Godine 1534, počinje putovanje s dva broda i 61 članom posade,[11] kako bi našao zapadni put do Azije.[12] Istraživao je delove današnjeg Njufaundlenda (počevši 10. maja te godine) i Kanadsko primorje. Kad je saznao za reku na zapadu (reka Sen Loren), mislio je da bi to mogao biti Severozapadni prolaz. Iskrcao se prvi put na današnjem Gaspu (Kvebek), gde je postavio krst i objavio da to područje pripada Francuskoj. Onda je nastavio (brodom) do grada Kvebeka, tada poznatog kao Stadakona.[13]

Kartjeova prva dva susreta s domorocima dogodila su se na severnoj strani zaliva Šalour, te su to najvjerojatnije bili Mikmaki indijanci. Susreti su bili kratki, uz nešto trgovanja. Treći susret bio je na obali zaliva Gaspe, sa grupom Irokezi indijanaca, kada je zabio 10 metarski krst i prisvojio zemlju u ime kralja Francuske. Nakon toga dolazi do promene odnosa lokalnih plemena prema Kartjeu, što govori da su shvatili njihove namere. Kada je poglavica (najverojatnije Donakona, poglavica sela Stadakona) s bratom i sinovima došao na brod da protestuje zbog krsta, on biva zarobljen. Dva sina poglavice, Domagaja i Tajgnoagnja, Kartje je odlučio da vrati sa sobom u Evropu.[14] Poglavica je na kraju pristao da ih se odvede u Evropu pod uslovom da se vrate s evropskim predmetima za trgovinu.[15] Kartje se vratio u Francusku u septembru 1534, siguran da je došao do Azije.

Drugo putovanje[uredi | uredi izvor]

Ruta Kartjeovog drugog putovanja.
Ovaj španski grafikon reke Sen Loren iz 1541. godine sadrži legendu ispred „ostrva de Orlinsa” koja kaže: „Ovde su mnogi Francuzi umrli od gladi”; time se verovatno aludira na Kartjeovo drugo naselje periodu 1535–1536.[16]

Kartje je počeo drugo putovanje 19. maja sledeće godine sa tri broda, 110 ljudi i otetim dečacima (koji bi bili vraćeni poglavici). Putovao je uzvodno do huronskog sela Stadakona i irokeškog sela Hočelaga (Montreal), gde je stigao 2. oktobra 1535. Čuo je o zemlji Sagne za koju se govorilo da je puna zlata i drugih bogatstva.[13]

Kada je stigao do Stadakona, usidrio je dva broda, te s najmanjim nastavio dalje rekom, do sela Hočelaga (danas Montreal). Putovanje nije mogao dalje da nastavi jer je reka bila blokirana za plovidbu brzacima. Siguran kako je reka Severozapadni prolaz, te jedino što ga deli do Kine su brzaci, naselje koje je nastalo na mestu nazvano je prema francuskoj reči za Kinu, La Chine, te odtuda naziv za rečne brzake „Lachine Rapids” i grad Lašin u Kvebeku.[17]

Nakon dva dana provedena među stanovnicima Hočelaga,[18] Kartje se vratio u Stadakonu 11. oktobra. Ne zna se kada je tačno odlučio da provede zimu 1535–1536. u Stadakonu, ali bilo je prekasno za povratak u Francusku. Kartje i njegovi ljudi su se pripremali za zimu jačajući utvrđenje, skupljajući drva za ogrev i soleći ribu i divljač. Od sredine novembra 1535. do sredine aprila 1536. flota je bila zamrznuta na ušću reke Sent Čarls. Među Irokezima i Francuzima izbio je skorbut. Prilikom poseta Domagaja utvrđenju, Kartje je od njega saznao za lek za bolest, koji je spasio život 85 Francuza i ekspediciju. U maju 1536. Kartje se odlučio na povratak u Francusku te je na put poveo poglavicu Donakonu. U Sen Malo su uplovili 15. jula 1536.[19]

Treće putovanje[uredi | uredi izvor]

Dofenova mapa Kanade oko 1543. godine, prikazuje Kartjeova otkrića

Dana 17. oktobara 1540, kralj Fransoa je naredio Žaku Kartjeu da se vrati u Kanadu i da pomogne poduhvatu kolonizacije. Međutim 15. januara 1541. Kartjea je istisnuo Žan-Fransoa Roberval, hugenot i kraljev prijatelj, koji je postao vođa ekspedicije, dok je Kartje postao glavni navigator. Dok je Roberval čekao artiljeriju i zalihe, dopustio je Kartjeu da otplovi ranije sa svojim brodovima[20]. Dana 23. maja 1541. otišao je iz Sen Maloa na svoje treće putovanje, s pet brodova. Ovoga puta cilj nije bio traženje puta do Orijenta, već potraga za „kraljevstvom Sagne” i njegovim bogatstvom, te izgradnja trajnih naselja duž reke Sen Loren. Nakon što se usidrio kod Stadakona, Kartje se sreo s Irokezima. Njihov broj i nedostatak radosti prilikom susreta zabrinuli su ga, te je odlučio da gradi naselje nekoliko kilometara uzvodno, na mestu današnjeg grada Kap Ruž u Kvebeku. Osuđenici i ostali kolonizatori su se iskrcali, zajedno s preživelom stokom. Zasađeni su vrtovi, izgrađeno je utvrđeno naselje koje su nazvali Šarlsberg-Rojal. Dodatno utvrđenje je izgrađeno na steni iznad naselja radi bolje zaštite. Počeli su da skupljaju materijale za koje su mislili da su dijamanti i zlato, a bili su kristali kvarca i gvozdeni pirit. Dva broda s tim materijalima su poslata u Francusku 2. septembra.[21]

Nakon što je uspostavio naselje, Kartje je 7. septembara čamcima krenuo i izviđački pohod u potragu za „Sagneom”. Nakon što je došao do Hočelaga, loše vreme i brojni brzaci sprečili su nastavak puta uz reku Otavu. Po povratku u Šarlsberg-Rojal, Kartje je pronašao zloćudnu situaciju. Irokezi nisu više dolazili u prijateljske posete i nosili ribu i divljač, već se tumarali na zloćudan način.[6] Zapisi o zimi 1541–1542 ne postoje. Podaci su pribavljeni iz detalja zapisa moreplovaca koji su se vratili kući. Čini se da su domoroci napali i ubili 35 naseljenika pre nego što su se uspeli povući unutar utvrđenje. Iako je skorbut izlečen domaćim receptom (Thuja occidentalis infuzijom), stiče se utisak opšte neimaštine i Kartjeovog uverenja da nema dovoljno ljudi da obrani utvrđenje ili krene u potragu za kraljvestvom Sagneo.

Kartje je zaplovio prema Francuskoj rano u junu 1542, susrevši Robervala i njegove brodove duž obale Njufaundlenda, negdje u vreme kada je Roberval ostavio aMargaritu de la Rok na ostrvu. Iako je Roberval insistirao da se vrati u Sagneo, a Kartje se pod okriljem noći iskrao, te nastavio prema Francuskoj uveren da njegov brod sadrži zlato i dijamante.

U Francusku je stigao u oktobru. U međuvremenu Roberval je preuzeo zapovedništvo na Šarlsberg-Rojalom, koji je napušten 1543, nakon što su bolesti, loše vreme i napadi domorodaca oterali naseljenike.[22]

Kasniji život[uredi | uredi izvor]

Kartje je ostatak život proveo u rodnom mestu Sen Malo na obližnjem imanju gde je često bio koristan kao tumač portugalskog jezika. Preminuo je u svojoj 65/66 godini 1. septembru 1557. tokom epidemije[23] mogućeg tifusa[24] iako brojni izvori navode nepoznat uzrok smrti. Kartje je sahranjen u katedrali Sent Vincent.[25]

Sve do 1605. godine nije bilo trajnih naselje Evropljana u Kanadi, kada je Samjuel de Šamplen osnovao Port Rojal u današnjoj Viktoriji Biču izvan Anapolis Rojala.

Ostavština[uredi | uredi izvor]

Kartjeova flota je bila obeležena na kanadskoj poštanskoj marki 1908. godine

Otkrivši ulaz u reku Sen Loren na prvom putovanju, otvorio je najveći vodeni put za ulaz Evropljana u Severnu Ameriku. Napravio je dobre procene resursa Kanade, prirodnih i ljudskih, iako je precenio mineralna bogatstva. Mada su neki njegovi postupci prema indijancima bili nepošteni, pokušavao je da uspostavi prijateljske odnose, što je bilo neophodno za izgradnju naselja u indijanskoj zemlji.

Kartje je prvi zapisao ime Kanada, za područje oko reke Sen Loren. Ime dolazi od reči Hjuron-Irokeza „kanata” ili selo, što je pogrešno rastumačio kao domorodački naziv za novootkrivenu zemlju[26][27] Kartje je koristio to ime za opisivanje Stadakona, okolne zemlje i same reke. On je nazvao Kanađanima stanovnike (plemena Irokeza) koje je susreo. Nakon toga, ime Kanada je korišćeno za označavanje male francuske kolonije na ovim obalama, a francuski kolonisti su bili nazivani Kanađanima, sve do sredine devetnaestog veka, kada je ime počelo da se primenjuje na lojalističke kolonije na Velikim jezerima, a kasnije i na celokupnu britansku Severnu Ameriku. Na taj način, Kartje nije striktno evropski pronalazač Kanade, kako se ova zemlja danas razume, ogromna federacija koja se proteže od mora do mora ( a mari usque ad mare). Istočne delove prethodno su bili posetili norveški, kao i baskijski, galicijski i bretonski ribari, a možda Korte-Real braća i Džon Kabot (pored svakako naroda koji su prvi naselili ovu teritoriju). Poseban doprinos Kartjea za otkriće Kanade je da je bio prvi Evropljanin koji ušao na kontinent, tačnije unutrašnji istočni region duž reke Sen Loren. Njegova istraživanja su konsolidovala francusku tvrdnju nad teritorijom koja će kasnije biti kolonizovana kao Nova Francuska,[28][29] a njegova treća plovidba je proizvela prvi dokumentovani evropski pokušaj da se nastani Severna Amerika od vremena Lukasa Vaskeza de Ajljona 1526-27.[30][31]

Karteove profesionalne sposobnosti mogu se lako utvrditi. S obzirom na to da je Kartje sproveo tri istraživačka putovanja u opasnim i nepoznatim vodama bez gubitka broda i da je ušao u, i napustio oko 50 neotkrivenih luka bez ozbiljnih nesreća, mogao bi se smatrati jednim od najsavesnijih istraživača tog perioda.

Kartje je takođe bio jedan od prvih koji je formalno priznao da je Novi svet bio odvojena kopnena masa iz Evrope/Azije.

Plaketa na statui Žaka Kartjea ispred javne biblioteke Gabriel-Roj, u Sen-Roč kvartu Kvebek Sitija

Ponovno otkriće Kartjeove prve kolonije[uredi | uredi izvor]

Dana 18. avgusta 2006, premijer Kvebeka Žan Šare je objavio da su kanadski arheolozi otkrili preciznu lokaciju izgubljene Kartjeve prve kolonije Šarlsberg-Rojal.[32] Kolonija je bila izgrađena tamo gde se reka Kap Ruž uliva u reku Sen Loren i to je bazirano na otkriću spaljenih ostataka drvene građe datiranih na sredinu 16. veka, kao i fragmenta dekorativne Istoriato ploče proizvedena u Faenci u Italiji između 1540. i 1550. godine, koja bi mogla pripadati samo članu francuske aristokratije u koloniji. Verovatno je to bio Žan-Fransoa Roberval, koji je zamenio Kartjea kao lidera naselja.[traži se izvor] Ova kolonija je bila prvo poznato evropsko naseče u današnjoj Kanadi od perioda oko 1000 godine u kome je nastalo Lansi Medouz vikinško selo u severnom Njufaundlendu. Njegovo ponovno otkriće mnogi arheolozi smatraju najvažnijim otkrićem u Kanadi od ponovnog otkrića Lansi Medouza.[32]

Reference[uredi | uredi izvor]

  1. ^ His maps are lost but referenced in a letter by his nephew Jacques Noël, dated 1587 and printed by Richard Hakluyt with the Relation of Cartier's third voyage, in The Principall Navigations [...], London, G. Bishop, 1600.
  2. ^ „Jacques Cartier”. Encyclopædia Britannica. Pristupljeno 9. 11. 2009. 
  3. ^ „Jacques Cartier”. The Catholic Encyclopedia. Pristupljeno 9. 11. 2009. 
  4. ^ a b v „Jacques Cartier”. 
  5. ^ „Cartier's Second Voyage”. 
  6. ^ a b v „Jacques Cartier”. 
  7. ^ Nema podataka o krštenju, ali je Kartje je pomenuo svoju starost u najmanje tri pisma. Vidi: Marcel Trudel, Histoire de la Nouvelle-France, Fides, vol. 1. pp. 68.(jezik: francuski)
  8. ^ Biggar, H.P. A Collection of Documents relating to Jacques Cartier and the Sieur de Roberval, Ottawa, Public Archives of Canada, 1930. Navodi preko 20 krštenja.
  9. ^ Gustave Lanctôt observed that Cartier was absent from Saint-Malo's registers at the time and that his first voyage in 1534 arrived at the very place in Newfoundland where Verrazzano's explorations had ended ten years prior; Lanctôt surmised that Cartier had accompanied Verrazzano on that voyage. This was dismissed as conjecture by Marcel Trudel, who noted that Cartier's Relations are devoid of any reference to such an experience. See Trudel, Histoire de la Nouvelle-France, vol. 1, (1966). pp. 58-60.
  10. ^ Baron de La Chapelle, « Jean Le Veneur et le Canada », Nova Francia, vol. 6, (1931). pp. 341-343, quoting a genealogical work made in 1723 for the Le Veneur family. After his final trip, he said he would never search again.
  11. ^ Tracy, Frank Basil (1908). The Tercentenary History of Canada. New York, Toronto: P.F. Collier & Sons. 
  12. ^ „A History of Vermont”. Mocavo.com. 1903. str. 1. 
  13. ^ a b „Biography of Jacques Cartier, Early Explorer of Canada”. 
  14. ^ Neki izvori navode da je poglavar bio Donakona, poglavica Stadakona, npr. the Canadian Encyclopedia Arhivirano na sajtu Wayback Machine (29. новембар 2011), ali to se ne čini mogućim prema Картјеоvom iskustvu. Neki izvori govore da je Donакоna pustio sinove svojevoljno, zajedno s kukuruzom. the World Book Online Encyclopedia
  15. ^ Dictionary of Canadian Biography Online
  16. ^ Carta del curso del río de San Lorenzo desde su desembocadura hasta el lago de Golesme Архивирано на сајту Wayback Machine (8. jul 2012). Bibliotecadigital.rah.es
  17. ^ „Jacques Cartier Sails Upriver”. 
  18. ^ „Cartier at Hochelaga”. 
  19. ^ „The DIARY of Jacques Cartier from the voyage of 1535 – 1536”. 
  20. ^ url=http://www.elizabethan-era.org.uk/jacques-cartier.htm Jacques Cartier, Short Biography (w/timeline), Elizabethan Era, 2010, pritupljeno 02.10.2010.
  21. ^ url=http://www.americanjourneys.org/aj-028/summary/index.asp Cartier’s Third Voyage to Canada, 1541–1542, American Journeys, 2010, pristupljeno 02.10.2010.
  22. ^ „Jacques Cartier's Third Voyage – 1541, Settlement of Charlesbourg-Royal”. Simpson Shack. 2010. Arhivirano iz originala 05. 06. 2011. g. Pristupljeno 2. 10. 2010. 
  23. ^ Walford, Cornelius (1874). The insurance cyclopedia. 
  24. ^ Walford, Cornelius (1874). The insurance cyclopeadia. 
  25. ^ „The impact of Jacques Cartier's explorations in North America”. 
  26. ^ McMullen, J.M. (1855) The History of Canada: From Its First Discovery to the Present Time. C. W., J. M'Mullen (no copyright in the United States). pp. 7.
  27. ^ Mc & Mullen 1855, str. 7.
  28. ^ Grenon 2000.
  29. ^ Liebel 1999.
  30. ^ Hudson & Tesser 1994, str. 36
  31. ^ Hoffman, Paul E. (1980). „A New Voyage of North American Discovery: Pedro de Salazar's Visit to the "Island of Giants"”. The Florida Historical Quarterly. 58 (4): 415—426. JSTOR 30140493. doi:10.2307/30140493. 
  32. ^ a b „Pottery shard unearths North America's first French settlement”. canada.com. 22. 8. 2006. Arhivirano iz originala 30. 1. 2009. g. Pristupljeno 13. 3. 2010. 

Literatura[uredi | uredi izvor]

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]

Žak Kartje na Vikimedijinoj ostavi.
Preuzeto iz „https://sr.wikipedia.org/w/index.php?title=Жак_Картје&oldid=27689587”